1-3. He koʼe neʼe mole faigafua ki te ʼu tisipulo ʼa Sesu hanatou fakamafola te logo lelei ki “te u puleaga fuli”?

NEʼE lahi te gaue ʼae neʼe tuku age e Sesu Kilisito ke fakahoko e ʼana tisipulo. Neʼe ina fakatotonu kia natou ke natou “fai ni tisipulo i te u puleaga fuli.” Pea neʼe ʼaoga ke natou tala “te logo lelei . . . o te puleaga” ki te hahaʼi “i te malamanei katoa, ke fakamooni ki te u puleaga fuli.”—Mateo 24:14; 28:19.

² Neʼe ʼoʼofa ia te ʼu tisipulo ia Sesu pea mo te logo lelei. Kaʼe neʼe lagi natou feʼekeʼaki, ‘ ʼE feafeaʼi koa hamatou lava fakahoko ia te faʼahi ʼae neʼe fakatotonu mai e Sesu?’ Koteʼuhi neʼe mole natou hahaʼi. Pea neʼe natou akoʼi ki te hahaʼi ko Sesu ʼe ko te ʼAlo ʼo te ʼAtua, kaʼe neʼe ilo’i e te haha’i ’e matehi anai ia Sesu. Tahi ʼae meʼa, ki te manatu ʼa te hahaʼi, ko te ʼu tisipulo neʼe ko he ʼu “tagata neʼe mole ako pea ʼe ko he ʼu tagata mahani.” (Gaue 4:13) Neʼe ako ia te kau takitaki lotu Sutea ʼi te ʼu fale ako fakalotu, kaʼe neʼe mole ako ia te ʼu tisipulo. Pea ko te logo ʼae neʼe natou fakamafola, neʼe mole alutahi mo te ʼu talatisio Fakasutea ʼae neʼe akoʼi e te kau takitaki lotu lolotoga te ʼu lauʼi taʼu ʼe teau.  Neʼe mole fakaʼapaʼapaʼi ia te ʼu tisipulo ʼa Sesu ʼi Iselaele, koia ʼae neʼe natou feʼekeʼaki ai pe ʼe fagono age anai he tahi kia natou ʼi te Puleʼaga malohi ʼo Loma.

³ Neʼe ma’ua ke fakatokaga e Sesu ki ʼana tisipulo, ʼe fehiʼaʼinaʼi mo fakatagaʼi anai natou pea ʼe matehi anai ʼihi ia natou. (Luka 21:16, 17) ʼE lavakiʼi anai natou e ʼonatou kaumeʼa pea mo ʼonatou famili. Pea tahi, ko te hahaʼi ʼae ʼe natou ui ko natou ko he ʼu tisipulo ʼa Kilisito, ʼe natou akoʼi anai ni loi. Pea ʼe faifakamafola anai te ʼu tisipulo ʼi he ʼu koga meʼa ʼe fonu ai te faifakapo mo te agamalohi. (Mateo 24:10-12) Koia, ʼe feafeaʼi anai hanatou lava faifakamafola “o kaku ki te u potu fuli o te malamanei”? (Gaue 1:8) Neʼe lagi feuiʼaki e te ʼu tisipulo pe ʼe feala anai hanatou fakahoko ia te gaue ʼaia logo la te ʼu fihifihia fuli ʼaia?

4. Neʼe kotea te ʼu fua lelei ʼo te gaue faifakamafola?

⁴ Logo la neʼe iloʼi e te ʼu tisipulo ʼe mole faigafua anai ia te gaue, kaʼe neʼe natou fakalogo ki te fakatotonu ʼa Sesu pea neʼe natou faifakamafola ʼi Selusalemi, mo Samalia pea mo ʼihi atu ʼu fenua. Hili ki ai teitei taʼu ʼe 30, neʼe lahi te ʼu koga meʼa ʼae neʼe folau ki ai te ʼu tisipulo, koia neʼe feala ai ke ui e Paulo neʼe natou faifakamafola “ki te u tagata fuli i te lalo lagi.” Pea ko te tokolahi mai te ʼu puleʼaga kehekehe neʼe natou liliu ko he ʼu tisipulo. (Kolose 1:6, 23) Ohage la, ʼi te faifakamafola ʼa Paulo ʼi te motu ko Sipele, neʼe liliu ia te pule peʼe kovana ʼo Loma ko he tisipulo, koteʼuhi ‘neʼe malave kia ia te akonaki ʼa Sehova.’—Lau ia Gaue 13:6-12.

5. (1) Kotea ʼae neʼe fakapapauʼi age e Sesu ki ʼana tisipulo? (2) Kotea ʼae ʼe ui ʼi te tohi fakahisitolia ʼo ʼuhiga mo te temi ʼo te kau apositolo?

⁵ Neʼe mahino ki te ʼu tisipulo, neʼe mole feala hanatou faifakamafola ʼi te kele katoa ʼaki pe tonatou malohi. Kaʼe neʼe natou iloʼi, neʼe fakapapauʼi age e Sesu ʼe nofo anai mo natou pea ʼe tokoni anai te laumalie maʼoniʼoni kia natou. (Mateo 28:20) Pea ko ʼihi aluʼaga ʼi te temi ʼaia, ʼe feala ke toe tokoni ki te ʼu tisipulo. ʼE fakamahino ʼi te tohi fakahisitolia, neʼe ko te temi ʼo te kau apositolo ʼae neʼe lagi lelei age ai ki te kau Kilisitiano hanatou kamata faifakamafola, pea ki ʼamuli neʼe natou mahino ai leva, ko te ʼAtua ʼae neʼe ina teuteuʼi ia te ala maʼa natou.

6. (1) Kotea ʼae ka tou talanoa anai ki ai ʼi te alatike ʼaeni? (2) Kotea ʼae ka tou talanoa anai ki ai ʼi te alatike ʼae ka hoa mai?

⁶ Neʼe fetogi koa e te ʼAtua ia te ʼu aluʼaga ʼo te malama ʼi te temi ʼo te kau apositolo ke feala ai ki te kau Kilisitiano hanatou fakahoko ia te gaue faifakamafola? ʼE mole talanoa ia te Tohi-Tapu ki te faʼahi ʼaia. Kaʼe ʼe tou iloʼi ʼe loto e Sehova ke fakamafola e tana hahaʼi ia te logo lelei pea ʼe mole feala ke taʼofi e Satana. ʼI te alatike ʼaeni, ʼe tou talanoa anai ki te ʼu faʼahi ʼo te temi ʼo te kau apositolo ʼae neʼe lagi ina fakafaigafua ia te faifakamafola ʼa te ʼu tisipulo. Pea ʼi te alatike ʼae ka hoa mai, ʼe tou talanoa anai ki te ʼu faʼahi ʼae ʼe tokoni mai ia ʼaho nei, ke tou fakamafola ia te logo lelei ʼi te malamanei katoa.

7. Neʼe kotea ia te Tokalelei ʼo Te Kau Loma? Pea kotea ʼae ʼe fakaofoofo ai ia te temi ʼaia?

⁷ ʼI te temi ʼo te kau apositolo, neʼe faigafua ia te faifakamafola ʼa te ʼu tisipulo ʼa Sesu ʼuhi ko te temi tokalelei ʼo te Puleʼaga ʼo Loma. Ko te temi ʼaia neʼe fakahigoaʼi ko te Tokalelei ʼo Te Kau Loma, peʼe ko te Pax Romana ʼi te lea Fakalatina. Lolotoga te temi ʼaia, neʼe fakagata e te puleʼaga Loma ia te ʼu fakafeagai. ʼE moʼoni, neʼe lahi te ʼu tau ʼae neʼe hoko ohage pe ko tona fakakikite e Sesu. (Mateo 24:6) Neʼe fakaʼauha e te kau Loma ia Selusalemi ʼi te taʼu 70, pea neʼe natou tekeʼi te ʼu tau neʼe hoko ovi ki te ʼu tuʼakoi ʼo te puleʼaga. Kaʼe neʼe maʼu pe ia te tokalelei ʼi te puleʼaga katoa, koia ʼae neʼe feala ai ke faigafua ki te ʼu tisipulo ia tanatou faifagona pea mo faifakamafola. Pea neʼe teitei pe ke taʼu 200 ia te temi tokalelei ʼaia. ʼE ui ʼi te tohi, neʼe mole heʼeki loaloaga feia ia he temi tokalelei ʼi te hisitolia katoa ʼo te tagata, pea neʼe ʼi ai ʼona fua lelei ki he hahaʼi kaugā malie.

8. Neʼe tokoni feafeaʼi ia te Tokalelei ʼo Te Kau Loma ki te ʼu tisipulo?

⁸ Hili teitei taʼu ʼe 250 ki te mate ʼa Kilisito, neʼe faitohi ia te tagata sivi Tohi-Tapu ko Origène ʼo ʼuhiga mo te temi tokalelei ʼaia. Neʼe ina ui, ’uhi ko te lahi ’o te ʼu fenua neʼe puleʼi e te kau Loma, koia neʼe faigafua age ai te faifakamafola ’a te ʼu tisipulo ʼi te ʼu fenua fuli ʼaia. Neʼe mole tau te hahaʼi moʼo lagolago ki tonatou fenua, kaʼe neʼe natou maʼuʼuli tokalelei ʼi ʼonatou kolo. Koia ʼuhi ko te aluʼaga ʼaia, neʼe ui ai e Origène, tokolahi neʼe natou maʼu te faigamalie ʼae ke natou fagono ki te faifakamafola ʼa te ʼu tisipulo ʼo ʼuhiga mo te ʼofa pea mo te tokalelei. Logo la te fakatagaʼi ʼa te ʼu tisipulo, kaʼe neʼe natou faiga ke natou faka’aoga’i lelei ia te temi tokalelei ʼaia, pea mo natou fakamafola te logo lelei ʼi te potu fuli pe.—Lau ia Loma 12:18-21.

9, 10. Kotea ia te ʼu faʼahi ʼae neʼe ina fakafaigafua ia te fefolauʼaki ʼa te ʼu tisipulo?

⁹ Neʼe fai e te kau Loma ia te ʼu ala ʼe kilometa 80 000 neʼe feala pe ke fakatau ki te ʼu potu fuli ʼo te puleʼaga. Neʼe feala ai ke vave ia te feʼaluaki ʼa te kau solia ʼo te kautau malohi ʼo Loma ʼi te ʼu ala ʼaia, moʼo puipui ia tonatou telituale pea mo puleʼi te hahaʼi. Pea neʼe fakaʼaogaʼi e te kau Kilisitiano ia te ʼu ala ʼaia moʼo fakalaka ʼi te vao matuʼa, mo te ʼu toafa, pea mo te ʼu moʼuga ke feala ia hanatou faifakamafola ʼi he ʼu koga meʼa kehekehe.

¹⁰ ʼO hilifaki ki te ʼu ala ʼaia, neʼe toe feoloʼaki vaka ia te kau Loma. Neʼe natou folau vaka ʼi te ʼu vaitafe peʼe ʼi te tai ʼi te ʼu alagavaka ʼe tau ki te ʼu ʼ’uafu ʼe lauʼi teau ʼi te puleʼaga katoa. ʼI tona fakahagatonu, neʼe fakaʼaogaʼi e te kau Loma ia alagavaka ʼe 900 tupu. Koia neʼe toe feala ai foki ke folau vaka mo te kau Kilisitiano ki he ʼu koga meʼa kehekehe. Neʼe mole ʼaoga kia natou ia he ʼu pasipo ke feala ai hanatou hu ki te ʼu fenua kehekehe. Pea tahi, neʼe tokosiʼi ia te kau kaihaʼa ʼi te ʼu ala koteʼuhi neʼe natou  iloʼi neʼe fakamataku te fakatuʼa ʼo te kau agakovi e te kau Loma. Pea neʼe lahi te ʼu vaka tau Loma ʼi te ʼu alagavaka, koia ʼae neʼe mole matataku ai ia te kau folau vaka naʼa ʼohofiʼi natou e he kau kaihaʼa. Logo la ʼe ui ʼi te Tohi-Tapu neʼe folau ia Paulo ʼi he ʼu vaka neʼe mou pea neʼe tuʼutamakiʼia ʼi te tai ʼi ʼihi temi, kaʼe ʼe mole ui ai neʼe ʼohofiʼi ia ia e he kau kaihaʼa. Koia ʼi te agamahani, neʼe mole hoko he tuʼutamaki kia natou ʼae neʼe feoloʼaki ʼi te ʼu ala pea mo te ʼu vaka.—2 Kolinito 11:25, 26.

11. He koʼe neʼe fakaʼaogaʼi e te ʼu tisipulo ia te lea Fakakeleka?

¹¹ Neʼe lahi te ʼu potu fenua ʼae neʼe puleʼi e te kau Loma, neʼe maʼu e te pule Keleka ko Alexandre le Grand ʼi ni taʼu ki muʼa atu. Koia ko te hahaʼi ʼi te ʼu potu fenua ʼaia, neʼe natou ako ia he faʼahiga lea ʼi te Fakakeleka, ʼe higoa ko te Koinè. Neʼe feala ai ki te ʼu tisipulo ke natou faifakamafola ʼi te lea ʼaia ki te hahaʼi. Pea neʼe toe feala ke natou talanoa ki te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo, koteʼuhi neʼe kua fakaliliu ki te Fakakeleka. Tokolahi te hahaʼi neʼe natou iloʼi ia te fakaliliu ʼaia, ʼae neʼe higoa ko te Septante, ʼae neʼe fakaliliu e te kau Sutea ʼae neʼe maʼuʼuli ʼi Esipito. Neʼe toe fakaʼaogaʼi e te kau faitohi ʼo te Tohi-Tapu ia te lea Fakakeleka moʼo tohi ia te toe ʼo te Tohi-Tapu. Neʼe lahi te ʼu kupu ʼo te lea Fakakeleka, koia neʼe ko he lea ʼe lelei moʼo fakamahino ia te ʼu moʼoni Fakatohi-tapu. Pea neʼe tokoni te lea Fakakeleka ki te ʼu kokelekasio ke natou felogoʼi pea ke natou logotahi.

12. (1) Kotea ia te codex, pea he koʼe neʼe faigafua age ia tona fakaʼaogaʼi ʼi te ʼu takaiga tohi? (2) Neʼe ko te temi fea ʼae neʼe kamata fakaʼaogaʼi ai e te tokolahi ʼo te kau Kilisitiano ia te ʼu tohi?

¹² Kotea ʼae neʼe fakaʼaogaʼi e te kau Kilisitiano ʼi te temi ʼo te kau apositolo moʼo akoʼi ia te Tohi-Tapu? ʼUluaki, neʼe natou fakaʼaogaʼi ia te ʼu takaiga tohi. Kaʼe neʼe mole faigafua tona fakaʼaogaʼi pea mo tona feʼaveʼaki. ʼI te temi fuli pe ʼae neʼe fia kumi ai e te kau Kilisitiano ia he vaega, neʼe tonu ke natou folahi te takaiga tohi pea mo toe takai mai. ’I te agamahani, neʼe ko te faʼahi pe ʼe tahi ʼo te takaiga tohi ʼae neʼe tohi. Ko te Evaselio ʼo Mateo neʼe tohi ʼi he takaiga tohi katoa. Pea neʼe kamata fakaʼaogaʼi e te hahaʼi ia te codex, ʼae neʼe ko te ʼuluaki faʼahiga tohi. Neʼe feala ki he tahi ʼe lautohi ke ina avahi ia te tohi pea mo ina fuli gafua ia te ʼu pasina ke ina maʼu ia he vaega. ʼE ui e te ʼu tagata faihisitolia, neʼe kamata fakaʼaogaʼi atu aipe e te kau Kilisitiano ia te ʼu tohi pea hili te taʼu 100, ko te tokolahi ia natou neʼe natou fakaʼaogaʼi te ʼu tohi.

13, 14. (1) Ne’e puipui feafea’i ia Paulo e tona ’uhiga tagata Loma? (2) Neʼe fua lelei feafeaʼi ia te lao ʼo Loma ki te kau Kilisitiano?

¹³ Neʼe fua lelei ia te lao ʼo Loma ki te kau Kilisitiano ʼo te temi ʼo te kau apositolo. Ohage la, ko Paulo neʼe ko he tagata Loma, pea neʼe puipui tuʼumaʼu ia ia e te lao ʼo Loma ʼi ʼana faifolau. ʼI te temi ʼae neʼe puke ai ia Paulo e te kau solia Loma ʼi Selusalemi pea mo natou ʼamanaki huipiʼi ia ia, neʼe ina fakaha age kia natou ko ia neʼe ko he tagata Loma. Neʼe ina fakamanatuʼi ki te kamutoa neʼe mole tonu ke ta he tagata Loma kaʼe neʼe heʼeki fakamauʼi. Koia ‘neʼe mavae leva ia natou ʼae neʼe tonu ke natou fakafehuʼi ia ia, pea neʼe toe mataku foki mo te [kamutoa], ʼi tana kua iloʼi ko te tagata Loma ia Paulo, pea mo tana kua fakatotonu ke haʼi ia ia.’—Gaue 22:25-29.

¹⁴ Ko te ʼuhiga tagata Loma ’ae ne’e ma’u e Paulo ne’e ina fetogi te alu’aga ’ae ne’e hoko kia ia ʼi te kolo ko Filipe. (Gaue 16:35-40) Pea ʼi te temi ʼae neʼe fia gaohi koviʼi ai e he hahaʼi itaita ʼihi Kilisitiano ʼi Efeso, neʼe fakatokatoka e te kovana ia natou ʼaia, ʼo ina fakatokaga age kia natou ia tanatou lolotoga maumauʼi ia te lao ʼo Loma. (Gaue 19:35-41) Ki muli age, ʼi te nofo ʼae ʼa Paulo ʼi Sesale, neʼe ina kole ke ina fakaʼaogaʼi ia tona ʼuhiga tagata Loma ke tuʼu ia muʼa ʼo te hau ʼo Loma. ʼI ai, neʼe ina tauʼi ia te logo lelei. (Gaue 25:8-12) Koia neʼe fakaʼaogaʼi e te kau Kilisitiano ia te lao ʼo Loma mo’o “haofaki” ia tonatou maʼua ʼae ko te faifakamafola pea ke “fakamoʼoni ki ai te lao.”—Filipe 1:7, MN.

15. Neʼe maʼuʼuli ʼi fea ia te kau Sutea ʼi te temi ʼo te kau apositolo?

¹⁵ Neʼe lagi tokoni ʼihi faʼahi ki te kau Kilisitiano ʼo te temi ʼo te kau apositolo ke natou faifakamafola ʼi te kele katoa. ʼI te temi ʼaia, neʼe mafola ia te kau Sutea ʼi te ʼu fenua kehekehe. Kotea tona tupuʼaga? ʼI he ʼu taʼu ʼe lauʼi teau ki muʼa atu, neʼe ʼave popula ia te kau Sutea ki Asilia, pea ʼi ni taʼu ki muli age, neʼe ʼave popula ʼihi ki Papilone. Ki muli age, ’i te temi ’ae ne’e pule’i e te kau Pelesia ia Papilone, neʼe ʼi ai te kau Sutea neʼe maʼuʼuli ʼi te Puleʼaga katoa ʼo Pelesia. (Esitele 9:30) ʼI te temi ʼae neʼe kei maʼuli ai Sesu ʼi te kele, neʼe ʼi ai te kau Sutea neʼe maʼuʼuli ʼi te Puleʼaga katoa ʼo Loma, ohage la ko Esipito, pea mo ’ihi koga ’o Afelika Noleto, ’o toe feia mo Keleka, mo Asia Veliveli (Tulukia), pea mo Mesopotamia (Ilakia). Neʼe lau ko te toko 60 miliona hahaʼi neʼe maʼuʼuli ʼi te puleʼaga Loma, pea neʼe ko te toko 4 miliona ʼi te hahaʼi ʼaia neʼe ko te kau Sutea. Logo la tanatou mafola ʼi he ʼu koga meʼa kehekehe, kaʼe neʼe taupau aipe e te kau Sutea ia tanatou lotu.—Mateo 23:15.

16, 17. (1) Neʼe fua lelei feafeaʼi ki te hahaʼi ʼae neʼe mole ko he kau Sutea ia te mafola ʼa te kau Sutea ʼi he ʼu fenua kehekehe? (2) Neʼe faʼifaʼitakiʼi feafeaʼi e te kau Kilisitiano ia te kau Sutea?

¹⁶ ʼI te kaugā malie ʼo te kau Sutea ʼae neʼe maʼuʼuli ʼi te ʼu fenua kehekehe, tokolahi te hahaʼi neʼe mole ko he kau Sutea neʼe natou iloʼi ia te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo. Pea  neʼe natou ako ia te ʼu akonaki ʼae neʼe tui ki ai te kau Sutea. Ohage la, neʼe natou ako ʼe ʼi ai te ʼAtua moʼoni pe ʼe tahi pea ko natou ʼae ʼe tauhi kia te ia, ʼe tonu ke natou fakalogo ki ʼana lao. Neʼe natou ako ʼe haʼu ia te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo mai te ʼAtua pea ʼe tuʼu ai ia he ʼu lea fakapolofeta ʼo ʼuhiga mo te Mesia. (Luka 24:44) Koia ʼi te temi ʼae neʼe fakamafola ai e te kau Kilisitiano ia te logo lelei, neʼe kua iloʼi e te kau Sutea pea mo natou ʼae neʼe mole ko he kau Sutea ʼihi faʼahi ʼae neʼe lolotoga fakamafola e te kau Kilisitiano. Neʼe fia maʼu e Paulo ia he hahaʼi ʼe fagono anai ki te logo lelei. Ko te tupuʼaga la ʼaia ʼo tana alu tuʼumaʼu ki te ʼu sinakoka ʼa te kau Sutea moʼo fakakaukauʼi mo natou ia te Tohi-Tapu.—Lau ia Gaue 17:1, 2.

¹⁷ Ko te kau Sutea, neʼe fakatahitahi tuʼumaʼu ki tanatou tauhi, ʼi te ʼu sinakoka peʼe ʼi tuʼa. Neʼe natou hiva katiko, mo faikole pea mo faipalalau ki te Tohi-Tapu. Neʼe faʼifaʼitakiʼi natou e te kau Kilisitiano, pea ia ʼaho nei ʼe tou toe fai feia ʼi ʼatatou kokelekasio.

18, 19. (1) Ko te ʼu aluʼaga ʼae neʼe hoko ʼi te temi ʼo te kau apositolo, ne’e tokoni ki te kau Kilisitiano ke natou fai tea? (2) Kotea ʼae ʼe kotou logoʼi ʼo ʼuhiga mo Sehova ʼaki te alatike ʼaeni?

¹⁸ Ko te temi ʼo te kau apositolo, neʼe ko he temi makehe ia ʼi te hisitolia ʼo te tagata. ʼI te Puleʼaga Loma, neʼe maʼu ai ia te tokalelei, neʼe feala ki te tokolahi hanatou palalau ʼi he lea ʼe tahi, pea neʼe puipui te hahaʼi e te lao. Neʼe faigafua ia tanatou fefolauʼaki, pea neʼe iloʼi e te hahaʼi mai te ʼu fenua kehekehe ia te kau Sutea mo te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo. Ko te ʼu faʼahi fuli ʼaia, neʼe tokoni ki te kau Kilisitiano ke hoko atu tanatou fakahoko ia te gaue ʼae neʼe tuku age e te ʼAtua kia natou.

¹⁹ Ia teitei taʼu ʼe 400 ʼi muʼa ʼo te hifo mai ʼa Sesu ki te kele, neʼe tohi e te tagata faifilosofia Keleka ko Platon, ʼe faigataʼa ki te hahaʼi hanatou iloʼi ia te Tupuʼaga pea ʼe mole feala ia ke natou fakaha ki he tahi ʼi te malamanei pe ko ai ia te ʼAtua. Kaʼe neʼe ui fenei e Sesu: “Ko te mea ae e mole fealagia e te tagata e faigafua ki te Atua.” (Luka 18:27) ʼE ha lelei mai, neʼe fealagia ia te gaue faifakamafola ʼuhi ko te tokoni ʼa Sehova. ʼE ina loto ke logo ia te ʼu “puleaga fuli” ki te logo lelei pea ke natou iloʼi ia ia. (Mateo 28:19) ʼI te alatike ʼae ka hoa mai, ʼe fakamahino ai anai pe ʼe fakamafola feafeaʼi ia te logo lelei ʼi te malamanei katoa ia ʼaho nei.