Kia Salomone, ʼe mole tologa te maʼuli ʼo te tagata moka fakatatau ki te kele ʼae kua fualoa tana tuʼu. Talu mai te ʼu taʼu ʼe lau ʼi afe, ʼe tutupu ake te ʼu taʼiake pea toe mamate, kaʼe ʼe tuʼu malohi pe ia te kele, ke feala ke hoko atu ia te maʼuli, ʼo kaku mai ki te temi nei.

Tokolahi neʼe natou ui ʼi te ʼu taʼu ʼae neʼe hoa atu ki te Lua Tau Fakamalamanei, neʼe lahi te ʼu aluʼaga neʼe fetogi fakavilivili. ʼI te taʼiake pe ʼe tahi, neʼe tokagaʼi e te hahaʼi ia te ʼu toe fetogi ʼi te ʼu meʼa feʼaluʼaki, mo te ʼu masini ki te felogoʼi peʼe ko te tekenolosia. ʼUhi ko te ʼu aluʼaga ʼaia, neʼe ʼaoga ki ai he ʼu fetogi fakaekonomika neʼe mole heʼeki hoko ki muʼa atu. Tokolahi ʼi te temi nei, ʼe natou maʼu he faʼahiga maʼuli neʼe mole natou ʼamanaki ki ai ʼi muʼa atu. ʼI te ʼu taʼu ʼaia, kua tuʼa tolu ia te kaugā malie age ʼo te hahaʼi ʼi te kele.

Kaʼe ko te ʼu faʼahi fuli ʼaia ʼe ʼi ai ʼona nunuʼa. ʼI te lahi fau ʼo te ʼu gaue kovi ʼa te tagata ki te kele, mole faʼa fualoa, ʼe mole feala anai ke hoko atu ia te foaki e te kele ia te maʼuli ki te tagata. ʼE ui e te kau poto kua tou hu nei ki te temi ʼe fakahigoa ko te Anthropocène, ko tona fakaʼuhiga ko te ʼu gaue ʼe fai e te tagata ʼe ʼi ai ʼona nunuʼa ki te kele.

Neʼe fakakikite ʼi te Tohi-Tapu ia te temi ʼae ʼe “maumaui te kele” e te tagata. (Apokalipisi 11:18) Ko ʼihi ʼe natou feʼuiʼaki pe ʼe tou maʼuʼuli ʼi te temi ʼaia. Kotea ʼihi maumau ka hoko anai? ʼE ʼi ai anai koa he  temi, ʼe feala ke tou ui kua tauhala ai peʼe mole kei maʼu he puleʼaki? ʼE maumauʼi anai koa te kele e te tagata ʼo mole feala ai ke toe gaohi ke lelei?

ʼE ʼi ai anai koa he temi, ʼe feala ke tou ui ai kua tauhala? Ki ʼihi hahaʼi sivi, ʼe faigataʼa tatatou teuteu ki te ʼu fetogi ʼaia. Koia ʼe natou manatu ai, kua tou vave kaku ki he temi ʼe mole kei maʼu ai he puleʼaki, ʼe hoko fakapunamaʼuli pea mo fakafokifa anai te ʼu fetogi ʼi te faʼahiga tuʼu ʼo te ʼaele ʼo hoko ai te ʼu tuʼutamaki fakanatula lalahi.

Tou toʼo ia te faʼifaʼitaki ʼo te ʼaisi ʼae ʼe fetatanaki ʼi te potu taupotu ʼo te Saute, ʼi te potu ʼuesite ʼo te Antarctique. Ko ʼihi ʼe natou manatu kapau ʼe ʼaʼasili ia te vevela, pea ʼe huhuʼa ai ia te toe ʼaisi ʼaia, ʼo mole toe feala anai ke toe liliu ʼo fefeka. ʼI te agamahani, ko te malohi ʼo te laʼa ʼe ta ʼi fuga ʼaisi. Kaʼe kapau ʼe manifi ia te ʼaisi, ko te malohi ʼo te laʼa kua ina kakusia ia te lalo vai. Pea ko te tai, ʼuhi ko tona lanu fakapoʼuli, ʼe ina taupau ai ia te vela, ʼo tupu ai te malohi ʼo te vela. ʼO feala ai ke hoko fakavilivili ai he tuʼutamaki. ʼAki te kua huhuʼa ʼo te ʼaisi, ʼe huʼa lahi ai te tai. ʼE feala ai ke hoko he ʼu tuʼutamaki fakanatula ki te toko lau ʼi miliona hahaʼi.

ʼE mole mau te ʼu fakatuʼutuʼu neʼe fai e te tagata moʼo tauʼi ia te ʼu fihifihia ʼo te kele ʼe lolotoga hoko ʼi te temi nei. Neʼe kua ʼi ai te puleʼaki neʼe fai talu mai fualoa. ʼE ko te fakatuputupu ʼo te maʼuli fakaekonomika pea mo fakasosiale ʼo te kele pea mo fakaʼapaʼapa ki te natula. Kotea ʼona nunuʼa?

Koia, ʼuhi ko te lakilisi fakaekonomika, kua mafola ia te mole fakaʼapaʼapa ki te natula. ʼE hoko atu pe ia te maumauʼi e te tagata ia te ʼu koloa ʼo te kele ʼo laka age ʼi te fealagia ʼae ki te kele ke ina fakafoʼou tokotahi. ʼE feala koa ke tou fai he meʼa? Koʼeni te faʼahi neʼe ui e te tagata ʼe ina sivi te natula: “Koia, ʼe mole tou popoto ʼi te tokakaga ki te kele.” Kaʼe ʼe alu tahi ia te aluʼaga ʼaia mo te faʼahi ʼae ʼe ui ʼi te Tohi-Tapu: “E mole ko te tagata ae e ina taki ona lakaaga moka haele.”—Selemia 10:23.

Koia, ʼe fakamoʼoni mai ʼi te Tohi-Tapu, ʼe ko te ʼAtua ia te Tupuʼaga, ʼe mole ina fakagafua anai ki te tagata ke ina maumauʼi katoa ia te kele. Ia Pesalemo  115:16, ʼe tou lau fenei ai: “Nee . . . foaki [e te ʼAtua] te kele ki te u foha o te tagata.” Koia, ko te kele ʼe ko he “meʼa ʼofa” mai tatatou Tamai ʼae ʼe ʼi selo. (Sakopo 1:17) ʼE feala koa ke foaki mai e te ʼAtua ia he meʼa ʼofa ʼe fakatemi? Kailoa ia. Koia ʼe ha lelei ia te faʼahi ʼaia ʼi tana faʼahiga fakatupu ia te kele.

ʼI te Tohi-Tapu, ia Senesi, ʼe fakamatala lelei ai ia te fakaofoofo ʼo te fakatupu e te ʼAtua ia te kele. ʼUluaki, ʼe ui ko te kele “neʼe fuafua noa pea mo lavaki te kele, pea neʼe fakapoʼuli te fuga ʼo te vanu ʼo te vai.” Kaʼe neʼe talanoa tafitō ki “te ʼu vai” ʼae ʼe maʼu ʼi te kele ʼe ʼaoga ki te maʼuli. (Senesi 1:2, MN) Pea neʼe toe ui e te ʼAtua: “Ke ha te malama!” (Senesi 1:3) ʼE mahino ia, ʼe fakalaka ia te malama ʼo te laʼa ki te ʼaele, pea neʼe ko te hoki ha ʼaia ʼo te malama. Pea neʼe toe fakamatala ʼi te Tohi-Tapu pe neʼe tanaki feafeaʼi e te ʼAtua ia te ʼu vai ke feala ke ha ia te kele. (Senesi 1:9, 10) ʼE toe fakamahino ʼi te Tohi-Tapu, neʼe ina fakatupu ia “te vao fuluihega, mo te u luna o tahi mo ia tona pulapula, pea mo te u akau fua o tahi mo ia tona pulapula.” (Senesi 1:12) Kua fakatupu ia meʼa fuli ʼe ʼaoga ki te maʼuli, ohage la ko te photosynthèse. He ko ʼe neʼe teuteuʼi e te ʼAtua ia te ʼu faʼahi fuli ʼaia?

Neʼe ui fenei e te polofeta ko Esaia ʼo ʼuhiga mo te Atua: “Nee ina fau te kele, ae nee ina fai ia ia pea nee ina fakamalohii ia ia, ae nee ina fau ia ia ke aua naa lavaki, ae nee ina fakatupu ia ia ke nofoi.” (Esaia 45:18) ʼE mahino ia, neʼe fakatupu e te ʼAtua ia te kele ke nofoʼi e te tagata ʼo talu ai.

Koia, neʼe fakaʼaogaʼi fakavalevale e te tagata ia te meʼa ʼae neʼe foaki age e te ʼAtua. Kaʼe neʼe mole fetogi ia te fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua. Koʼeni ia te faʼahi neʼe ui e te tagata kua matuʼa: “Ko te Atua e mole ko he tagata ia ke loi, pee ko he foha ia o he tagata ke toe fetogi manatu. Ko te mea ae kua folafola ia ki ai, pe e mole ina fai anai ia?” (Numelo 23:19) ʼE mole fakafealagia anai e te ʼAtua ke maumauʼi katoa ia te kele. Kua vave hoko mai te temi ʼae ka “maumaui ai [e te Atua] natou ae nee natou maumaui te kele.”—Apokalipisi 11:18.

Neʼe ui fenei e Sesu ʼi tana Akonaki ʼi te Moʼuga: “Manuia natou ae e agamalu, koteuhi e natou mau anai te kele!” (Mateo 5:5) Ki muli age, neʼe fakaha e  Sesu peʼe haofaki feafeaʼi anai ia te kele mai te maumau. Neʼe ina kole ki tana kau tisipulo ke natou faikole fenei: “Ke aumai tau pule; ke fai tou finegalo i te kele o hage ko selo.” ʼE moʼoni, ko te Puleʼaga ʼo te ʼAtua, ʼe ina fakahoko anai ia te fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua ʼi te kele.—Mateo 6:10.

Koʼeni ia te meʼa ʼae neʼe ui e te ʼAtua ʼo ʼuhiga mo te ʼu fetogi ka fakahoko anai e te Puleʼaga: “Koeni, kua au fakafoou te u mea fuli.” (Apokalipisi 21:5) Ko tona fakaʼuhiga koa e fetogi anai e te ʼAtua ia te kele ʼaki he tahi age? Kailoa ia, koteʼuhi neʼe lelei ia te fakatupu ʼo te kele. Kaʼe ʼe pulihi e te ʼAtua ia “natou ae nee natou maumaui te kele,” ko tona fakaʼuhiga ia te tuʼu fakatagata pea mo ʼona puleʼaga. ʼE fetogi anai e “he lagi foou mo he kele foou,” ʼae ko te Puleʼaga ʼo te ʼAtua ʼae ka pule anai ki te hahaʼi ʼae ʼe maʼuʼuli ʼi te kele.—Apokalipisi 21:1.

Moʼo puleʼakiʼi ia te maumauʼi e te tagata ia te kele, koʼeni ia te faʼahi ʼae ka fai anai e te ʼAtua: “E ke ahiahi ki te kele pea e ke foaki kia ia te mahu.” Ki muli age ʼe liliu anai ia te kele ko he palatiso ʼe ina foaki he toe meʼa kai, pea ʼe tuʼu lelei te temi ʼo talu ai, kaʼe tafitō, ʼe maʼu anai ia te tapuakina ʼa te ʼAtua.—Pesalemo 65:10-14.

Koʼeni ia te meʼa ʼae neʼe ui e Mohandas Gandhi, te tagata takitaki Initia: “ʼE foaki e te kele ia te ʼu meʼa fuli ʼe ʼaoga ki te tagata, kaʼe ʼe mole feala ke ina fakafimalie te manumanū ʼa te tagata.” ʼE feala ke fakatokatoka e te Puleʼaga ʼo te ʼAtua ia te ʼu tupuʼaga tafitō ʼo te ʼu fihifihia ʼi te kele ʼaki tana fetogi ia te loto ʼo te hahaʼi. Neʼe fakakikite fenei e te polofeta ko Esaia ʼi te takitaki ʼo te Puleʼaga, ʼe “mole toe fai anai he mea kovi, pee ko he maumau” ki he tahi peʼe ki te kele. (Esaia 11:9) ʼI tona fakahagatonu, ko te toko lau ʼi miliona hahaʼi mai te ʼu potu fenua kehekehe ʼe natou iloʼi ia te ʼu lekula maʼoluga ʼa te ʼAtua. ʼE akoʼi natou ke natou ʼoʼofa ki te ʼAtua pea mo tonatou kaiga, mo natou fakaha ia te loto fakafetaʼi, mo natou tokakaga ki te ʼulu fenua, mo natou taupau fakalelei ia te ʼu koloa ʼo te natula pea mo natou fakaalu tahi ʼonatou maʼuli mo te fakatuʼutuʼu ʼa te Tupuʼaga. Kua natou teuteu ki te maʼuli ʼi te palatiso fakakelekele.—Ekelesiasi 12:13; Mateo 22:37-39; Kolose 3:15.

ʼE fakaʼosi fenei ia te fakamatala ʼo ʼuhiga mo te fakatupu ʼae ʼe tuʼu ia Senesi ʼaki te ʼu palalau ʼaeni: “Nee sio leva te Atua ki te u mea fuli ae nee ina fakatupu, pea koeni nee lelei tukupau te mea aia.” (Senesi 1:31) ʼE moʼoni, ʼe mole fakafealagia anai e te ʼAtua ke maumauʼi katoa ia te kele taulekaleka ʼaia. ʼE fakalotofimalie kia tatou tatatou iloʼi ko te ka haʼu ʼo te kele ʼe fakalogo ki totatou Tupuʼaga ʼofa, ia Sehova ʼAtua. ʼE ina fakapaupauʼi fenei mai: “E mau anai e te kau agatonu te fenua, pea e natou nonofo anai i ai o heegata.” (Pesalemo 37:29) ʼE feala ke kotou kau ki te “kau agatonu,” ʼae neʼe natou fakaʼuhiga ia te kele ko tonatou nofoʼaga heʼe gata.