Te Tohi-Tapu Faka Italia—Neʼe Faigataʼa Tona Fakaliliu

“ ʼE KAU te Tohi-Tapu ʼi te ʼu tohi ʼaē ʼe lahi ʼaupito tona toʼo ʼi tomatou fenua [ko Italia], kae lagi ʼe mole lahi hona lau. Pea ʼe mole fakaloto mālohiʼi te kau Katolika ke nātou ako ke nātou mahino ki te Tohi-Tapu pea ʼe mole tokoniʼi nātou ke nātou faka ʼuhiga te tohi ʼaia ʼe ko te Folafola ʼa te ʼAtua. ʼE ʼi ai ia nātou ʼaē ʼe nātou fia mahino ki te Tohi-Tapu, kae ʼi te agamāhani ʼe mole hina tahi moʼo ako kiā nātou ia te Folafola.”

ʼE lahi te ʼu fehuʼi ʼe lagaʼi ʼaki te palalau ʼaia neʼe fai ʼi te taʼu 1995 e te kūtuga ʼo te Fono ʼa Te Kau ’Ēpikopō Italia. Neʼe feafeaʼi te lau ʼo te Tohi-Tapu ʼi Italia lolotoga te ʼu sēkulō kua hili? He koʼe ko tona tufa neʼe mole tatau mo ʼihi ʼu fenua? He koʼe ʼe kau ki te ʼu tohi ʼaē ʼe mole lahi tona lau ʼi Italia? Ko he vakavakaʼi ʼo te hisitolia ʼo te ʼu fakaliliu Faka Italia ʼo te Tohi-Tapu ʼe tali anai ki te ʼu fehuʼi ʼaia.

Neʼe ko he temi loaloaga neʼe hoko ai ia te fetofetogi ʼo te ʼu lea romanes​—ʼaē ko te Fakafalani, te Faka Italia, te Faka Potukalia, te Faka Sepania pea mo ʼihi atu lea​—mai te Faka Latina. ʼI te ʼu fenua kehekehe ʼi Eulopa ʼaē neʼe lea māhani ki te Faka Latina, kua fakahaʼuhaʼu māmālie ia te fakaʼaogaʼi ʼo te lea totonu ʼo te hahaʼi, pea mo tona fakaʼaogaʼi ʼi te ʼu tohi. Ko te fakaʼaogaʼi lahi ʼo te lea neʼe ʼi ai tona pikipikiga mo te fakaliliu ʼo te Tohi-Tapu. He koʼe neʼe hoko te fetogi ʼaia? Lolotoga te hisitolia, neʼe kua faigataʼa ʼaupito ia te femahinoʼaki ʼi te Faka Latina ʼa te kau takitaki lotu pea mo te lea ʼa te hahaʼi, koteʼuhi neʼe mole mahino kiai ia nātou ʼaē neʼe mole nātou ako ia te Faka Latina.

ʼI te taʼu 1000, neʼe kaugamālie ʼaupito ia te hahaʼi Italia neʼe faigataʼa hanatou lau ia te Tohi-Tapu Vulgate Faka Latina, tatau aipe pe neʼe ʼi ai hanatou Tohi-Tapu ʼi te lea ʼaia. Lolotoga te ʼu sēkulō, ko te kau takitaki lotu neʼe mole nātou tali ke akoʼi ki te hahaʼi fuli ia te lea ʼaia, kae neʼe ako pe te lea ʼaia ʼi te ʼu univelesitē ʼo te temi ʼaia. Neʼe ko te tokosiʼi pe ʼaē neʼe feala ke nātou ako te lea ʼaia. Koia ʼaē neʼe liliu ai te Tohi-Tapu “ko he tohi ʼe mole ʼiloʼi e he tahi.” Kae tokolahi neʼe nātou fia maʼu te Folafola ʼa te ʼAtua pea mo mahino kiai ʼi tanatou lea.

ʼI te agamāhani, neʼe fakafeagai te kau takitaki lotu ki te fakaliliu ʼo te Tohi-Tapu, he neʼe nātou tuʼania naʼa malaga he fakafeagai ki te ʼēkelesia. ʼE ʼui fēnei e te tagata fakamatala hisitolia ko Massimo Firpo: “Ko te fakaliliu ki te lea Faka Italia [ʼe faka ʼuhiga anai] ko te pulihi ʼo te lea ʼaē neʼe mole mahino kiai te hahaʼi [ia te Faka Latina] ʼaē neʼe ina puipui te pule ʼāteaina pe ʼa te kau takitaki lotu ki te ʼu meʼa faka lotu.” Koia, ʼi Italia ʼe mole ako te Tohi-Tapu ʼuhi ko te ʼu agaʼi fenua ʼa te hahaʼi, mo te ʼu fakatuʼutuʼu faka lotu pea mo te maʼuli fakatahi ʼa te hahaʼi.

 Te ʼu ʼUluaki Fakaliliu Fakakoga ʼo Te Tohi-Tapu

ʼI te 13 sēkulō neʼe kamata fakaliliu ai te tahi ʼu tohi ʼo te Tohi-Tapu mai te lea Faka Latina ki te lea Faka Italia. Ko te ʼu fakaliliu fakakoga ʼaia ʼo te Tohi-Tapu neʼe hiki nima pea neʼe totogi kovi ʼaupito. Pea ʼi te 14 sēkulō ʼaē neʼe lahi ai te ʼu fakaliliu Tohi-Tapu, neʼe kua teitei fakaliliu te Tohi-Tapu kātoa ki te Faka Italia, logola ko tona ʼu tohi takitahi neʼe fakaliliu e te hahaʼi kehekehe ʼi te ʼu lakaga kehekehe pea ʼi te ʼu potu kehekehe. ʼE lahi te ʼu fakaliliu Tohi-Tapu ʼa te kau fai fakaliliu ʼe mole ʼiloʼi ʼonatou higoa, neʼe totogi e te kau maʼu paʼaga peʼe ko te hahaʼi popoto, ko nātou pe ʼaia ʼaē neʼe feala ke nātou maʼu te ʼu Tohi-Tapu. Māʼiape la mo te temi ʼaē neʼe kua totogi siasiaʼa ai te tā ʼo te ʼu tohi, kae neʼe ʼui e te fafine fakamatala hisitolia ko Gigliola Fragnito ʼo ʼuhiga mo te ʼu Tohi-Tapu, neʼe “ko te tokosiʼi pe ʼaē neʼe nātou lava maʼu.”

Lolotoga te ʼu sēkulō, ko te tokolahi ʼi te hahaʼi neʼe mole nātou popoto ʼi te lautohi. Māʼiape la mo te temi ʼaē neʼe faka logo tahiʼi ai te ʼu kolo ʼo Italia ʼi te taʼu 1861, ko te toko 74,7 ʼi te teau ʼo te hahaʼi kātoa neʼe mole popoto ʼi te lautohi. ʼI te temi ʼaē neʼe teuteu e te puleʼaga foʼou Italia ke fakamaʼua te ako ki te hahaʼi fuli kae mole totogi, neʼe faitohi ia te Tuʼi Tapu ko Pio 9 ki te hau ʼi te taʼu 1870 ʼo fakaneke ia ia ke ina fakafihiʼi te fakatuʼutuʼu ʼaia, heʼe ʼui e te tuʼi tapu ko he fakatuʼutuʼu “kovi” moʼo “pulihi kātoa te ʼu faleako Katolika.”

Te ʼUluaki Tohi-Tapu Faka Italia

Ko te ʼuluaki Tohi-Tapu Faka Italia neʼe tā ʼi Venise ʼi te taʼu 1471, hili taʼu e 16 ki muli age ʼo te kamata fakaʼaogaʼi ʼi Eulopa ia te masini tā tohi. Ko Nicolò Malerbi te monike ʼo te kolo ko Camaldoli, neʼe ina fakaliliu te Tohi-Tapu iā māhina e valu. Neʼe ina fakaʼaogaʼi ʼaupito ki tana gāue fai fakaliliu ia te ʼu fakaliliu neʼe kua maʼu ʼi te temi ʼaia, ʼo ina tā ke tohi ki te Tohi-Tapu Faka Latina Vulgate, pea neʼe fetogi ʼihi kupu ki te ʼu kupu neʼe fakaʼaogaʼi māhani e te hahaʼi ʼo Venise. Neʼe ko te ʼuluaki Tohi-Tapu Faka Italia ʼaē neʼe tā ke feala ki te tokolahi ke nātou lau.

Ko Antonio Brucioli, ko te tahi tagata neʼe ina tā te fakaliliu ʼo te Tohi-Tapu ʼi Venise. Ko te tagata neʼe ʼatamai pea mo tui ki te ʼu akonaki ʼo te Lotu Faka Polotesita, kae neʼe mole heʼeki mavae ʼosi mai te Lotu Katolika. ʼI te taʼu 1532, neʼe fakaliliu e Brucioli te Tohi-Tapu mai te lea Faka Hepeleo pea mo te lea Faka Keleka. Neʼe ko te ʼuluaki Tohi-Tapu ʼaia neʼe fakaliliu mai te ʼu lea ʼāfea ki te lea Faka Italia. Logola neʼe mole ko he Faka Italia ʼo te kau faitohi lalahi, kae neʼe mulimuli kātoa tana fakaliliu ki te ʼu tohi ʼāfea, ʼo mulimuli ki tanatou mole faʼa mahino ki te ʼu lea ʼāfea ʼo te temi ʼaia. ʼI ʼihi faʼahi ʼo te Tohi-Tapu pea mo ʼihi tāʼaga Tohi-Tapu, neʼe tohi e Brucioli te huafa ʼo te ʼAtua ʼe ko “Ieova.” Teitei te sēkulō kātoa, ko te Tohi-Tapu ʼaē neʼe ina fakaliliu neʼe lahi tona lau e te kau Polotesita Italia pea mo te hahaʼi lotu fakafeagai.

Neʼe tā te tahi ʼu fakaliliu faka Tohi-Tapu Faka Italia​—ʼi tona fakahagatonu neʼe ko he toe fai pe ʼo te ʼu Tohi-Tapu ʼaē neʼe fakaliliu e Brucioli— pea ko ʼihi Tohi-Tapu neʼe tā e te kau Katolika. Neʼe mole ʼi ai he Tohi-Tapu ʼi te ʼu Tohi-Tapu ʼaia neʼe tatau tona tā mo ʼaē ʼa Brucioli. ʼI te taʼu 1607 ko Giovanni Diodati, ʼaē neʼe ko te pasitea ʼo te Lotu ʼa Kalevino pea ko tana ʼu mātua neʼe feholaki ki Suisi ʼuhi ko te fakataga faka lotu, neʼe ina tā ʼi Genève te tahi Tohi-Tapu Faka Italia mai te ʼu lea ʼāfea. Ko tana Tohi-Tapu neʼe liliu ko te Tohi-Tapu ʼa te kau Italia Polotesita lolotoga te ʼu sēkulō. ʼI te ʼu temi ʼaē neʼe tā ai, neʼe ʼui ko te Tohi-Tapu Faka Italia lelei. Neʼe tokoni te Tohi-Tapu ʼa Diodati ki te kau Italia ke nātou mahino ki te ʼu akonaki faka Tohi-Tapu. Kae neʼe fakafeagai te kau takitaki lotu ki te tufa ʼo te Tohi-Tapu ʼa Diodati pea mo ʼihi Tohi-Tapu.

Ko Te Tohi-Tapu​—Ko “He Tohi ʼe Mole ʼIloʼi e He Tahi”

ʼE ʼui ʼi te Enciclopedia Cattolica: “Neʼe leʼoleʼo tuʼumaʼu e te Lotu ia te tufa ʼo te ʼu tohi, kae ʼi te temi ʼaē neʼe faʼu ai leva te ʼu masini tā tohi, neʼe mole kei ʼi ai he ʼuhiga ʼo te tānaki ʼo he lisi ʼo te ʼu tohi ʼaē ʼe tapuʼi, koteʼuhi neʼe kua tutu te ʼu tohi ʼaia neʼe ʼui ʼe fakatupu tuʼutāmaki.” Māʼiape la ki muli age ʼo te Réforme Polotesita, ko te kau takitaki lotu ʼo te ʼu fenua kehekehe ʼo Eulopa,  neʼe nātou faiga mālohi ke nātou tāʼofi ia te tufa ʼo te ʼu tohi ʼaē neʼe nātou ʼui ko te ʼu tohi ʼe fakafeagai ki te lotu. ʼI te 1546 ʼi te osi ʼo te Fono Lahi ʼo Trente, neʼe hoko te fetogi lahi he neʼe talanoa ai ki te fakaliliu ʼa te Tohi-Tapu ki te lea ʼa te hahaʼi. Neʼe malaga ai te ʼu fakatuʼutuʼu e lua. Ko nātou ʼaē neʼe nātou tapuʼi tona fakaliliu, neʼe nātou ʼui ko te Tohi-Tapu ʼi te lea ʼa te hahaʼi ʼe ko te “kamataʼaga ʼaia ʼo te ʼu fakafeagai ki te lotu.” Ko nātou ʼaē neʼe loto ke fakaliliu te Tohi-Tapu neʼe nātou ʼui ko tonatou “ ʼu fili,” te kau Polotesita, ʼe nātou takuʼaki anai ko te kau Katolika neʼe nātou tapuʼi te fakaliliu ʼo te Tohi-Tapu moʼo fufū te “kākā pea mo te ʼu loi [ʼa te ʼēkelesia].”

ʼI te mole felogoi ʼa te kau takitaki lotu ʼi te Fono Lahi, neʼe mole nātou fai he tonu ke tukupau kae neʼe fakamoʼoni ʼi te Fono ki te moʼoni ʼo te Tohi-Tapu Vulgate, ʼaē neʼe ko te Tohi-Tapu neʼe fakaʼaogaʼi ke mulimuli kiai te Lotu Katolika. Kae ʼe ʼui e Carlo Buzzeti, te tagata faiako ʼi te Univelesitē ʼa te kau tuʼi tapu pea mo te kau ʼēpikopo ʼo Sales, ko te ʼui ʼaē “ ʼe moʼoni” te Tohi-Tapu Vulgate, “ ʼi tona fakahagatonu, neʼe lagolago ki te manatu ʼaē neʼe ko te Tohi-Tapu pe ʼaia e tahi neʼe feala tona fakaʼaogaʼi.” Ko te ʼu ʼaluʼaga ʼaē neʼe hoko ki muli mai neʼe nātou fakamoʼoni ki te ʼu palalau ʼaia.

ʼI te taʼu 1559, neʼe tā e te Tuʼi Tapu ko Paulo 4 te ʼuluaki tohi ʼe fakahāhā ai te ʼu tohi ʼaē neʼe tapuʼi, neʼe ko he lisi ʼo te ʼu tohi ʼaē neʼe tapuʼi ki te kau Katolika ke nātou lau, mo fakatau, mo fakaliliu, peʼe nātou toʼo hanatou tohi ʼi te ʼu tohi. Neʼe ʼui ko te tohi ʼaia neʼe mole lelei pea ʼe fakatupu tuʼutāmaki ki te tui pea mo te agatonu. ʼI te tohi ʼaia, neʼe tapuʼi te lau ʼo te ʼu Tohi-Tapu ʼaē neʼe fakaliliu ki te Faka Italia, ʼo kau ai te Tohi-Tapu ʼaē neʼe fakaliliu e Brucioli. Ko nātou ʼaē neʼe mole fakalogo ki te fakatotonu ʼaia neʼe fakamavae ʼi te ʼēkelesia. Neʼe toe kovi age te tohi ʼaē neʼe tā ʼi te taʼu 1596. Neʼe mole toe fakagafua ke fakaliliu peʼe ke tā te Tohi-Tapu ʼi te lea Faka Italia. Ko te ʼu taʼi Tohi-Tapu ʼaia neʼe tonu ke maumauʼi.

Pea neʼe lahi ʼaupito te ʼu Tohi-Tapu ʼaē neʼe tutu ʼi te ʼu lotoʼā ʼo te ʼu ʼēkelesia ʼi te fakaʼosi ʼo te 16 sēkulō. Maʼa te hahaʼi, kua liliu te Tohi-Tapu ko he tohi ʼa te hahaʼi ʼe fakafeagai ki te lotu, pea ʼe kei nātou manatu feiā pe ʼi te temi nei. Neʼe teitei maumauʼi te ʼu Tohi-Tapu fuli pea mo te ʼu fakamatala ʼo ʼuhiga mo te Tohi-Tapu pea mo te ʼu tānakiʼaga tohi, pea ʼi te ʼu taʼu e 200 ki muli age, neʼe mole he Katolika neʼe ina fakaliliu he Tohi-Tapu Faka Italia. Ko te ʼu Tohi-Tapu pe ʼaē neʼe feʼāveʼaki ʼi Italia​—ʼo feʼāveʼaki fakafufū ʼi te tuʼania ʼaē naʼa toʼo​—neʼe ko te ʼu Tohi-Tapu ʼaē neʼe fakaliliu e te kau tagata popoto ʼe lotu Polotesita. Koia, ko te tagata fakamatala hisitolia ko Mario Cignoni ʼe ina ʼui fēnei: “Ko te meʼa neʼe hoko, lolotoga ni ʼu sēkulō neʼe mole kei ʼi ai he tahi neʼe ina lau ia te  Tohi-Tapu, gata pe ki te kau takitaki lotu. Neʼe kua hage ia te Tohi-Tapu ʼe ko he tohi ʼe mole ʼiloʼi e he tahi, pea neʼe mole pe la lau he pasina ʼo te Tohi-Tapu e te ʼu toko lauʼi miliona Italia.”

Neʼe Fakamaʼamaʼa Te Tapuʼi ʼo Te Tohi-Tapu

Ki muli age, ko te Tuʼi Tapu ko Benoît 14, ʼi te fakatotonu ʼi te tohi ʼo te ʼaho 13 ʼo Sūnio 1757, neʼe ina fetogi te ʼu fakatuʼutuʼu ʼāfea, ʼo ina “fakagafua ke lau te ʼu Tohi-Tapu Faka Italia ʼaē neʼe ʼio kiai te Saint-Siège pea neʼe tā ʼaki te takitaki ʼa te kau ʼēpikopo.” Koia, ko Antonio Martini, ʼaē ki muli age neʼe fakanofo ʼēpikopō ki Florence, neʼe teuteu ke ina fakaliliu te Vulgate. Ko te ʼuluaki koga neʼe tā ʼi te taʼu 1769, pea neʼe fakaʼosi tona fakaliliu ʼi te 1781. ʼI te tohi Katolika, ko te fakaliliu ʼaē neʼe fakahoko e Martini neʼe ko te “ ʼuluaki fakaliliu fakalelei ʼo te Tohi-Tapu.” ʼI muʼa atu ʼo te taʼu ʼaia, ko te kau Katolika ʼaē neʼe mole nātou mahino ki te Faka Latina neʼe mole pe la nātou lava lau he Tohi-Tapu neʼe fakagafua e te ʼēkelesia. ʼI te ʼu taʼu e 150 ki muli age, ko te Tohi-Tapu ʼaē neʼe fakaliliu e Martini neʼe ko te Tohi-Tapu pe ʼaia neʼe fakagafua ke lau e te kau Katolika Italia.

Neʼe hoko te ʼaluʼaga makehe ʼi te fono lahi ʼo te Vatikano 2. ʼI te taʼu 1965, neʼe hoki uga e te pepa Dei Verbum “ke hoko he ʼu fakaliliu Tohi-Tapu totonu pea mo lelei . . . ʼi te ʼu lea kehekehe, tāfito la mai te ʼu tohi ʼāfea ʼo te ʼu tohi taputapu.” Mole faʼa fualoa ki muli age, ʼi te taʼu 1958, neʼe tā e te Pontificio istituto biblico (Ko Te Ako Tohi-Tapu Faka ’Ēpikopō) “te ʼuluaki Tohi-Tapu neʼe fakaliliu kātoa mai te ʼu tohi ʼāfea.” Ko te Tohi-Tapu ʼaia neʼe ina toe fakatuʼu ʼi ʼihi vaega te higoa ʼaē ko “Jahve” ʼaē neʼe tonu ke tuʼu ai te huafa ʼo te ʼAtua.

Neʼe mālohi ia te ʼu fakafeagai ki te fakaliliu ʼo te Tohi-Tapu ki te Faka Italia, pea ʼe kei hoko pe ʼi te temi nei. Ohage ko te ʼui e Gigliola Fragnito, neʼe ko he fakatuʼutuʼu moʼo “akoʼi ki te hahaʼi tui ke nātou tōkakaga ʼo fakaʼaogaʼi tonatou loto faʼitaliha ʼi te faʼahi ʼo te ʼatamai pea mo tonatou leʼo ʼo loto.” Tahi ʼaē meʼa, neʼe fakamaʼua te mulimuli ki te ʼu talatisio faka lotu, ʼaē maʼa te kau Katolika, neʼe maʼuhiga age ia ʼi te Tohi-Tapu. Ko te ʼu meʼa fuli ʼaia neʼe tupu ai te mole fakaʼaogaʼi e te hahaʼi ia te Tohi-Tapu, logola neʼe kua teitei poto fuli pe ia te hahaʼi ʼi te lautohi.

Kae ko te fai faka mafola ʼa te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova, neʼe ina fakatupu te fia lau ʼa te hahaʼi ki te Tohi-Tapu ʼi te Faka Italia. ʼI te taʼu 1963, neʼe tā e te kau Fakamoʼoni ia te ʼu Tohi Faka Keleka ʼo te Traduction du monde nouveau. ʼI te taʼu 1967, neʼe kua kātoa ia te Tohi-Tapu. Ko Tohi-Tapu feiā e 4 000 000 tupu neʼe tufa ʼi Italia. Ko te Traduction du monde nouveau, ʼaē ʼe tuʼu ai te huafa ʼo te ʼAtua ko Sehova, neʼe makehe ʼi ʼihi Tohi-Tapu, ʼuhi ko tana mulimuli fakalelei ki te ʼu tohi ʼāfea.

Ko te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼe nātou fai faka mafola ʼi te ʼu ʼapi ʼo te hahaʼi, pea ʼe nātou lau pea mo fakamahino te ʼamanaki faka Tohi-Tapu kiā nātou fuli ʼaē ʼe nātou fia logo anai. (Gaue 20:20) Ka koutou felāveʼi anai mo te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova, he koʼe ʼe mole koutou kole age kiā nātou ke nātou fakahā atu ʼi takotou Tohi-Tapu peʼe koteā ʼaē ʼe ʼui ai ʼo ʼuhiga mo te fakapapau taulekaleka ʼa te ʼAtua ʼaē ka ina fakatuʼu anai “he kele foou, e mauli i ai te susitisia”?​—2 Petelo 3:⁠13.

[Mape ʼo te pasina 13]

(Vakaʼi te nusipepa)

Venise

LOMA

[Paki ʼo te pasina 15]

Neʼe fakaʼaogaʼi ia te huafa ʼo te ʼAtua ʼaē ko Ieova, ʼi te fakaliliu Tohi-Tapu ʼa Brucioli

[Paki ʼo te pasina 15]

Ko te tohi ʼaē neʼe fakahā ai te ʼu tohi ʼaē neʼe tapuʼi tona lau, neʼe tohi ai ko te ʼu fakaliliu Tohi-Tapu neʼe fakatupu tuʼutāmaki

[Haʼuʼaga ʼo te paki pasina 13]

Bible title page: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma

[Haʼuʼaga ʼo te paki pasina 15]

Brucioli’s translation: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma; Index: Su concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali