Ajawule pa ndandanda

Ajawule pa ndandanda wa yindu

Ana Ŵani Ŵaŵatandite Kuyipanganya?

Ana Ŵani Ŵaŵatandite Kuyipanganya?

Mu yaka yapacangakaŵapa, ŵasayansi soni ŵandu ŵalunda lwakupanganyapanganya yindu alijiganyisye yejinji kutyocela ku yakumela soni yinyama. (Yobu 12:7, 8) Jemanjaji akwendelecela kulijiganya kutyocela ku yakumela soni yinyama pakusaka kuti apanganye yindu pakujigalila mwayiŵelele yindu ya m’cipago. Jemanjaji akusalijiganya kutyocela ku yakumela soni yinyama pakusakasoni kwawusya pasogolo yindu yaŵayipanganyisye kala. Pakuganicisya ya yisyasyo yakuyicisyayi, aliwusye kuti, ‘Ana ŵani ŵakusosekwa kupocela ucimbicimbi pa yakupanganyidwa?’

Kulijiganya Kutyocela ku Yindu ya Mumbali mwa Somba Syekulungwa Mnope Yayikusakamula Masengo Pasikusuga

Ana ŵandu ŵakusapanganya ndege, alijigenye yamtuli kutyocela ku mtundu wa somba syekulungwa mnope (humpback whale)? Yikuwoneka kuti jemanjaji alijiganyisye yindu yejinji. Somba jimo jekulungwa jikusasitopa makilogalamu ciŵandika 30,000. Usito welewu mpaka ulandane ni wa galimoto ja lole jili jinyakwile katundu. Sombaji jikwete cilu cakulimba, soni yindu ya mumbali yakulandana ni mapapiko. Atamose kuti sombaji jili jelewu mamita 12, nambo jikusawutuka mnope.

Nambo cacikusicamasya lunda ŵakuwungunya cili cakuti, sombaji jikwete cilu cakulimba, nambo jikusagalawuka pa malo gamnono. Ŵakuwungunyaŵa apatile kuti mtemela wakwe uli pa kapanganye ka yindu ya mumbali mwa sombasi. Ya mumbali mwa sombayi yili yakulekangana ni mapapiko ga ndege. Cakumbesi kwa yindu yayili mu mbali mwa sombayi kwana msela wa njumunjumu.

Sombaji pajikusuga, yindu ya njumunjumuyi yikusajikamucisyaga kuti jikatiŵila soni jikalaga mnope ni macili ga mesi gakujitutila munyuma. Ana yeleyi yikusakomboleka camtuli? Buku jine jasasile kuti yindu yanjumunjumuyi yikusatendekasya kuti mesi gapiteje mwakusyungulila penani pa yindu yakuwoneka mpela mapapikoyi. Yeleyi yikusatendekwa atamose sombaji pajikwelela mwinani.—Natural History.10

Ana msyene umanyilisi wa yindu ya m’cipago ali ŵani?

Ana ŵandu alijiganyisye yamtuli kutyocela ku yajikusatenda sombaji? Pakujigalila muyapanganyidwile yindu ya mumbali mwa sombaji yajikusakamulicisya masengo pakusuga, ŵakupanganya ndege alijiganyisye kuti mpaka apanganye mapapiko ga ndege gakola yisyano yamnono yakamucisya kuti ndegejo jiguluceje cenene. Mapapiko gelega mpaka gaŵe gakamucisya mnope kuti ndegejo jikatenda ngosi soni gangasawusya kugalinganya pagajonasice. Namatetule pangani jakupanganya yindu pakujigalila mwayikusati kajende yindu, John Long, akukulupilila kuti pacangakaŵa “mpaka yiŵe yakomboleka kuti ndege jilijose jikole mapapiko ganjumunjumu pakujigalila ya mumbali mwa somba.”11

Kupanganya Yindu Pakujigalila Mapapiko ga Likwekwe

Yisyene kuti mapapiko ga ndege ŵagapanganyisye pakujigalila kawonece ka mapapiko ga cijuni. Nambope, pacangakaŵapa ŵasayansi alijiganyisye matala gasambano pakupanganya ndege pakujigalila mapapiko ga cijuni. Magasini gane gatite, “Ŵakuwungunya ŵane ku koleji jine ku Florida apanganyisye kandege kakwenda jika, kakakusakombola kwima pa malo gamo, kutuluka mwacitema mnope soni kwela mwinani mwacitemacitema, pakujigalila mwacikusatendela cijuni ca likwekwe.”12

Likwekweli likusakombola kuguluka mwakutesya lung’wanu camti m’yoyo, ligongo lyakupakombola kupinda yisukusuku soni makoyo gakwe. Pakujigalila kuti likwekwe likusakombolaga kupinda mapapiko gakwe, magasiniji jatite, “Kandege ka masentimita 61 keleka, kakwete mota jajikusasyungusya tusyano twejinji twatukusatendekasya kuti mapapiko ga kandegeka gakamuleje masengo.” Kupanganya mapapiko mwalunda camti m’yoyo, kukamucisye kuti kandegeka kakomboleje kwima pa malo gamo soni kutuluka mwacitema mnope pasikati pa nyumba syelewulewu. Asilikali ali ŵakusacilila kupanganya ndege jampaka jikombole kwendela mbali syakulekanganalekangana pakuwungunya yida yakogoya.

Kupanganya Yindu Pakujigalila Lukongolo lwa Cijuni ca Likwekwe

Cijunici cangapikanaga kusisima atamose cili cijimi pamalo gakusisima mnope. Ana yikusakomboleka camtuli kuti cijunici cikapikanaga kusisima? Mtemela wakwe ugonile pakapanganyidwe kakutesya lung’wanu ka yinyama yejinji yayikusasimanikwa m’malo gakusisima.

Kuti tuyipikanicisye yeleyi, aganicisye yampaka yitendekwe naga ali ataŵilile mapayipi gaŵili pampepe. Payipi jimo jikusapita mesi ga moto soni jinejo gesisime. Naga mesi ga moto soni gakusisima gakwawula mbali jimpepe, nikuti, litika lya mtukuta wa mesi ga moto ucijawula kupayipi ja mesi gakusisima. Nambope naga mesi ga moto soni gakusisima gakwawula mbali syakulekangana, nikuti ciŵandika mtukuta wosope wa mesi ga moto ucijawula ku mesi gakusisima.

Likwekweli palijimi pa malo gakusisima mnope, miyasi jajikutyocela m’cilu mwakwe jajikusaŵa ja mtukuta jikusatendekasya kuti miyasi jajikutyocela ku sajo jikole mtukuta. Kacenje ka mtukuta m’cilu mwa cijunici kakusakamucisyaga kuti mtukutawu usunjiceje nambosoni kuti ukasiwujasika kupitila mu sajo syakwe. Mundu jwine jwalunda pangani ja kulemba mapulani soni kupanganya ndege, jwalondesisye kuti kajende ka mtukuta mu cijunici kali “cindu cimo mu yindu yakusosekwa mnope pakupanganya yindu yakamucisya kuti mtukuta ukamala.”13 Mwamti ni ligongo lyakwe ŵandu ŵalundaŵa apanganyisye yindu pakujigalila mwacikusatendela cijunici.

Ana Ŵani Ŵakusosekwa Kupocela Ucimbicimbi?

Kawonece ka somba jampela libokosi katendekasisye ŵandu kupanganya galimoto jangalaga ni macili gakututa ga mbungo

Pandaŵi ajino, ciwanja cacikusapanganya yindu yakwenda mwinani soni kulolela ya mwinani ca NASA, cikupanganya macini gangongolo syejinji gakwenda mpela likoloto. Ŵakupanganyapanganya yindu ŵa ku Finland apanganyisye kala citelekita ca ngongolo syejinji campaka cikombole kwela malo gakusawusya mpela mwakusatendela likoloto. Ŵakuwungunya ŵane alinganyisye yakuwala yakola tumapapiko pakujigalila mwajikusatamaga mbeju ja payini. Ŵakupanganya galimoto akupanganya galimoto pakujigalila mtundu wa somba jine wangawukusalaga mnope ni macili gakututa ga mesi. Pakujigalila kapanganye ka mtundu wine wa ngale wangawukusakasika, ŵakuwungunya ŵane akuwungunya matala gampaka gakamucisye kupanganya yakuwala yakulimba mnope.

Yida yapanganyisye ŵandu pakusaka kuti amanyilileje yindu yayili pasi pamesi yili yakutuluka pakuyilandanya ni mwawukusatendela mtundu wine wa somba

Yakupanganyikwa yajiganyisye ŵandu yindu yejinji. Mwamti ŵakuwungunya akwete umanyilisi kutyocela ku yaumi. Umanyilisiwu akusawulembaga ni kuwusunga, soni uli wakwayana ni yindu yakulekanganalekangana nambosoni mpaka awukamulicisye masengo pakupanganya yindu yejinji. Buku jine jatite, “Ŵasayansi akusawungunyaga pa umanyilisi waŵawulembile ni kuwusunga ula pakusaka kupata litala lyakumacisya yakusawusya pakupanganya yindu.” Umanyilisi wakusawusungawu akusawukolanga kuti kupanganya yindu pakujigalila yindu yam’cipago. Ndaŵi syejinji, mundu kapena kampani jajikopocele kapanganye ka macini kapena apanganyisye kwene macini ni jwakusapocelaga ufulu kutyocela ku boma wakuti apanganyeje cinduco. Pakutagulila ya umanyilisiwu, buku jilasoni jatite, “Pakusala yakupanganya yindu pakujigalila muyapanganyidwile yindu ya m’cipago, ŵakuwungunya akwamba kugombelecesya kuti yam’cipagoyi ni yayikusosekwa kupocela ucimbicimbi.”14

Ŵasayansi akuwungunya kuti amanyilile yayikusatendekasya kuti mtundu wine wa ngale ukakasikaga

Ana yakombolece camtuli kuti m’cipagomu musimanikweje yindu yepanganyidwe mwalunda camti m’yiyi? Ŵandu ŵajinji ŵakuwungunya mpaka ajile kuti yindu yakupanganyidwa mwa lundayi yapali ligongo lyakuti yiŵele yili mkucengacenga jika kwa yaka yejinji. Nambo ŵakuwungunya ŵane akwete nganisyo syakulekangana ni syelesi. Jwasayansi jwine jwamlijiganye mnope ya tulombo twangawoneka ni meso jwalembile m’nyusipepala jine kuti, “Mwayikusawonecela yindu yakupanganyidwa uli umboni wangasisika wakuti, naga cindu cikuwoneka, cikwenda soni kulila mpela liŵata, pangali umboni wakusisya kuti nganiliŵa liŵata.” Ana jwasayansiju jwagopolelaga cici? “Pangali mundu jwakusosekwa kana, naga yindu yikuwoneka kuti pana jwine juŵayipanganyisye.”15

Mtundu wine wa pulundwe ukusakombola kwenda m’malo gakutelesya pakamulicisya masengo yindu yine yakumkamucisya kuti akagwa

Kusala yisyene mundu juŵapanganyisye cenene lipapiko lya ndege akusosekwa kupocela ucimbicimbi ligongo lya cindu caŵacipanganyisyeci. Mwakulandanasoni ni yeleyi, mundu juŵapanganyisye cakuwala cakusangalasya mnope kapena juŵapanganyisye galimoto jambone akusosekwasoni kupocela ucimbicimbi. Nambo sambano ŵakupanganya ŵakusapanganyaga yindu kutyocela ku yindu yayipali, nambo ngakwiticisya kapena ngakupeleka ucimbicimbi kwa mkupanganya jusyesyenejo nikuti mpaka aŵe ŵawiyi.

Sambano aganicisye songa asi: Ŵakuwungunya ŵalijiganye mnope, akusamalana ni yakusawusya pakupanganya yindu kujigalila yindu yayipali m’cipagomu. Nambo yakusapanganyayo yikusaŵaga yakutuluka pakuyiwanicisya ni yayipali kala. Nambope ŵane akusati yindu yayapanganyidwe mwalunda m’cipagomu, yapali ligongo lya cijiganyo cangali mate cakuti yaumi yagambile kucenga kutyocela ku yindu yine. Ana cijiganyo celeci akusaciwonaga mwamtuli? Kuti mundu apanganye cindu pakujigalila cindu cine pakusasosekwa lunda, kuliwuli mkupanganya juŵapanganyisye yakujigalila ŵanduyo? Sambano, ŵani ŵakusosekwa kupocela ucimbicimbi pasikati pa mkupanganya jusyesyenejo ni ŵandu ŵakupanganya yindu pakujigalila yaŵayipanganyisye mkupanganya?

Yisyesyene Yakwe Panganiji

Ali agaweni maumboni gakuti yindu yatesile kupanganyidwa, ŵandu ŵajinji akusajiticisya Maloŵe ga m’Baibulo gagalembedwe ni Paulo kuti, “Ndamo sya Mlungu syangawoneka ni meso, atamose macili gakwe gangamala soni umlungu wakwe, yikuwonecela cenene kutandila pakupanganyidwa kwa cilambo mpaka msogolo, soni yikusawonecela m’yindu yaŵayipanganyisye.”—Aloma 1:19, 20.