ʼE Maʼuli Te Folafola ʼa Sehova

Ko He ʼu Puani Maʼuhiga ʼi Te Tohi ʼo Lua Fakamatala

ʼE KAMATA te tohi faka Tohi-Tapu ʼo Lua Fakamatala ʼaki te fakanofo ke hau ʼo Salomone ki Iselaele. ʼE fakaʼosi te tohi ʼaki te ʼu palalau ʼaenī ʼa te Hau Pelesia ko Siliusi ki te kau Sutea ʼaē neʼe ʼaunofo ʼi Papiloni: “Neʼe fakatotonu mai e [Sehova] totonu ke au laga he fale moʼo ia ʼi Selusalemi, ʼaē ʼi Suta. Ko ʼaē iā koutou ʼe kau ʼi tana hahaʼi kātoa, ke nofo ia Sehova tona ʼAtua mo ia. Ke hake [ki Selusalemi].” (2 Fakamatala 36:23) Ko te tohi ʼaia ʼaē neʼe fakamatala ai te ʼu meʼa neʼe hoko ʼi te ʼu taʼu e 500​—mai te taʼu 1037 ʼi muʼa ʼo totatou temi ʼo aʼu ki te taʼu 537 ʼi muʼa ʼo totatou temi​—neʼe fakakātoa tona tohi e te pelepitelo ko Esitalasi ʼi te taʼu 460 ʼi muʼa ʼo totatou temi.

Neʼe faka fealagia e te fakatotonu ʼa Siliusi ke liliu ia te kau Sutea ki Selusalemi, pea ke nātou toe fakatuʼu ai te tauhi kiā Sehova. Kae neʼe ʼi ai tona ʼu fua kovi ki te kau Sutea ʼi tanatou ʼaunofo fualoa ʼi Papiloni. Ko te kau Sutea ʼaē neʼe toe liliu ki Selusalemi neʼe mole nātou mālama ki te hisitolia ʼo tonatou fenua. Kae ʼaki te tohi ʼo Lua Fakamatala neʼe nātou maʼu ai he fakamatala maʼuhiga ʼo te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te temi ʼo te ʼu hau ʼo te hōloga hau ʼo Tavite. ʼE toe ʼaoga foki kiā tatou ia te fakamatala ʼaia koteʼuhi ʼe ina fakahā lelei ai ia te ʼu tapuakina ʼaē ʼe maʼu mai te fakalogo ki te ʼAtua moʼoni pea mo te ʼu fua kovi ʼo te talagataʼa kiā te ia.

KO TE HAU NEʼE INA LAGA HE FALE MAʼA SEHOVA

(2 Fakamatala 1:1–9:⁠31)

Neʼe foaki e Sehova kiā Salomone ia te meʼa ʼaē neʼe lotomamahi kiai​—te poto mo te ʼatamai​—mo te ʼu koloā pea mo te ʼalikisia. Neʼe laga e te hau ia te fale taulekaleka maʼa Sehova ʼi Selusalemi, pea ko te hahaʼi neʼe nātou “fiafia mo fiafia tonatou loto.” (2 Fakamatala 7:10) Pea neʼe liliu ia Salomone “ ʼo lahi ake ʼi te ʼu hau fuli ʼaē ʼo te kele ʼi te maʼu koloā pea mo te poto.”​—2 Fakamatala 9:⁠22.

Hili te ʼu taʼu e 40 tupu ʼo tana puleʼi ia Iselaele, neʼe ‘takoto leva ia Salomone mo tona ʼu tupuʼaga pea neʼe kamata hau ia Lopoame tona foha, moʼo fetogi ia ia.’ (2 Fakamatala 9:31) Neʼe mole fakamatala e Esitalasi ia te maliu kehe ʼa Salomone mai te tauhi moʼoni. Ko te ʼu manatu kovi pe ʼaē ʼe fakamatala ai ʼo ʼuhiga mo te hau, neʼe ko tana aga heʼe fakapotopoto ʼo totogi te ʼu tuʼula hōsi mai Esipito pea  mo tana ʼohoana mo te ʼofafine ʼo Falaone. Neʼe fai e Esitalasi ia he fakamatala lelei ʼo te hisitolia.

Te ʼu Tali Ki Te ʼu Fehuʼi Faka Tohi-Tapu:

2:14​—He koʼe ʼe kehekehe te fakamatalatala ʼo te hōloga ʼo te tagata tufuga ʼi te vaega ʼaenī mo ia ʼaē ʼe tou maʼu iā 1 Hau 7:14? ʼE fakahā iā ʼUluaki Hau ko te faʼē ʼa te tagata tufuga ʼe “ko he fafine vītua mai te telepi ʼo Nefetali” koteʼuhi neʼe ʼohoana ki te tagata ʼo te telepi ʼaia. Kae ko te fafine ʼaia ʼe haʼu mai te telepi ʼo Tani. ʼI te ʼosi mate ʼo tona ʼohoana, neʼe ʼohoana ki te tagata mai Tile, pea ko te tagata tufuga neʼe ko te foha ʼo te tagata ʼaia.

2:18; 8:10​—ʼE fakahā ʼi te ʼu vaega ʼaenī ko te kau telekē ʼaē neʼe ko te ʼu taupau pea mo te kau lagiaki ʼi te ʼu gāue mamahi, neʼe ko te toko 3 600 fakatahi mo te toko 250, kae ʼe tuʼu iā 1 Hau 5:16; 9:​23, neʼe ko te toko 3 300 pea mo te toko 550 tupu. He koʼe ʼe kehekehe te ʼu fakaʼau ʼaia? ʼE kehekehe tupu mai te ʼu kalasi ʼo te kau telekē. ʼE ʼiloga iā Lua Fakamatala ʼe fakakehekeheʼi te toko 3 600 ʼu telekē ʼaē ʼe mole ko he kau Iselaele mo te toko 250 kau telekē Iselaele, kae iā ʼUluaki Hau ʼe fakakehekeheʼi te toko 3 300 kau lagiaki mo te toko 550 kau pule gāue takitaki ʼe maʼu tuʼulaga. ʼE fakatahiʼi ʼaia te kau telekē ʼe ko te toko 3 850.

4:​2-4​—He koʼe neʼe faʼu te ʼu fakatātā vītulo ʼi te tafitoʼaga ʼo te tai ukamea? ʼI te Tohi-Tapu, ʼe fakatātā e te ʼu vitulo ia te mālohi. (Esekiele 1:10; Apokalipesi 4:​6, 7) ʼE tāu mo feʼauga te filifili ʼo te ʼu fakatātā vītulo, koteʼuhi ʼe tekeni e te ʼu vītulo kapa e 12 ia te “tai” lahi ʼaia, ʼaē ko tona mamafa neʼe ko tane e 30. Ko te faʼu ʼo te ʼu vītulo ki te fakatuʼutuʼu ʼaia, neʼe mole ko he maumauʼi ʼo te lua folafola ʼaē neʼe tapuʼi ai te faʼu ʼa he ʼu fakatātā.​—Ekesote 20:​4, 5.

4:5​—Neʼe feafeaʼi te lahi ʼo te tai ukamea? Neʼe lava fakafonu te tai ʼaia ʼaki te ʼu lite vai e lagi 66 000. Kae ko tona nivo māhani neʼe lagi ko te vaega tolu ʼo te lahi ʼo te tai. ʼE ʼui fēnei iā ʼUluaki Hau 7:26: “Ko te lahi ʼo te vai ʼi te tai ukamea, ko lite e fāgofulu afe.”

5:​4, 5, 10​—Koteā te naunau ʼo te ʼuluaki tapenakulo neʼe toe fakaʼaogaʼi ʼi te fale lotu ʼa Salomone? Ko te meʼa pe e tahi ʼo te ʼuluaki fale fono ʼaē neʼe toe fakaʼaogaʼi ki te fale lotu ʼa Salomone neʼe ko te Aleka. ʼI te ʼosi laga ʼo te fale lotu, neʼe toʼo te tapenakulo mai Kipeone ʼo hiki ki Selusalemi ʼaē neʼe lagi taupau ai.​—2 Fakamatala 1:​3, 4.

Te ʼu Puani ʼe Tou Lava Tāʼofi:

1:​11, 12. Neʼe ʼiloga ʼi te faikole ʼa Salomone kiā Sehova ko te meʼa tāfito ʼaē neʼe loto kiai, neʼe ko te poto pea mo te ʼatamai. ʼE ʼiloga ʼi tatatou ʼu faikole ki te ʼAtua te ʼu meʼa ʼaē ʼe tou loto moʼoni kiai. ʼE ko he fakapotopoto anai hatatou sivisivi te ʼu meʼa ʼaē ʼe tou kole ʼi ʼatatou faikole.

6:4. Ko te fakafetaʼi ki te lotoʼofa ʼa Sehova pea mo tana lotomahino, ʼe tonu ke ina uga tatou ke tou tapuakiʼi ia Sehova​—ko tona faka ʼuhiga ke tou fakavikiviki kiā te ia ʼaki te ʼofa pea mo te loto fakafetaʼi.

6:​18-21. Logola ʼe mole lava nofo te ʼAtua ʼi he fale neʼe laga e te tagata, kae neʼe fakaʼaogaʼi te fale lotu ko te tafitoʼaga ʼo te tauhi kiā Sehova. Iā ʼaho nei, ko te ʼu Fale ʼo Te Puleʼaga ʼa te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼe ko te ʼu fakatahiʼaga ʼa te hahaʼi ʼo te tauhi moʼoni.

6:​19, 22, 32. Ko te hahaʼi fuli ʼo te Puleʼaga ʼo Iselaele, neʼe nātou lava fakaōvi kiā Sehova​—mai te hau ʼo aʼu ai ki te hahaʼi ʼaē neʼe mole ʼaliki​—māʼia mo te matāpule ʼaē neʼe fakaōvi fakamalotoloto age kiā te ia. a​—Pesalemo 65:⁠2.

TE FAKAHOAHOA ʼO TE ʼU HAU ʼI TE HŌLOGA ʼO TAVITE

(2 Fakamatala 10:1–36:⁠23)

Kua vaelua te puleʼaga ʼo Iselaele​—ko te puleʼaga ʼo te potu noleto mo ʼona telepi e hogofulu pea mo te puleʼaga ʼo te potu saute mo ʼona telepi e lua, ko Suta mo Pesamino. Ko te kau pelepitelo mo te kau Levite ʼi Iselaele kātoa neʼe nātou agatonu ki te fuakava ʼo ʼuhiga mo te Puleʼaga, ʼo laka age tanatou agatonu ki tonatou fenua, pea neʼe nātou lagolago kiā Lopoame, foha ʼo Salomone. Kae hili te ʼu taʼu e 30 tupu ʼi  te ʼosi laga ʼo te fale lotu, pea neʼe kaihaʼa tona ʼu koloā.

ʼI te ʼu hau e 19 ʼaē neʼe hoa kiā Lopoame, ko te toko 5 neʼe nonofo agatonu, ko te toko 3 ʼi te kamata neʼe nātou agatonu kae ki muli age neʼe nātou heʼe agatonu, pea ko te tokotahi neʼe maliu mai te aga ʼaē ʼe kovi. Ko te ʼu hau aē, neʼe nātou fai te meʼa ʼaē ʼe kovi kiā mata ʼo Sehova. b Neʼe fakamatala lelei te ʼu gāue ʼo te ʼu hau e toko nima ʼaē neʼe nātou falala kiā Sehova. Ko te ʼu fakamatala ʼo te toe fakatuʼutuʼu e Esekiasi ia te ʼu gāue ʼo te fale lotu pea mo te fakatuʼutuʼu e Sosiasi ke fai he Pāsikate lahi, neʼe ko he toe fakaloto mālohi ki te kau Sutea ʼaē neʼe nātou lotolelei ke toe fakatuʼu te tauhi kiā Sehova ʼi Selusalemi.

Te ʼu Tali Ki Te ʼu Fehuʼi Faka Tohi-Tapu:

13:5​—Koteā te faka ʼuhiga ʼo te kupusiga palalau ʼaē ko “he fuakava māsima”? Mai te ʼaluʼaga ʼaē ko te māsima ʼe feala ke ina fakatologa he meʼa kai, koia neʼe liliu ai te māsima ko te fakatātā ʼo he fakatuʼutuʼu ʼe tukupau pea ʼe tologa. Koia ko “he fuakava māsima” ʼe faka ʼuhiga ki he fakapapau ʼe maʼua ke kita mulimuli kiai.

14:​2-5; 15:17​—Neʼe molehi fuli koa e te Hau ko Asa ia “te ʼu potu māʼoluga”? Kailoa ia. Neʼe lagi molehi pe e Asa ia te ʼu potu māʼoluga ʼaē neʼe fakapipiki ki te tauhi ki te ʼu ʼatua loi, kae neʼe ina tuku te ʼu potu māʼoluga ʼaē neʼe fakaʼaogaʼi e te kau Iselaele moʼo atolasio kiā Sehova. Neʼe lagi toe laga te ʼu potu māʼoluga ʼaia ʼi te ʼu taʼu fakaʼosi ʼo te temi hau ʼo Asa. Ko te ʼu potu māʼoluga ʼaia neʼe fakagata e tona foha ko Sosafate. Koia ko te ʼu potu māʼoluga neʼe pulihi fuli, māʼia mo te ʼu potu māʼoluga ʼo te temi hau ʼo Sosafate.​—2 Fakamatala 17:​5, 6; 20:​31-33.

15:9; 34:6​—ʼI te temi ʼaē neʼe vaelua ai te puleʼaga ʼo Iselaele, neʼe kau te telepi ʼo Simeone ʼi te puleʼaga fea? ʼI tana maʼu tofiʼa ia te ʼu kolo liliki kehekehe ʼi Suta, neʼe tuʼu te telepi ʼo Simeone ʼi te ʼu kele ʼo te puleʼaga ʼo Suta pea mo Pesamino. (Sosue 19:1) Kae ʼi te faʼahi ʼo te lotu pea mo te politike, neʼe lagolago te telepi ʼaia ki te puleʼaga ʼo te potu noleto. (1 Hau 11:​30-33; 12:​20-24) Koia neʼe lau ko Simeone neʼe kau ki te puleʼaga ʼo te ʼu telepi e hogofulu.

16:​13, 14​—Neʼe tutu koa te sino ʼo Asa? Kailoa ia, ko te “tutu lahi ʼaē neʼe fai ʼi te ʼavaifo” ʼaē fakamatala ʼi te vaega ʼaenī, neʼe mole ko te tutu ʼo Asa, kae ko te tutu ʼo te ʼu meʼa fakamagoni.​—Nota ʼi te lalo pasina.

35:3​—Neʼe toʼo maifea te Aleka taputapu e Sosiasi ʼo ʼaumai ki te fale lotu? ʼE mole fakamatala mai ʼi te Tohi-Tapu pe neʼe toʼo ʼi muʼa atu e he tahi ʼo te ʼu hau agakovi, pe neʼe ʼave e Sosiasi ki he tahi potu moʼona hāofaki lolotoga te toe faʼu ʼo te fale lotu. Ko te fakamatala pe e tahi ʼo ʼuhiga mo te Aleka ʼi te hili ʼo te temi ʼo Salomone, neʼe ko tona ʼaumai e Sosiasi ki te fale lotu.

Te ʼu Puani ʼe Tou Lava Tāʼofi:

13:​13-18; 14:​11, 12; 32:​9-23. Ko he ako maʼuhiga ʼe tou tāʼofi ʼo ʼuhiga mo te maʼuhiga ʼo te falala kiā Sehova!

2 Fakamatala 16:​1-5, 7; 18:​1-3, 28-32; 21:​4-6; 22:​10-12; 28:​16-22. ʼE ʼi ai te ʼu ikuʼaga kovi ʼo te fai ʼo he ʼu fuakava mo te kau matāpule peʼe ko te hahaʼi ʼaē mole tui kiā Sehova. ʼAua naʼa tou hoko fai he ʼu meʼa ʼe tou kau ai anai ki te ʼu meʼa ʼo te mālama.​—Soane 17:​14, 16; Sakopo 4:⁠4.

16:​7-12; 26:​16-21; 32:​25, 26. Ko te fia hā ʼaē neʼe tupu ai te fai ʼa te Hau ko Asa ia te ʼu aga ʼe kovi ʼi te ʼu taʼu fakaʼosi ʼo tona maʼuli. Ko te fia hā ʼaē neʼe higa ai ia Osiasi. Neʼe mole fakapotopoto ia Esekiasi pea lagi ʼi tana fia hā neʼe ina fakahā ai tona ʼu koloā ki te ʼu fakafofoga ʼo Papiloni. (Isaia 39:​1-7) ʼE fakatokaga fēnei mai ʼi te Tohi-Tapu: “Ko te fialahi ʼe muʼa mai ia ʼi te fakaʼauha, pea ko te fia hā ʼe muʼa mai ia ʼi te higa.”​—Tāʼaga Lea 16:⁠18.

16:9. ʼE tokoni ia Sehova kiā nātou ʼaē ʼe kātoa tonatou loto kiā te ia, ʼe ina lotolelei ke ina fakaʼaogaʼi tona mālohi kiā nātou.

18:​12, 13, 23, 24, 27. ʼE tonu ke tou hage ko Mikaia ʼo tou lotomālohi pea mo lototoʼa ʼo tou palalau ʼo ʼuhiga mo Sehova pea mo tana ʼu fakatuʼutuʼu.

19:​1-3. Ko Sehova ʼe ina kumi te meʼa ʼaē ʼe lelei iā tatou, tatau aipe peʼe ʼi ʼihi temi ʼe tou fakaloto mamahiʼi ia ia.

 20:​1-28. ʼE tou falala ko Sehova ʼe ina tuku anai ke tou maʼu ia ia mo kapau ʼe tou kumi tana takitaki ʼaki te agavaivai.​—Tāʼaga Lea 15:⁠29.

20:17. Ke tou “mamata ki te fakamaʼuli ʼa Sehova,” ʼe tonu ke tou “tutuʼu ki [ʼotatou] tuʼulaga” ʼo tou lagolago mālohi ki te Puleʼaga ʼo te ʼAtua. ʼE mole tou falala anai kiā tatou totonu moʼo fakatokatoka ʼo he ʼu fihifihia, kae ʼe tou “tutuʼu maʼu” anai ʼo tou falala kātoa kiā Sehova.

24:​17-19; 25:14. Ko te tauhi tamapua neʼe ko he hele maʼa Seoasi pea mo tona foha ko Amasia. Iā ʼaho nei, ʼe feala ke ʼasi fakakākā te tauhi tamapua, tāfito la mokā ʼe ū ʼi te mānumānu peʼe ko te tauhi ki te fenua.​—Kolose 3:5; Apokalipesi 13:⁠4.

32:​6, 7. ʼE tonu ke tou lototoʼa mo lotomālohi ke tou “tui te teu’tau o te Atua” pea mo tou hoko atu te tau fakalaumālie.​—Efeso 6:​11-18.

33:​2-9, 12, 13, 15, 16. Ko he tahi ʼe fakahemala moʼoni ʼe ina līʼaki te aga ʼaē ʼe kovi pea mo faiga mālohi ke ina fai te meʼa ʼaē ʼe lelei. Ko he tahi ʼe fakahemala moʼoni, tatau aipe pe neʼe ina fai he aga ʼe kovi ohage ko te Hau ko Manase, kae ʼe feala ke manavaʼofa age ia Sehova kiā ia.

34:​1-3. Ko he ʼu ʼaluʼaga kovi ʼo tatatou kei liliki ʼe mole tonu ia ke nātou tāʼofi tatou ke tou ʼiloʼi pea mo tou tauhi kiā te ia. Neʼe lagi maʼu e Sosiasi ʼi tana kei veliveli ia he tokoni lelei mai tana kui ko Manase ʼaē neʼe fakahemala. ʼE ʼiloga mai neʼe ʼi ai te ʼu fua lelei ʼo te ʼu tokoni lelei ʼaē neʼe fai kiā Sosiasi. ʼE feala pe ke hoko feiā kiā tatou.

36:​15-17. Ko Sehova ʼe loto manavaʼofa pea mo faʼa kātaki. Kae ʼe ʼi ai te ʼu tuʼakoi ʼo tona manavaʼofa mo tana faʼa kātaki. ʼE tonu ki te hahaʼi ke nātou tali lelei ia te gāue fai faka mafola ʼo te Puleʼaga, mo kapau ʼe nātou loto ke hāofaki ia nātou mokā ʼe fakaʼauha anai e Sehova ia te tuʼu ʼo te ʼu faʼahiga meʼa agakovi ʼaenī.

36:​17, 22, 23. ʼE hoko tuʼumaʼu te folafola ʼa Sehova.​—1 Hau 9:​7, 8; Selemia 25:​9-11.

Neʼe Uga Ia Ia e Te Tohi

ʼE ʼui fēnei iā 2 Fakamatala 34:33: “Neʼe pulihi e Sosiasi te ʼu meʼa fakalialia fuli ʼi te ʼu fenua kātoa ʼaē neʼe maʼu e te ʼu foha ʼo Iselaele, pea neʼe ina fakamaʼua kiā nātou fuli ʼaē neʼe nonofo ʼi Iselaele ke nātou tauhi kiā Sehova tonatou ʼAtua.” Koteā ʼaē neʼe ina uga ia Sosiasi ke ina fai te faʼahi ʼaia? Neʼe maʼu e te sikalaipe ko Safane ia te tohi ʼo te Lao ʼa Sehova ʼaē neʼe hoki maʼu, pea neʼe ʼalu mo ia ʼo lau leʼo lahi age ki te Hau ko Sosiasi. Neʼe malave ʼaupito kiā Sosiasi te ʼu folafola ʼaē neʼe logo kiai, pea neʼe ina faiga mālohi ai ke lagolago ki te tauhi moʼoni ʼi tona maʼuli kātoa.

Ko te lau ʼo te Folafola ʼa te ʼAtua pea mo te metitāsio ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe tou lau ai ʼe feala ke malave ʼaupito kiā tatou. ʼE mole koa la fakaloto mālohiʼi tatou e tatatou sivisivi te ʼu fakamatala ʼo te ʼu hau ʼo te hōloga ʼo Tavite ke tou muliʼi te faʼifaʼitaki ʼo nātou ʼaē neʼe nātou falala kiā Sehova, pea mo fakamamaʼo mai te ʼu aga ʼo nātou ʼaē neʼe mole falala kiā Sehova? ʼE uga tatou e te tohi ʼo te Lua Fakamatala ke tou pipiki ʼāteaina pe ki te ʼAtua moʼoni pea mo tou nonofo agatonu kiā te ia. ʼIo, ko tana folafola ʼe maʼuli pea mo mālohi.​—Hepeleo 4:⁠12.

[Kiʼi nota]

[Paki ʼo te pasina 18]

ʼE koutou ʼiloʼi pe koʼe ko te ʼu vītulo neʼe ko he fakatā lelei ʼaia ke fakatuʼu ʼi te tafitoʼaga ʼo te tai ukamea?

[Paki ʼo te pasina 21]

Logola neʼe mole lahi he ʼu hahaʼi neʼe nātou tokoni kiā Sosiasi ʼi tana kei tamasiʼi, kae neʼe lahilahi ake ia ʼo liliu ʼo agatonu kiā Sehova