¿Atsi mʼak toj tamenej toj nawatla nʼoniwhayaj?

¿ATSI mʼak toj iwoye pʼantek iyej hop Daniel hanʼafwaj toj namene toj ihi elh nʼochufwenyaj toj ichun, che lham tatayhitʼa leniwhayaj? ¿Ha iwoye pʼante che iches wet athana kamaj ilayhi? Tej toj iche wichi toj matche toj tʼekhaye nʼoniwhayaj iwohiyetʼak nichulho nʼoyʼatshanhayna. Wet tajtso matche toj laha ihi hop toj nʼoniwhayaj hopkhitʼa mʼak toj is che lhayʼe lhip toj nʼowo lahaya, hopkhitʼa mʼak toj iwoyek ichesat nʼotʼinhayaj at che hope.

Lewhay toj noticia CBS yʼatshane hop Doctor toj lhey Nathan Cherney lham yome pʼante toj lewhay che nawʼen wichi toj tʼinhayajay ayteschehen isitʼa che name toj che leniwhayaj ihi hope mʼak toj iwoyek ifwaytej mʼak at che hope. Lham yok: «Iche hinʼul toj lhamel yeteje lechʼefwas hop toj lhamel yenhitʼa letichunhayaja wok tʼekhahiyetʼa hop nʼoniwhayaj. Nʼotichunhayajtso ikanchi n’oelh toj yen letichunhayaja wet malhyej iwoye che nʼofwenho nʼoelh toj lhailat toj lham t’at toj letes toj tʼinhayaj ichesitʼa hop toj tʼuhikwetʼa lenʼayij hopkhilak tumla hop cáncer wet tajtso hope mʼak toj tʼuhawethiyejtʼa».

Mʼak toj matche, hope toj wichi tatayhla nʼotʼinhayajay toj lecha ihihitʼa malhyej iwoye che ihi nʼokaʼtshayaj toj lhay’e lhip toj aytajche wet iwoyek n’oelh yʼelej. Mʼak toj lewʼet lheley iwohiyetʼala hope toj lhamel ifwenho toj lham t’at toj letes. Toj malhyejtso, ¿ha iwoyek n’oyome toj hop nʼoniwhayaj hope mʼak toj laha ihihitʼa?

Kha. Malhyej toja, hop Doctor Cherney toj t’ukwe lenʼayhay wok iyhaj mʼayhay toj tej toj ichesthitʼa nʼotʼinhayajay mat tachʼote nʼotʼinhayaj lanek hopkhilak letamsek ihi wet ilat lhame toj is t’at tej toj pitaj toj nʼotʼinhayaj ilan. Kachawostso lhamel matche toj tʼekachʼoye toj mʼak toj lhay’e lhip toj laha ihi toj lhamel itiyej mʼayhaytso hop wichi toj tʼinhayaj ilan hopkhilak lakhajyhayaj ihi hate iwoyek nʼotiyej wichi toj tʼinhayaj matche toj aytajche. Wujpe wichi toj yome toj nʼoniwhayaj iwoyek iwoye tajtso, hate iyhaj mʼayhay.

Hop nʼoniwhayaj matche toj laha ihi

Iche doctor toj nilhoke toj n’oelh toj tʼinhayaj matche toj aytajche lechʼotyaj toj talhe iyhaj matche toj laha ihi. Lham yok: «Nʼoniwhayaj hope nʼochʼotyaj toj matche toj takhajay».  N’oyome toj nʼochʼotyajna tachʼote wichi toj tʼinhayajay ilan toj yikchufwi toj takhajay leniwhayaj wet hate toj ilate toj is t’at mʼak toj ihi. Taj p’ante1989 nʼonʼalit pʼante toj wichi toj ikatej nʼochʼotyajtso pitaj pʼante lewhay toj ilayhiche, mat lewhayis iyhaj toj tafwaytshi tʼaycha pʼante wichi toj iyej tajtso. Tej toj malhyejtso mʼak toj n’oyome, kachawos tajpe toj wichi toj ikatej nʼochʼotyajtso, lhamel wujhitʼa toj lekʼewfwayaj ihi wet hate wujhitʼa letelaythayaj toj ilate.

Natetshan elh mʼak toj hate kachawos tajpe toj yiwtejla toj n’oelh is letichunhayajay wok kha, toj iyej wichi toj letʼotle tʼinhayaj ihi. Nʼochuma pʼante mil trecientos hinʼul hopkhilak n’otetshan mʼak toj letichunhayaj toj yiwtejla hop nʼowʼatshancheyaj. Toj tafwaytshi diez nekchomis n’ohanej toj lhip wichina hiwʼen tʼinhayaj toj ihi letʼotle. Iyhaj wichina isihentʼa letichunhayaj. Hop profesora Laura Kubzansky yopʼantekwe: «Nilhokej mʼayhay toj n’oyome toj yiwtejla toj n’oelh letichunhayaj is tachʼote, malhyej iwoyek hope mʼak toj khitʼa toj laha ihi che wichi ihanlhi, mat toj paj toj kachawos itetshan nilhokpe toj matche t’at toj n’oelh letichunhayajay isen tajtso tachʼote t’at toj tatayhla tʼinhayaj».

Toj nʼotetshanpej n’ohanej toj wichi toj tʼinhayajay ihi, lewhay che letichunhayajay isihentʼa tajtso tachʼothiyetʼa hopkhilak ilafwel toj iches, mat iyhaj toj yen letichunhayaja toj ichesenla t’at tajtso tachʼote hopkhilak ilafwel toj iches. Lhay’e n’ohanej toj lewhay toj n’oelh yam is letichunhayaj tachʼote hopkhilak pitaj lewhay toj ilayhi. Iche pʼante lewhay toj n’otetshan chi malhyej (ep hote) toj yʼaje letichunhayajay hop wichi toj hichʼuthen toj n’oyome nʼotichunhayajay toj isen toj yiwtejla n’oelh toj hichʼut wet nʼotichunhayajay toj niʼisa. Lewhay toj n’otchuma wichi toj tanhay toj nʼonetek tachʼahuye nʼolhomtes toj yome toj n’oelh toj hichʼut lehanyaj ihi wet itafwelej mʼak toj talhche, tajtso tachʼote toj lekhajyhayaj ihi toj ilunwetha. Iwoyek n’oyome toj lekhajyhayajtso inuʼpe lekhajyhayaj toj ikalhi lewhay toj tafwaytshi tres iwʼelas toj ichufwen tʼisan hopkhilak takhajay.

 ¿Atsi mʼak toj tamenej toj malhyejtso hop nʼoniwhayaj, toj n’oelh letichunhayaj is wet toj yome toj isila t’at mʼak toj ihi, tajtso tachʼote t’at lewhay toj tʼinhayaj ihi? Iwoyek name toj mʼayhay toj iwoye kachawos wet ciencia kamaj wujhitʼa che itafwelej n’oelh letichunhayaj wet mʼak toj ihi tʼisan hopkhilak nichulho mʼak toj nametso. Mat wichi toj itetshan mʼayhaytso lhamel iwoyek lhaithatche lhip hop toj itafwelej nʼochumettso. Iche nʼochufwenyajwo toj itetshan mʼak toj talhe nʼolhetek toj yome pʼante toja: «Matche toj is toj n’oelh lekajyaj ihi wet leniwhayaj ihi tajtso tachʼote hopkhilak n’oelh nʼolhakli ihihitʼa wet hate tachʼote t’at tʼisan. Hope elh mʼak toj n’oelh iwoye hopkhilak tachʼote tʼisan toj is t’at».

Mʼakna toj n’oyome iwoyek wichi toj malhyej kachawos, wichi toj itetshan nʼolhetek wet wichi toj lhaichufwenej ciencia, iwoyek malhyej iwoye mʼak toj nechʼe, mat wichi toj lhamel lhaichufwenej Dios lhomtes lhamel pajche ihanej tajtso. Tafwaytshi tres mil nekchomis hop niyat Salomón ilesayen pʼante nʼolhomtesna isej espíritu toj nʼotʼamajchet: «Chik ohusek lakäjyaj ihi, häpe tʼat kacha tä is. Mat chik ohusek lefwitajayaj ihi, okhajyhayaj ihihitʼa» (Proverbios 17:22). Tetshan mʼak toj versiculona yome toj hope mʼak toj matche toj tʼuhawetej. Yomhiyetʼa che n’oelh lehusek lekajyaj ihi iwoyek ichesat mʼak at che hope toj aytaj toj ilan, tajlhamet toj yome toj iwoyek hope nʼochesyaj.

Che malhyejtso iwoyek iche nʼoyʼatshanek, che nʼoniwhayaj hope kacha, ¿atsi kachawo toj hiwʼenhihotʼala wichi toj lhailathen? Lhay’e toj hop nʼoniwhayaj tej toj matche tachʼote n’oelh toj tʼinhayaj ihi hopkhilak is t’at mʼak toj ihi iwoyek hate ikalhi mʼak toj lhay’e lhip toj inuʼpe tajtso.

Mʼayhay toj iwoyek naisej toj talhe lhatichunhayaj toj isen wok kha

Wichi toj itetshan mʼayhayna tajpe toj iyhaj toj isen letichunhayajay lhamel matche toj isej. Lhamel iwoyek tumla mʼayhay toj iwoye malhyej toj lhamel lhaichufwenhen, lhamel lechumet wet toj lhamel yenlhi deportes. Malhyej toja, iche pʼante lewhay toj n’otetshan atsinhay toj lhamel ikoyej carrera. Wichi toj lhamel ichufwenhen atsinhayna lhamel itetshan lewhay toj lhamel iwaklhat, hate tsʼilakhitʼa pʼante toj n’owoye tajtso mat weihalhapej lhamel nʼoyomhopwetha wet n’otetshan chi malhyej (ep hote) leniwhayaj. Toj lepese n’ohanej toj tajlhamet nʼoniwhayaj toj iwoye pʼante toj tachʼote hopkhilak lhamel tumla ¿Atsi mʼak toj tamenej toj nʼoniwhayaj matche toj takhajay?

Hate iche nʼochufwenyaj toj nʼotalhto toj nʼoelh isihentʼa letichunhayajay. Toj nekchom 1960 nʼohanej mʼak toj nʼoseltej toj itshatay lakeyis toj hope toj iche n’oelh toj ichufwenej mʼak toj talhiyetʼa che lham che ihanej. Toj malhyejtso toj n’otetshan itshatay lakeyistso hate nʼowʼen toj hate iwoyek iyej wichi. Malhyej toja, n’otchuma pʼante iyhaj wichi wet nʼonete pʼantek tachʼahuye nʼopak toj lhay’e lhip toj niʼisa wet nʼofwenho pʼante lenʼayij toj iwoyek lhamel yʼomat nʼopaktso. Nilhokej lhamel iwoyek iwoye tajtso.

Yachajo pʼante toj nʼowoyeje iyhaj wichi tajtso, mat toj lhamel tʼuhlak yʼomat, yomhitʼa nʼopaktso toj aytaji. Mʼak toj iyej wichitso hope toj iyhaj yʼelej toj t’ukwe lenʼayij hopkhilak yʼom nʼopaktso. Mʼakna toj n’owoye lhamel tamenej toj kalelhahitʼa atsi mʼak toj lhamel iwohiyela hop toj lhamel ihanej t’at toj mʼak at che hope che lhamel iwohiyela iwohitʼala elha mʼak toj lhamel ihi. Mat iyhaj toj isen letichunhayajay toj ihi lhamelna tachumhitʼala letichunhayajtso mat lhaikhajyenej toj t’ukwe t’at lenʼayij hopkhilak yʼomat.

Hop kachawo toj lhey Martin Seligman, toj lham tachʼote pʼante toj n’otetshan mʼayhayna, hop tamenej toj lham tatshupiye toj lhaichufwenej lewhay toj n’oelh yam isen letichunhayajay wet lewhay toj kha. Lham ikalelhat pʼante toj wichi toj nilhok lewhay letichunhayajay niʼisa, iche lewhay toj tamenej toj lhamel iwohiyetʼa mʼayhay toj is che iwoye wet hate iche toj inuhla mʼayhaytso toj lhamel is che iwoye. Kachawotso ichumyenlhi lhomtesna lewhay toj yome n’oelh toj nilhokej lewhay letichunhayajay toj niʼisa wet mʼak toj ikalhi: «Veinticinco nekchomis toj olhaichufwenej tajtso tamenej toj ikalelhat nʼoho toj, che ifwalapej namel nen tichunhayaja toj nilhokej mʼayhay toj niʼisa toj iche hope mʼayhay toj lhates, wet toj ihichetʼala lewhay che noj mʼayhayna wet toj yʼaje nilhokej mʼayhay toj nawoye tajtso iwoyek tamenej toj t’aytsi lhawitʼayhyajay toj iyej namel, inuʼpe n’oelh toj letichunhayajay isen».

Iwoyek name toj malhyejtso, toj mʼayhay toj nʼoyomena, malhyej iwoye mʼayhay toj nechʼe mat wichi toj lhaichufwenej Dios lhomtes lhamel pajche ihanej. Iche proverbio toj yok: «Chik iche lewhäy tä atha hanʼäyij wet lhok, “Okalhihitʼa”, tälhe tä otle nitʼuna» (Proverbios 24:10). Toj malhyejtso mʼak toj Biblia yome kalemlhajfwaj toj lewhay toj n’oelh lekʼewfwayaj ihi wet toj n’oelh isihentʼa letichunhayaj iwoyek isoyej lekhajyhayaj toj iwatlak iwoye mʼak. Toj malhyejtso ¿atsi mʼak toj is che nawoye hopkhilak natayhla toj isihentʼa lhatichunhayajay mat nalhaikhajyenej hopkhilak ihi namel toj isen t’at lhatichunhayaj?

[N’opeyak toj ihi lew’oley 4, 5]

Nʼoniwhayaj iwoyek tachʼot ame