1. Kotea ʼae ʼe tui ki ai te hahaʼi ʼo ʼuhiga mo natou ʼae ʼe tauhi ki te ʼAtua?

TOKOLAHI ia ʼaho nei ʼe natou ui ko te ʼu lotu ʼe mole natou tokoni ki te tagata. Ko ʼihi ʼe natou manatu ʼe mole feala ke tali e te ʼAtua ia te ʼu lotu ʼaia koteʼuhi ʼe mole natou akoʼi ia te moʼoni ʼo ʼuhiga mo ia pea ʼe natou fai ia te ʼu meʼa ʼae ʼe kovi. Kaʼe, ʼe natou tui ko te ʼAtua ʼe ina tali te hahaʼi agalelei ʼi te ʼu lotu fuli pe. ʼE moʼoni koa te faʼahi ʼaia? Peʼe kole pe koa ia e te ʼAtua kia natou ʼae ʼe atolasio age ke natou mavae mai te ʼu lotu hala? Tou vakaʼi pe ʼe kotea ʼae ʼe ui ʼi te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo te kau atolasio moʼoni ʼa Sehova ʼi te temi muʼa.

2. Ko ai ʼae neʼe liliu ko te hahaʼi ʼa Sehova? Ko te fakaʼiloga fea ʼae neʼe ha ai neʼe ko he hahaʼi neʼe natou maʼu he felogoʼi makehe mo Sehova? (Vakaʼi te ʼuluaki pāki.)

² Kua hili ki ai teitei taʼu ʼe 4 000, neʼe fili e Sehova he kiʼi kutuga ke liliu ko hana hahaʼi ʼi te kele. ʼE ui ʼi te Tohi-Tapu ko Apalahamo ko ‘te tamai ʼa natou fuli ʼae ʼe tui,’ pea neʼe ko te pule ʼo he famili ʼe lahi mo he ʼu kaugana ʼe toko lauʼi teau tupu. (Loma  4:11; Senesi 14:14) ʼI Kanaane, neʼe fakaʼapaʼapaʼi ai ia ia ʼi tona ʼuhiga ‘ ʼaliki ʼa te ʼAtua.’ (Senesi 21:22; 23:6) Pea neʼe fai e Sehova ia he fuakava peʼe ko he “hai” mo Apalahamo mo tona hakoga. (Senesi 17:1, 2, 19) Neʼe ui fenei e te ʼAtua kia Apalahamo: “Koeni taku hai ae e tonu ke koutou tauhi i toku vahaa mo koutou, e koe mo tou hakoga i muli: E silikosisioi anai te tagata fuli ia koutou.” Neʼe ina toe ui fenei age: “Ko he fakailoga o te hai ia au mo koutou.” (Senesi 17:10, 11) Neʼe silikosisioʼi ai ia Apalahamo mo te hahaʼi tagata ʼo tona famili. (Senesi 17:24-27) ʼAki te silikosisio ʼaia, neʼe iloʼi ai ko te hologa ʼo Apalahamo neʼe ko he hahaʼi neʼe natou maʼu ia he felogoʼi makehe mo Sehova.

3. Neʼe liliu feafeaʼi ia te hologa ʼo Apalahamo ko he hahaʼi kaugā malie?

³ Ko te mokopuna ʼo Apalahamo, ʼae neʼe higoa ko Sakopo peʼe ko Iselaele, neʼe ʼi ai ʼona foha ʼe 12. (Senesi 35:10, 22-26) Ki muli age, neʼe liliu ʼona foha ko te ʼu tamai ʼo te ʼu telepi ʼe 12 ʼo Iselaele. (Gaue 7:8) Neʼe ʼave ia Sosefo, te foha ʼo Sakopo, ki Esipito pea ki muli age neʼe foaki age e Falaone ia te tuʼulaga maʼoluga. Lolotoga te hoge, ko Sosefo ʼae neʼe tokaga ki te tufa ʼo te meʼa kai ki te fenua katoa. ʼUhi ko te hoge ʼaia, neʼe ʼomai ai ia Sakopo mo tona famili ki Esipito. (Senesi 41:39-41; 42:6) Neʼe liliu te hologa ʼo Sakopo ʼo hahaʼi pea neʼe fakahigoaʼi natou “ko ni hahai kaugamalie.”—Senesi 48:4; lau ia Gaue 7:17.

4. ʼI te kamata, neʼe feafeaʼi ia te ʼu felogoʼi ʼa te kau Esipito mo te hologa ʼo Sakopo?

⁴ Lolotoga taʼu ʼe 200 tupu, neʼe maʼuli ia te hologa ʼo Sakopo ʼi te kolo ko Koseni ʼi Esipito. (Senesi 45:9, 10) Neʼe fakaafe e Falaone ia te kau Iselaele ke natou ʼomai ʼo maʼuʼuli ʼi Esipito koteʼuhi neʼe ina iloʼi ia Sosefo pea neʼe fakaʼapaʼapa kia ia. (Senesi 47:1-6) Lolotoga teitei taʼu ʼe 100, neʼe natou maʼuli tokalelei mo te kau Esipito. Neʼe maʼuʼuli te kau Iselaele ʼi he ʼu kiʼi kolo liliki pea neʼe natou tauhi ai ʼanatou faga manu. Logo la neʼe fehihiʼa ia te kau Esipito ki te kau tagata tauhi ovi, kaʼe neʼe tonu ke natou fakalogo kia Falaone pea neʼe natou tuku ai ke maʼuʼuli te kau Iselaele ʼi ai.—Senesi 46:31-34.

5, 6. (1) Neʼe fetogi feafeaʼi te aluʼaga ʼa te hahaʼi ʼa te ʼAtua ʼi Esipito? (2) Heʼe ko ʼe neʼe mole matehi ia Moisese pea kotea ʼae neʼe fai e Sehova ki Tana hahaʼi?

⁵ Hili he temi ki ai, neʼe liliu ia te kau Iselaele ko he ʼu sinifu ʼa te kau Esipito. ʼE ui  fenei ʼi te Tohi-Tapu: “Nee malaga ake leva i Esipito he hau foou, ae nee mole ina iloi ia Sosefo. Pea nee ina ui leva ki tana hahai: ‘Koeni kua liliu te u fanau a Iselaele ko he hahai kaugamalie mo malohi age ia tatou.’ ” Koia, neʼe fakamalohiʼi e te kau Esipito ia te kau Iselaele ke natou faʼu he ʼu piliki, mo gaue ʼi te ʼu gaueʼaga pea mo fai he tahi age ʼu gaue kinakina. Neʼe natou gaohi koviʼi te kau Iselaele.—Ekesote 1:8, 9, 13, 14.

⁶ Neʼe fakatotonu e te Falaone foʼou ke matehi ia te ʼu fanau tagata Iselaele ʼi tonatou ʼosi fanauʼi. (Ekesote 1:15, 16) ʼI temi ʼaia, neʼe fanauʼi ai e he fafine Iselaele neʼe higoa ko Sokepete ia Moisese. ʼI tona mahina tolu, neʼe fufu ia ia e tana faʼe ki te ulu kaho ʼi te Vai Tafe ʼo Nile. Mole faʼa fualoa ki ai, neʼe maʼu ia ia e te ʼofafine ʼo Falaone pea neʼe ina vavae ia ia. Pea neʼe ina fakagafua ki te faʼe ʼa Moisese ke tokaga ki ai. Ki muli age, neʼe liliu ia Moisese ko te kaugana agatonu ʼa Sehova. (Ekesote 2:1-10; Hepeleo 11:23-25) Neʼe sio ia Sehova ki te mamahi ʼo tana hahaʼi pea neʼe ina fakatotonu ke ina fakaʼaogaʼi ia Moisese ke ina fakaʼateainaʼi natou mai Esipito. (Ekesote 2:24, 25; 3:9, 10) ʼI tana fai te faʼahi ʼaia, neʼe “fakaateaina” e Sehova ia kau Iselaele peʼe ina totogi natou.—Ekesote 15:13; lau ia Tetelonome 15:15.

7, 8. Neʼe liliu feafeaʼi ia te hahaʼi ʼa Sehova ko he puleʼaga maʼoniʼoni?

⁷ Neʼe mole heʼeki fakatuʼutuʼu e Sehova ia te kau Iselaele ʼaki he ʼu lao pea mo he ʼu gaue fakapelepitelo, kaʼe neʼe ina filifili natou ohage ko hana hahaʼi. Koia ʼae neʼe fekauʼi ai ia Moisese mo Alone ke nā ui fenei kia Falaone: “Koeni te folafola a [Sehova], ko te Atua o Iselaele: Tuku ke olo taku hahai, ke natou fai he aho fakafiafia kia au.”—Ekesote 5:1.

⁸ Kaʼe neʼe mole fia tuku age e Falaone ia te kau Iselaele ke olo. Moʼo fakaʼateainaʼi tana hahaʼi, neʼe fakahoko e Sehova ia he ʼu tautea ʼe hogofulu ʼi Esipito pea ki muli age neʼe ina fakaʼauha ia Falaone mo tana kau tau ʼi te Tai Kula. (Ekesote 15:1-4) Heʼeki ʼosi ki ai mahina ʼe tolu, neʼe fai e Sehova hana fuakava mo te kau Iselaele ʼi te Moʼuga ʼo Sinai, ʼo ina ui fenei: “Kapau e kotou fakalogo mai ki toku leo, pea kapau e kotou tauhi taku fakapapau, e kotou liliu anai kia au ko he hahai mauhiga kehe age i te hahai fuli.” Pea neʼe natou liliu ai “ko he puleaga maonioni.”—Ekesote 19:5, 6.

9, 10. (1) Ohage ko tona fakamahino ia Tetelonome 4:5-8, kotea ʼae neʼe fai e te Lao moʼo fakakeheʼi ia te kau Iselaele mai ʼihi atu puleʼaga? (2) Kotea ʼae neʼe fai e te kau Iselaele neʼe fakaha ai neʼe ko “he hahaʼi maʼoniʼoni” ʼa Sehova?

⁹ Lolotoga he ʼu taʼu, neʼe ko te ʼu pule famili ʼae neʼe natou takitaki ia te ʼu kaugana ʼa Sehova, mo faifakamau pea mo fai te ʼu gaue fakapelepitelo. ʼI Esipito, neʼe ko te faʼahiga takitaki ʼaia ʼo te famili ʼae neʼe mulimuli ki ai te kau Iselaele ʼi muʼa ʼo tanatou liliu ko he ʼu sinifu. (Senesi 8:20; 18:19; Sopo 1:4, 5) Koia, hili te fakaʼateainaʼi e Sehova ia te kau Iselaele mai tanatou nonofo popula, neʼe ina foaki age he ʼu lao, ke natou kehe ai mai te ʼu puleʼaga katoa. (Lau ia Tetelonome 4:5-8; Pesalemo 147:19, 20) ʼI tana fakatuʼu ia te Lao, neʼe ina faʼufaʼu ai he kutuga neʼe liliu ai ko he ʼu pelepitelo ʼo te puleʼaga. Koia ʼae ʼe ui ai ʼi te Lao ko te kau ‘matuʼatuʼa’ ʼae neʼe  fakaʼapaʼapaʼi ʼuhi ko tonatou ʼatamai mo tonatou poto, ʼe natou liliu anai ko he ʼu tuʼi fakamau. (Tetelonome 25:7, 8) Neʼe foaki e te Lao ki te hahaʼi ia he ʼu fakatotonu ki tanatou tauhi pea mo tonatou maʼuli ʼi te ʼaho fuli.

¹⁰ ʼI muʼa pe ʼo te hu ʼa te kau Iselaele ki te Kele ʼo Te Fakapapau neʼe toe fakamanatuʼi age e Sehova ʼana lao. Neʼe ui fenei age e Moisese: “I te aho nei, nee mau leva e [Sehova] mai a koe te fakapapau ae ke ke nofo ko tana hahai, ae e mauhiga kehe kia ia, o hage ko tana ui atu kia koe, pea mo ke tauhi ana folafola fuli, o tupu ke ina foaki atu kia koe, i oluga o te u puleaga fuli ae nee ina fakatupu, te uluaki tuulaga i te kololia, mo te logologona pea mo te mamalu, pea ke ke liliu ko he hahai maonioni [kia Sehova], tou Atua.”—Tetelenome 26:18, 19.

11-13. (1) Ko ai ʼae neʼe kamata tauhi fakatahi mo te hahaʼi ʼa te ʼAtua? (2) Kapau neʼe fia tauhi ia te kau matapule kia Sehova, kotea ʼae neʼe tonu ke natou fai?

¹¹ Logo la neʼe filifili e Sehova ia te kau Iselaele ohage ko he puleʼaga ʼi te kele, kaʼe neʼe ina fakafealagia ki he kau matapule ke maʼuʼuli fakatahi mo tana hahaʼi. Ohage la ʼe ui ʼi te Tohi-Tapu, tokolahi ia natou ʼaia, ʼo kau ai mo te kau Esipito, neʼe natou olo fakatahi mo te kau Iselaele ʼi te temi ʼae neʼe fakamavae ai natou e te ʼAtua mai Esipito. (Ekesote 12:38) ʼE lagi neʼe kau ai ʼihi ʼu kaugana ʼa Falaone ʼae neʼe fakalogo ki te fakatokaga ʼae neʼe fai e Moisese lolotoga te fakahoko ʼo te fitu tautea.—Ekesote 9:20.

¹² ʼI muʼa ʼo te fakalaka ʼa te kau Iselaele ʼi te Vai Tafe ʼo Solotane ke natou olo ki Kanaane, neʼe ui age e Moisese ʼe tonu ke natou ʼoʼofa ki te matapule ʼi te lotolotoiga ʼo natou. (Tetelonome 10:17-19) Kapau neʼe fakalogo ia he matapule ki te ʼu lao, ohage la ko te ʼu Folafola ʼe Hogofulu, neʼe tonu ke tuku e te hahaʼi ʼa te ʼAtua ia te matapule ʼaia ke maʼuli fakatahi mo natou. (Levitiko 24:22) Neʼe ʼi ai ʼihi kau matapule neʼe natou liliu ko he ʼu kaugana ʼa Sehova. Ohage la, ko te fafine Moape ko Lute ʼae neʼe fia tauhi kia Sehova. Neʼe ina ui fenei ki te fafine Iselaele ko Naomi: “E liliu anai tau hahai ko taku hahai, pea e liliu anai tou Atua ko toku Atua.” (Lute 1:16) Neʼe fakahigoaʼi ia te kau matapule ko te kau poloselite pea neʼe silikosisioʼi ia te hahaʼi tagata. (Ekesote 12:48, 49) Neʼe fiafia ia Sehova ʼi tana fakafealagia ke natou kau ʼi tana hahaʼi ʼae neʼe ina filifili.—Numelo 15:14, 15.

¹³ ʼI te tahi faikole ʼa Salomone, neʼe ina toe fakaha ai neʼe tali leleiʼi e Sehova ia te ʼu kaugana matapule. Pea ʼi te temi ʼae neʼe fakatapuʼi ai te fale lotu, neʼe faikole fenei ia Salomone: “Ka hau anai he matapule, ae e mole kau ki tau hahai ko Iselaele, mai he fenua mamao, o tupu ko tou huafa maoluga, mo tou nima malohi, pea mo tou nima mafao, o faikole i te fale aeni, ke ke tali ia ia mai te atu lagi, mai te kogamea ae e ke nofo ai, pea ke ke foaki ki te matapule aena te u mea fuli ae e ina kole atu anai kia koe, o tupu ke iloi e te hahai katoa o te kele tou huafa, pea ke natou matataku kia koe, o hage ko tau hahai ko Iselaele, pea ke natou iloi e too tou huafa i te fale aeni kua au  haga o fakatuu!” (2 Koloniko 6:32, 33) Maʼia ʼi te temi ʼo Sesu, neʼe feala ke fai te faʼahi ʼaia e te kau matapule ʼae neʼe fia tauhi kia Sehova mo kapau neʼe natou tauhi fakatahi mo Tana hahaʼi ʼae neʼe ina filifili.—Soane 12:20; Gaue 8:27.

14-16. (1) Neʼe liliu feafeaʼi ia te kau Iselaele ko he puleʼaga ʼe fakamoʼoni kia Sehova? (2) Kotea ʼae ʼe fakaʼamu e Sehova ke fai e tana hahaʼi ia ʼaho nei?

¹⁴ Neʼe tauhi ia te kau Iselaele ki tonatou ʼAtua ia Sehova kaʼe ko ʼihi puleʼaga neʼe tauhi pe natou ki ʼonatou ʼatua. Koia ʼe ʼaoga ai ke tou tali ki he fehuʼi maʼuhiga: Ko ai te ʼAtua moʼoni? ʼI te temi ʼo Esaia, neʼe ui e Sehova ʼe tonu ke tou tali ki te fehuʼi ʼaia ohage pe ko hatatou tali ki he fehuʼi ʼi te telepinale. Neʼe ina ui kapau ko te ʼu ʼatua ʼo te ʼu puleʼaga neʼe ko he ʼu ʼatua moʼoni, pea neʼe tonu ke natou fai he ʼu fakamoʼoni ʼi te telepinale. Neʼe ina ui fenei: “Ke natou tuku mai ki loto anatou tagata fakamooni, pea ke natou fakaha pe e mooni! Ke fakalogo ki ai pea ke ui: E mooni!”—Esaia 43:9.

¹⁵ Neʼe mole feala ke fakamoʼoni e te ʼu ʼatua ʼo te ʼu puleʼaga ko natou ko te ʼu ʼatua moʼoni. Neʼe ko he ʼu fakatata pe ia, neʼe mole feala ke natou palalau pea mo natou gaugaue, ʼe hoki feala pe moka ʼe fehikiʼaki e he tahi. (Esaia 46:5-7) Kaʼe neʼe ui fenei e Sehova ki tana hahaʼi Iselaele: “Ko koutou ko taku kau fakamoʼoni, . . . ʼio, ko taku kaugana ʼae neʼe au filifili, koteʼuhi ke feala hakotou iloʼi au pea mo kotou tui kia te au, pea ke mahino kia koutou ko au Totonu pe. Neʼe mole heʼeki tupu he ʼAtua ʼi muʼa atu ia te au, pea ki muli age neʼe mole heʼeki tupu  he tahi age [ʼAtua]. Ko au, ko au ia Sehova, pea ʼe mole ʼi ai he tahi age haofakiʼaga . . . Koia, ko koutou ko taku kau tagata fakamoʼoni, . . . pea ko au te ʼAtua.”—Esaia 43:10-12, MN.

¹⁶ Ohage ko he ʼu fakamoʼoni ʼi te telepinale, neʼe maʼu e te hahaʼi ʼa Sehova ia te pilivilesio ʼae ke natou fakamoʼoni ko Sehova ʼe ko te ʼAtua moʼoni pe ʼaia ʼe tahi. Neʼe ina fakahigoaʼi natou “ko te hahai ae nee au fau maa aku, e natou [fakamatala] anai aku fakavikiviki.” (Esaia 43:21) Neʼe iloʼi natou ko te hahaʼi ʼa Sehova. Koteʼuhi neʼe fakaʼateainaʼi e Sehova ia te kau Iselaele mai Esipito, koia ʼae neʼe ina fakaʼamu ai ke natou fakalogo age ki te ia ʼaki he lotolelei pea ke natou fakakololiaʼi ia ia ko tonatou Pule. Pea ʼe fakaʼamu e Sehova ke toe fai feia e tana hahaʼi ia ʼaho nei. Neʼe fakamahino fenei e te polofeta ko Mikea ia te aga ʼae neʼe tonu ke maʼu e te hahaʼi ʼa te ʼAtua: “E haele anai te hahai fuli pe i te huafa o tona atua, ko matou, e matou haele anai i te huafa o [Sehova], tomatou Atua, i te taitupu mo te taitupu, o heegata.”—Mikea 4:5.

17. He ko ʼe neʼe fakatatau e Sehova ia te kau Iselaele ki he fuʼu vite ʼe mole kei hona ʼaoga?

¹⁷ Kaʼe meʼa fakaʼofaʼofa foki, neʼe mole nonofo agatonu ia te kau Iselaele kia Sehova. Neʼe natou kamata faʼifaʼitakiʼi ia te ʼu puleʼaga ʼae neʼe natou tauhi ki te ʼu ʼatua neʼe faʼu ʼaki te maka, mo te papa pea neʼe natou fai he ʼu ʼaletale maʼa te tauhi hala. Kua hili ki ai teitei taʼu ʼe 2 800, neʼe ui e te polofeta ko Oseo neʼe hage te kau Iselaele ko he fuʼu vite neʼe mole kei fua lelei. Neʼe ina ui fenei: “ ’E malualoi tonatou loto; kua fakamoʼoni ʼi te temi nei ʼe natou lakahala.” (Oseo 10:1, 2, MN) Hili ki ai teitei taʼu ʼe 150 ki muli age, neʼe toe fakatatau e Selemia ia te kau Iselaele agatuʼu ki he fuʼu vite. Neʼe ina ui neʼe natou hage ko he fuʼu vite lelei neʼe mole kei fua lelei pea neʼe mole kei hona ʼaoga. ʼAki ia Selemia, neʼe ui fenei e Sehova: “Kofea ou atua ae nee ke fau kia koe? Ke natou tutuu ki oluga, mo kapau e feala ke natou fakamauli ia koe i te aho o te malaia!” Neʼe ina hoko atu fenei: “Nee galoi au e taku hahai.”—Selemia 2:21, 28, 32.

18, 19. (1) Neʼe fakakikite feafeaʼi e Sehova ʼe ina filifili anai hana hahaʼi foʼou ʼi te kele? (2) Kotea ʼae ka tou vakaʼi anai ʼi te alatike ka hoa mai?

¹⁸ Neʼe fua kovi ki te kau Iselaele koteʼuhi neʼe mole kei natou tauhi fakalelei kia Sehova. Neʼe mole kei natou liliu ko ʼana kau Fakamoʼoni kaʼe neʼe natou atolasio ki te ʼu fakatata. Koia ʼae neʼe ui fenei ai e Sesu ʼo ʼuhiga mo te kau takitaki Sutea agakovi ʼo tona temi: “E too anai te puleaga o te Atua maia koutou, o tuku ki he puleaga ae e ina fakatupu anai ni fua.” (Mateo 21:43) ʼE gata pe ki te hahaʼi ʼae ka filifili e Sehova, ʼe feala tanatou kau ki te puleʼaga foʼou, te Iselaele fakalaumalie. ʼE ina fai anai he ‘fuakava foʼou’ mo natou. Neʼe ui fenei e Sehova ʼo ʼuhiga mo natou: “E au liliu anai ko tonatou Atua, pea e natou liliu anai ko taku hahai.”—Selemia 31:31-33.

¹⁹ Hili te heʼe agatonu ʼa te kau Iselaele, neʼe filifili e Sehova ia he Iselaele fakalaumalie ke liliu ko tana hahaʼi ʼi te temi ʼo te kau apositolo. Kaʼe ko ai tana hahaʼi ia ʼaho nei? ʼE lava iloʼi feafeaʼi e natou ʼae ʼe fia tauhi ki te ʼAtua pe ʼe ko ai ia te kau atolasio moʼoni? ʼE tou vakaʼi anai te fa’ahi ʼaia ʼi te alatike ʼae ka hoa mai.