Te Po Tapu—Koteā ʼAē ʼe Faka Maʼuhigaʼi ʼi Te ʼAho ʼAia?

MAʼA te ʼu lauʼi miliona hahaʼi, ko te ʼaho lahi ʼaia ʼe ko he temi ke fakatahitahi ai te famili mo tonatou ʼu kaumeʼa, pea ʼe ko he temi moʼo toe fakamālohiʼi he ʼu felogoi. Tokolahi te tahi ʼu hahaʼi, ʼe nātou fakaʼaogaʼi te temi ʼaia moʼo fakamanatuʼi te tupu ʼa Sesu Kilisito pea mo te gāue ʼaē neʼe ina fai moʼo hāofaki ia te malamanei. ʼI Lusia, ʼe mole tatau mo ʼihi fenua, heʼe ʼi te tahi temi neʼe mole fakagafua ki te hahaʼi ke nātou fai ia te Po Tapu. Lolotoga te ʼu sēkulō ko te hahaʼi ʼo te Lotu Orthodoxe ʼi Lusia neʼe nātou faʼitaliha ʼo fai ia te Po Tapu, kae lolotoga ni ʼu taʼu ʼi te 20 sēkulō neʼe mole kei fakagafua ke nātou fai te ʼaho lahi ʼaia. Koteā tona tupuʼaga?

Mole faʼa fualoa ʼi te hili ʼa te fakafeagai ʼa te kau Kominisi Bolcheviks ʼi te taʼu 1917, neʼe fai te fakatuʼutuʼu fefeka e te kau takitaki Sovietike ki te puleʼaga kātoa ke mole nātou tui ki te ʼAtua. Neʼe mole kei tali ke fai te Po Tapu pea mo te ʼu agaaga fuli ʼo te ʼaho lahi ʼaia. Neʼe kamata faka mafola e te Puleʼaga te ʼu logo ʼe fakafeagai ki te Po Tapu pea mo te ʼu fakafiafia ʼo te Taʼu Foʼou. Neʼe tapuʼi mo te ʼu meʼa fai teuteu ʼo te ʼu ʼaho lalahi ʼaia​—te fuʼu sapa ʼo te Po Tapu peʼe ko te Tāmai ʼAisi, te higoa ʼaē ʼe foaki e te kau Lusia ki te Papa Noele.

ʼI te 1935 neʼe hoko te fetogi, neʼe malave mālohi ki te faʼahiga fai ʼa te kau Lusia ia te ʼu ʼaho lalahi. Neʼe toe fakagafua e te kau Sovietike ia te Papa Noele, te fuʼu sapa, pea mo te Taʼu Foʼou​—kae neʼe fai te ʼu fetogi. Neʼe ʼui, ko te Papa Noele ʼe mole ina tufa anai te ʼu meʼa ʼofa ʼi te Po Tapu, kae ʼe ina tufa anai ʼi Te Taʼu Foʼou. ʼE mole toe ʼi ai anai he fuʼu sapa ʼo te Po Tapu, kae ʼe ko he fuʼu sapa anai ʼo te Taʼu Foʼou! Koia, neʼe hoko te fetogi lahi ʼi te Puleʼaga Sovietike. Neʼe fetogi e te Taʼu Foʼou ia te Po Tapu.

Neʼe mole kei faka ʼuhiga ia te Po Tapu ʼe ko he ʼaho lahi, pea neʼe kua pulihi tona ʼu toʼotoʼoga faka lotu. Neʼe teuteuʼi te fuʼu sapa ʼo te Taʼu Foʼou, ʼo mole teuteuʼi ʼaki he ʼu meʼa teuteu faka lotu, kae ʼaki te ʼu meʼa teuteu faka puleʼaga, neʼe nātou fakatātā te haʼele ki muʼa ʼa te Puleʼaga Sovietike. ʼI te sulunale Lusia Vokrug Sveta (ʼI Te Malamanei Kātoa) ʼe ʼui fēnei ai: “ ʼAki te ʼu meʼa teuteu ʼo te fuʼu sapa ʼo te Taʼu Foʼou ʼaē neʼe fai ʼi te taʼu fuli, ʼe feala hata ʼiloʼi ia te hisitolia ʼo te fakatuʼu ʼo te Sosiete Kominisi ʼi Lusia. Neʼe faʼu te ʼu ʼuhiʼi lapino, mo te ʼu mosiʼi ʼaisi, pea mo te ʼu pane takafuafua, pea neʼe tā ʼi te fuka ʼo Lusia te hele piko pea mo te hāmale, pea mo te ʼu kamio ʼo te hahaʼi gāue kele. Ki muli age, neʼe fetogi te ʼu meʼa fuli ʼaia ʼaki te ʼu kihiʼi fakatātā, ko te ʼu tagata keli kele pea mo te ʼu tagata ʼe ʼolo ki te māhina, mo te ʼu vaka fetuku penisini, mo te ʼu foʼi pulu, pea mo te ʼu kiʼi motokā ʼaē ʼe ʼave ki te māhina.”

Koteā ʼaē neʼe hoko ki te Po Tapu? Neʼe mole toe fakaʼaogaʼi te ʼaho ʼaia. Maʼa te kau takitaki Sovietike ko te ʼaho ʼaia neʼe ko he ʼaho gāue ohage ko te ʼaho fuli. Ko nātou ʼaē neʼe nātou fia fai te Po Tapu neʼe tonu ke nātou fai fakafufū, logola tona mole tali e te Puleʼaga pea mo tona ʼu fua kovi anai kiā nātou. Ei, ʼi te 20 sēkulō ʼi Lusia, neʼe hoko te toe fetogi ʼo ʼuhiga mo te ʼu ʼaho lalahi, he neʼe mole kei faka ʼuhiga ki he toʼotoʼoga faka lotu, kae neʼe fakaʼaogaʼi ʼe ko he toʼotoʼoga faka mālama.

Ko Te Fetogi Neʼe Hoki Hoko Pe

ʼI te taʼu 1991 neʼe fakahifo te Puleʼaga Sovietike, pea kua toe maʼu te ʼu ʼāteaina lahi. Neʼe kua pulihi ia te politike  faka Puleʼaga ʼaē neʼe ina fakamaʼua te mole tui ki te ʼatua. Ko te ʼu pule kehekehe ʼaē neʼe fakanofo neʼe mole honatou pikipikiga mo te lotu, pea neʼe fakakeheʼi te Lotu pea mo te Puleʼaga. Tokolahi te hahaʼi lotu neʼe kua feala hanatou fai te tauhi ʼaē neʼe nātou loloto kiai. ʼI tanatou manatu, moʼo fakahoko ia te faʼahi ʼaia, ʼe tonu ke nātou fai ia te Po Tapu. Kae ko te tokolahi ia nātou neʼe nātou lotomamahi ʼaupito. Koteā tona tupuʼaga?

ʼAki te temi, neʼe kua liliu te ʼaho lahi ʼaia ko he ʼaho ʼo te hahaʼi fai koloā. Ei, ohage ko te Potu Uesite, kua liliu ia te Po Tapu ko he ʼaho lelei ʼaia, moʼo fakalahi te maʼu paʼaga ʼa te hahaʼi fai koloā. Kua fakahāhā ʼi te ʼu muʼa matapā ʼo te ʼu fale koloā ia te ʼu meʼa teuteu ʼo te Po Tapu. ʼE fai ʼi te ʼu fale koloā te ʼu musika pea mo te ʼu hiva ʼo te Po Tapu ʼo te Potu Uesite ʼaē neʼe mole ʼiloʼi ʼi Lusia. Ko te hahaʼi fai koloā mo tanatou ʼu fuaʼi kato ʼaē ʼe nātou fetuku ai te ʼu meʼa teuteu ʼo te Po Tapu, ʼe nātou fakatau te ʼu meʼa ʼaia ʼi te ʼu saliote afi pea mo te ʼu kā. Pea ʼi te temi nei ʼi Lusia ko te Po Tapu ʼe fai feiā.

Māʼia mo nātou ʼaē ʼe mole nātou koviʼia te ʼu faifakatau koloā ʼaia, ʼe nātou felāveʼi mo te tahi fihifihia ʼo te ʼu ʼaho lalahi ʼaia​—ko te ʼinu kava fakavale pea mo tona ʼu fua kovi. Ko te tōketā tagata ʼo te selevisi leletaki ʼo te lōpitali ʼi Moscou, neʼe ina ʼui fēnei: “Maʼa te kau tōketā, ko te Taʼu Foʼou ʼe ko he temi ʼe lahi ai te hahaʼi lāvevea, heʼe nātou lāvevea ʼi te ʼu hele peʼe ko he ʼu fana, neʼe fakaʼaogaʼi ʼi ni ʼu kē ʼi he loto fale, ʼi he fuhu ʼuhi ko te kava, pea mo he ʼu fakaʼī.” ʼI te filiale ʼo te Académie ʼo te ʼu meʼa fakapoto lalahi ʼi Lusia, neʼe ʼui fēnei e te polofesea kua matuʼa: “ ʼE tuputupu te kaugamālie ʼa te hahaʼi ʼaē ʼe mamate ʼuhi ko te kava. Neʼe lahi tāfito te kau mate ʼi te taʼu 2000. Pea neʼe toe lahi mo te hahaʼi ʼaē neʼe nātou fakamate pea mo ʼihi neʼe fakapogi.”

ʼE ko he meʼa fakaʼofaʼofa, heʼe fakaʼāsili te ʼu aga ʼaia lolotoga te ʼu ʼaho lalahi ʼi Lusia. ʼI te sulunale Izvestiya, neʼe fakamatala fēnei ʼi te kupu tāfito “Ko Te Kau Lusia ʼe Nātou Fai Tuʼa Lua Te Po Tapu,” ʼe ʼui fēnei: “ ʼE teitei ko te toko 1 ʼi te toko 10 ʼo te kau Lusia ʼe ina fai tuʼa lua te Po Tapu. Ohage ko tona ʼui ʼi te sivi ʼa te fale leʼoleʼo ROMIR, ko te toko 8 ʼi te teau ʼaē neʼe fakafehuʼi, neʼe nātou fakamoʼoni ʼe nātou fakatahi ʼi te ʼaho 25 ʼo Tesepeli ia muʼa ʼo te afiafi ʼo te Po Tapu, ʼo mulimuli ki te kaletalio ʼo te Po Tapu Katolika, pea ʼe nātou toe fakatahi ʼi te ʼaho 7 ʼo Sānualio, ʼo mulimuli ki te Lotu Orthodoxe . . . Ko ʼihi, ko te meʼa ʼaē ʼe maʼuhiga, ʼe mole ko tona toʼotoʼoga faka lotu kae ʼe ko he faigamālie moʼo fai ʼo he fakafiafia.” a

Ko Te Po Tapu ʼAē ʼe Fai ʼi Te Temi Nei ʼe Ina Fakavikiviki Moʼoni Koa Ia Kilisito?

ʼE ʼasi mai, ʼe lahi te ʼu aga heʼe lotu ʼe fai ʼi te  Po Tapu. ʼI te fakatupu tuʼania ʼo te faʼahi ʼaia, ko ʼihi ʼe lagi nātou manatu anai ʼe tonu ke nātou fai te ʼu toʼotoʼoga ʼaia moʼo fakaʼapaʼapa ki te ʼAtua pea mo Kilisito. ʼE lelei mokā ʼe tou fia fakafiafia ia te ʼAtua. Kae ʼe leleiʼia koa e te ʼAtua pea mo Kilisito ia te Po Tapu? Tou vakaʼi age muʼa te ʼu haʼuʼaga ʼo te ʼu ʼaho lalahi ʼaia.

Ohage la, tatau aipe peʼe koteā te manatu ʼa te kau Lusia ʼo ʼuhiga mo te Po Tapu, kae ʼe faigataʼa anai he fakafihiʼi ia te ʼu fakamatala faka hisitolia ʼaē neʼe fai ʼi te tohi Great Soviet Encyclopedia: “Ko te Po Tapu . . . ʼe ko he fakafiafia neʼe toʼo mai te tauhi ʼaē neʼe fai ʼi muʼa ʼo te temi ʼo Kilisito, te tauhi ʼo te ʼu ʼatua ‛ʼaē neʼe mamate pea mo fakatuʼuake mai te mate.’ Neʼe ko he tauhi neʼe fai tāfito e te hahaʼi gāue kele, ʼaē ʼi te agamāhani neʼe ko he ʼaho lahi neʼe faka tuʼakoi ki te ʼaho ʼo te laʼā ʼo te temi nive, ʼaē ʼe kamata mai te ʼaho 21 ʼo Tesepeli ʼo aʼu ki te ʼaho 25 ʼo Tesepeli, pea ʼe fakamanatuʼi ʼi te taʼu fuli ia te ‘tupu’ ʼa te ʼAtua Fakamaʼuli, ʼaē ʼe ina toe fakamaʼuli te ʼu ʼulu ʼakau.”

Koutou fakakaukauʼi te ʼu palalau fakahagatonu ʼaenī ʼe tuʼu ʼi te encyclopédie: “ ʼI te ʼuluaki sēkulō neʼe mole fai e te Lotu Faka Kilisitiano ia te toʼotoʼoga ʼo te Po Tapu. . . . Mai te vaelua ʼo te fā sēkulō, neʼe fakaliliu e te Keletiate ia te lafeti ʼo te laʼā ʼo te nive ʼaē neʼe ko te tauhi kiā Mithra, ko te Po Tapu. Neʼe ko te ʼu kautahi faka lotu ʼo Loma ʼaē neʼe nātou kamata fai te Po Tapu. ʼI te hogofulu sēkulō, ko te Po Tapu pea mo te Keletiate, neʼe mafola ʼi Lusia, ʼaē neʼe fio mo te lafeti ʼo te laʼā ʼa te kau Slaves ʼāfea, pea ʼe fai ai te tauhi ki te ʼu laumālie ʼo tanatou ʼu kui ʼaē kua mamate.”

ʼE lagi koutou feʼekeʼaki fēnei: ‘Koteā te manatu ʼa te Folafola ʼa te ʼAtua, ia te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo te ʼui ʼaē neʼe tupu Sesu ʼi te ʼaho 25 ʼo Tesepeli?’ ʼI tona fakahagatonu, ʼe mole fakahā ʼi te Tohi-Tapu ia te ʼaho tupu ʼo Sesu, pea ʼe mole maʼu ai he fakamatala neʼe talanoa Sesu ki tona ʼaho tupu, peʼe ina fakatotonu mai ke tou fai ia te toʼotoʼoga ʼaia. Kae ʼaki te Tohi-Tapu ʼe tou lava fakafuafua te taʼu ʼaē neʼe tupu ai Sesu.

ʼI te Evaselio ʼo Mateo kapite 26 pea mo te kapite 27, neʼe puluhia ia Sesu ʼi te ʼaho 14 ʼo Nisani, ʼi te po ʼo te Pāsikate Faka Sutea ʼaē neʼe kamata ʼi te ʼaho 31 ʼo Malesio ʼo te taʼu 33 ʼo totatou temi. ʼE tou toe lau ʼi te Evaselio ʼo Luka ko Sesu neʼe taʼu 30 ʼi te temi neʼe papitema ai pea mo te temi ʼaē neʼe kamata ai tona minisitelio. (Luka 3:​21-23) Ko te minisitelio ʼaia neʼe hoko lolotoga taʼu e tolu vaelua. Koia neʼe mate Sesu ʼi tona taʼu 33 vaelua. ʼE mahino ia, neʼe tonu ke taʼu 34 ʼi te ʼaho 1 ʼo ʼOketopeli ʼo te taʼu 33 ʼo totatou temi. ʼE fakamatala e Luka ko te temi ʼaē neʼe tupu ai Sesu, ko te ʼu tagata tauhi ōvi neʼe “nonofo ʼi tuʼa ʼo nātou leʼoleʼo tanatou ʼu faga ōvi ʼi te pōʼuli.” (Luka 2:​8, MN ) Neʼe mole feala ki te ʼu tagata tauhi ōvi ke nātou nonofo ʼi tuʼa mo tanatou ʼu faga ōvi, ʼuhi ko te temi momoko ʼo Tesepeli, ʼaē neʼe nive ʼi Petelehemi. Kae lagi neʼe nātou nonofo ʼi tuʼa mo tanatou ʼu ōvi ʼi te ʼaho 1 ʼo ʼOketopeli, ʼaē neʼe lagi ko te ʼaho tupu ʼaia ʼo Sesu.

Kae e feafeaʼi ki te Taʼu Foʼou? Ohage ko te meʼa neʼe kua tou talanoa kiai, ʼi te ʼaho lahi ʼaia ʼe fai ai te ʼu aga heʼeʼaoga. Logola te ʼu faiga ʼaē ke liliu te ʼaho lahi ʼaia ko he ʼaho faka puleʼaga,  kae ʼe toe ʼi ai foki mo tona ʼu haʼuʼaga ʼe fakatupu lotolotolua.

ʼAki te ʼu aga ʼaē ʼe hoko ʼi te ʼu ʼaho lalahi ʼaia, ʼe ʼalunoa te ʼu palalau ʼaenī: ʼe ko Sesu ʼaē ʼe takimuʼa ʼi te ʼaho ʼaia. ʼAua naʼa koutou lotovaivai, mo kapau ʼe mata faikehe kiā koutou te fakatau koloā pea mo te ʼu aga heʼeʼaoga ʼaē ʼe fai ʼi te Po Tapu, ʼo feiā mo tona ʼu haʼuʼaga faka pagani fakalialia. ʼE ʼi ai tona faʼahiga fai ʼe tāu mo feʼauga moʼo fakahā tatatou fakaʼapaʼapa ki te ʼAtua pea mo tatatou faka maʼuhigaʼi ia Kilisito, pea mo toe fakamālohiʼi te ʼu noʼo faka famili.

 Te ʼAluʼaga Lelei Moʼo Fakaʼapaʼapa Ki Te ʼAtua Pea Mo Kilisito

ʼE ʼui ʼi te Tohi-Tapu neʼe haʼu ia Sesu Kilisito ʼo “foaki tona nefesi ko he totogi moʼo fetogi ʼaki ʼo te tokolahi.” (Mateo 20:​28, MN ) Neʼe ina tali ke matehi ʼuhi ko ʼatatou agahala. Ko ʼihi ʼe nātou fia faka maʼuhigaʼi ia Kilisito, pea ʼe nātou fia fai ia te faʼahi ʼaia ʼi te Po Tapu. Kae ohage ko te meʼa neʼe tou talanoa kiai, ko te Po Tapu pea mo te Taʼu Foʼou, ʼe mole honā pikipikiga mo Kilisito pea ʼe ko he ʼu fakafiafia faka pagani. Pea ko te Po Tapu, logola tona leleiʼia e ʼihi, kae ʼi te ʼaho lahi ʼaia ʼe lahi tāfito ai te fakatau koloā. Koia, kua mahino papau mai ko te Po Tapu ʼe pipiki ki te ʼu aga fakaufiufi ʼe mole leleiʼia e te ʼAtua pea mo Kilisito.

Ko he tahi ʼe ina fia fakafiafia te ʼAtua, koteā ʼaē ʼe tonu anai ke ina fai ʼi te ʼu ʼaho lalahi ʼaia? ʼE mole mulimuli anai ki he ʼu talatisio fakatagata ʼaē ʼe hage ʼe ko he tauhi ki te ʼAtua, kae ʼe fakafeagai ia ki te Tohi-Tapu, pea ʼe ina kumi fakamalotoloto anai te puleʼaki ʼaē ʼe totonu moʼo fakaʼapaʼapa ki te ʼAtua pea mo Kilisito. Koteā te puleʼaki totonu ʼaia, pea koteā ʼaē ʼe tonu ke tou fai?

ʼE ʼui fēnei mai e Kilisito: “Ko te faka ʼuhiga ʼaenī ʼo te maʼuli heʼegata, ke nātou ako ke nātou ʼiloʼi ia koe, te ʼAtua moʼoni e tahi, pea mo ia ʼaē neʼe ke fekauʼi mai, ia Sesu Kilisito.” (Soane 17:​3, MN ) Ei, ko ʼaē ʼe tauhi fakamalotoloto ʼe ina kumi ke ina maʼu te ʼatamai mālama totonu moʼo fakaʼapaʼapa ki te ʼAtua pea mo Kilisito. ʼOsi ʼaia, pea ʼe ina maʼuliʼi anai ia te ʼatamai mālama ʼaia, ʼo mole ina fai pe ʼi te ʼaho ʼaia ʼo te taʼu, kae ʼi te ʼaho fuli. ʼE leleiʼia e te ʼAtua te ʼu faiga fakamalotoloto ʼaia, ʼaē ʼe feala ke ina taki kita ki te maʼuli heʼegata.

ʼE koutou fia kau koa mo tokotou famili iā nātou ʼaē ʼe nātou fakaʼapaʼapa moʼoni ki te ʼAtua pea mo Kilisito ʼo mulimuli ki tona ʼui ʼi te Tohi-Tapu? ʼE tokoni te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ki te ʼu lauʼi miliona hahaʼi ʼi te malamanei ke nātou maʼu ia te ʼatamai mālama ʼaē ʼe haʼu mai te Tohi-Tapu. ʼE mātou fakaafe atu koutou ke koutou felāveʼi mo te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼo tokotou kolo, peʼe koutou faitohi ki te ʼu tuʼasila ʼaē ʼe tuʼu ʼi te pasina 2 ʼo te nusipepa ʼaenī.

[Kiʼi nota]

[Talanoa/Paki ʼo te pasina 7]

Te ʼu Haʼuʼaga ʼo Te Taʼu Foʼou

Ko Te Monike Géorgien Orthodoxe ʼe Ina Tala Fakahagatonu Tana Manatu

“Ko te Taʼu Foʼou ʼe fakatafito ki te ʼu toʼotoʼoga faka pagani ʼo Loma ʼo te temi muʼa. Ko te ʼuluaki ʼaho ʼo Sānualio neʼe ko te ʼaho lahi neʼe fai ki te ʼatua pagani ko Janus, pea ko tona higoa ʼaē ʼe haʼu mai ai te higoa ʼo te māhina ʼaia. Ko te ʼu pāki ʼo Janus ʼe ko ʼona fofoga e lua ʼe fehaga keheʼaki, ko te tahi fofoga neʼe sio ki te temi kua hili pea ko te tahi neʼe sio ki te temi nei. Neʼe ʼi ai te tākuga lea neʼe ʼui ai, ko ʼaē neʼe ina tali te ʼuluaki ʼaho ʼo Sānualio ʼaki te fiafia, mo te kata, pea mo te mohu ʼi te meʼa kai pea mo te meʼa ʼinu, ʼe maʼuli fiafia anai pea mo fīmālie lolotoga te taʼu kātoa. Kei taupau pe te manatu faka temonio ʼaia e te hahaʼi ʼo te temi nei mokā hoko mai te taʼu foʼou. . . . Lolotoga te tahi ʼu ʼaho lalahi faka pagani, neʼe fai e te hahaʼi te ʼu sākilifisio ki te tamapua. Ko ʼihi ʼatua neʼe ʼiloa ʼi tanatou ʼu aga heʼeʼaoga, te tono pea mo te folonikasio. ʼI te tahi ʼu lafeti, ohage ko te lafeti ʼo Janus, neʼe kai vale pea mo ʼinu fakavale ia te hahaʼi, neʼe hoko ai mo te ʼu kōnahihia, pea mo te ʼu faʼahiga aga fakalialia kehekehe. Kapau ʼe tou manatuʼi mo tatou pe neʼe feafeaʼi tatatou fai ia te Taʼu Foʼou ʼi muʼa atu, pea ʼe tou fakamoʼoni anai neʼe tou kau ki te toʼotoʼoga faka pagani ʼaia.”​—Ko te nusipepa Géorgien.

[Paki ʼo te pasina 6]

Neʼe lagolago te Keletiate ki te tauhi ʼo Mithra

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Museum Wiesbaden

[Paki ʼo te pasina 7]

Neʼe mole nonofo ʼi tuʼa te ʼu tauhi ōvi mo tanatou ʼu faga ōvi ʼi te temi momoko ʼo Tesepeli