NGANI JA PANDANDA | YAMPAKA TUTENDE KUTI TULICENJELE KU YILWELE

Yampaka Atende Naga Kwana Mlili

ALOLELE

ŴANDU ŵajinji ŵa mundaŵi jakala ŵataŵaga lutenje lwekulungwa pakusaka kuteteya misinda jawo. Naga acimmagongo agumwile panepakwe, msinda wosope waŵaga pangosi. Cilu cetu cikwetesoni citeteyo. Naga ngatukusamala mpaka tujonanje citeteyoci. Kwende tulole yindu msano yampaka yitandikasye yilwele, soni yampaka tutende kuti tulimbisye citeteyo ca m’cilu mwetu.

1 MESI

KOGOYA KWAKWE: Tulombo twakutandisya yilwele mpaka tujinjile m’cilu mwetu naga tumwele mesi gakunyalaya.

KULICENJELA KWAKWE: Kuti alicenjele akusosekwa kulolecesya kuti akumwa mesi gambone. Naga akuyiwona kuti pakusateka mesi nganipaŵa pa casa, mwati akayicila kuti mesigo komboleka kuti gajonasice, akusosekwa kugasamala cenene mkanamwe. * Mesi gakumwa agawunicileje cenene. Pakusaka kumwa, ateceleje cikapu cecape cenene kapena aŵiceje mesigo m’cibigili cakola kampope kakutecela. Akakalaŵilaga mesi gakumwa. Naga yili yakomboleka, ateceje mesi gawo pamalo pa casa. Akagambaga kwasila yiswani palipose, soni kutendela cimbusi palipose ligongo yeleyi yikusasakasya mesi.

2 YAKULYA

KOGOYA KWAKWE: Tulombo twakutandisya yilwele mpaka tusimanikwe mu yakulya

KULICENJELA KWAKWE: Cakulya mpaka ciwoneceje mpela cambone atamose tulombo twakutandisya yilwele tuli tujinjile mkati mwakwe. M’yoyo, anonyeleje kucapa cenene yisogosi ni liponda. Alolecesyeje kuti yakutelecela yili yacasa. Ateleceleje pamalo ga casa, soni anaŵeje m’miyala mkanatande kuteleka cakulya kapena kwapela ŵandu. Akumbucileje kuti yakulya yine yikusasosekwa kuyiteleka mnope kuti awulaje tulombo twakutandisya yilwele. Akalyaga yakulya yayikuwoneka kuti yicenjile kawonece kakwe kapena yitandite koposya liwungo. Yeleyi mpaka yilosye kuti yiwosile. Naga yakulya yisigele, ayisunjeje m’filiji. Pakulwala, aŵambaleje kwatelecela ŵane yakulya. *

3 USUSU NI TULOMBO TWINE

KOGOYA KWAKWE: Mkati mwa tulombo twine mpela ususu mukusaŵa tulombo twangawoneka ni meso twakutandisya yilwele.

KULICENJELA KWAKWE: Naga jili ndaŵi jakuti tulombotu tutupile mnope, akanonyelaga kutama pasa nambosoni awaleje yakuwala yampaka yisiŵe cenene cilu cawo. Agoneje m’masikito kapena alipakasyeje mtela wakutisya ususu ni tulombo twine. Asilileje masimbo mugali mesi mwakuti ususu mpaka uŵelekaneje. *

4 YINYAMA

KOGOYA KWAKWE: Mkati mwa yinyama yine mukusaŵa tulombo twangawoneka ni meso twampaka tuŵe twakogoya kwa ŵandu nambo ngaŵa ku yinyamayo. M’yoyo, naga cinyama cakulanga kapena cakwitinji calumile, kwang’walasula kapena naga apondile ndoŵe syakwe, umi wawo mpaka uŵe pangosi.

KULICENJELA KWAKWE: Ŵandu ŵajinji akusasagula kuyitaŵila yinyama yawo kuti akakwayanaga nayo mnope. Naga akamwile cinyama cakulanga, anaŵeje cenene m’miyala mwawo. Nambo aŵambaleje mnope kwaya yinyama yakwitinji. Naga cinyama calumile kapena cang’walaswile, acapeje cenene peŵangapo kaneko kwawula kucipatala. *

5 ŴANDU

KOGOYA KWAKWE: Mundu pakosomwele kapena kupenga akusakoposya tumadondo twamwanamwana twakola tulombo twakutandisya ulwele. Tulombotu mpaka tuwande kupitila mkukwayana cilu ni ŵane, kumbatilana, kapena pakupelegana moni. Naga mundu akosomolela m’miyala tulombotu tukusasigalila m’miyalamo. Pambesi pakwe, naga akamula yindu mpela cakuwugulila litanga, telefoni, ni yine akusatuleka tulombotu pa yinduyo. Jwine pakamwile yinduyi komboleka kujigala tulombotu. Kaneko, tukusajinjila m’cilu mwakwe ni kutanda kulwala.

KULICENJELA KWAKWE: Akajasimanganaga yindu mpela malesala, miswaci, kapena yakulipukutila pakoga. Aŵambaleje kwaya tumesi twakutyocela pa liŵanga lya mundu jwine kapena miyasi jakwe. Ndaŵi syosope, akumbucileje kunaŵa cenene m’miyala mwawo soni anaŵeje kaŵilikaŵili. Lyeleli lili litala lyambone mnope lyakuŵambalila yilwele.

Pakulwala, naga yili yakomboleka akanonyelaga kwendajenda kogopela kwapela ŵane ulwelewo. Ciwanja cakwakamucisya ŵandu kuŵambala yilwele ca ku United States (U.S. Centers for Disease Control and Prevention) cikusalimbikasya ŵandu kuti akosomoleleje pa kaguwo kapena pa cakuwala, ngaŵaga m’miyala.

Maloŵe gane gakala galunda gakusati, ‘Jwakalamuka paciweni cindu cakogoya akusajuŵaga.’ (Miyambo 22:3) Maloŵega gali gakamucisya mnope masiku agano ligongo yilwele yakogoya yitupile mnope pacilambopa. M’yoyo, aŵeje ŵacasa soni awoneganeje ni ŵacipatala kuti ŵakamucisyeje kumanyilila matala gakulicenjela ku yilwele. Kwende tusamaleje citeteyo ca m’cilu mwetu kuti tukalwalagalwalaga!

^ ndime 6 Ciwanja cakulola ya umi wa ŵandu pacilambo cosope cikusasala matala gakulekanganalekangana gakusamalilila mesi. Cikusati mesi komboleka kugataga kololini, kugasefa, soni kugateleka.

^ ndime 9 Kuti amanyilile yine yampaka atende pakusamalila yakulya, alole mu Ajimuce! ja June 2012 pa mapeji 3 mpaka 9.

^ ndime 12 Kuti amanyilile matala gakuŵambalila malungo, alole mu Ajimuce! ja July 2015 pa mapeji 14 mpaka 15.

^ ndime 15 Naga cinyama cakogoya mnope calumile kapena kwang’walasula awutucileje kucipatala mwacitema.

Yampaka Atende Naga Kwana Mlili

Mu 2014, mlili wa Ebola wasawisye mnope m’yilambo ya kungapilo lyuŵa kwa Africa mwati yapikanice pacilambo cosope. Maofesi ga Mboni sya Yehofa ga m’yilamboyi galinganyisye yakwamanyisya ŵandu yampaka atende kuti alicenjele ku mliliwu. Pawamasile, Ŵamboni ŵaŵakamulaga masengo gakamucisya ŵasasile yaŵatesile.

Ana ŵatesile yatuli pakwakamucisya ŵandu kupikanicisya kogoya kwa mliliwu?

Twasonganganyaga ŵandu m’malo gakulekanganalekangana ni kwasalila mwawukusawandila mliliwu, soni yakusosekwa kutenda kuti alicenjele. Twasalilagasoni kuti akajogopa mnope.
Ana Ŵamboni sya Yehofa ŵakuyisye matala gapi pakulicenjela mliliwu?

Ŵandu payice kumalo getu gakulambilila, twalingaga kuti tulole naga cilu cawo cikolele moto, campaka ciŵe cimanyilo cimpepe ca ulwelewu. Jwalijose jwaŵambalaga kwayana ni mjakwe, mpela kupelegana moni jwapamkono kapena kumbatilana. Ŵandu ŵanaŵaga m’miyala ndaŵi ni katema. Twaŵisilesoni mesi ni sopo jwakunaŵila m’miyala m’malo gakulekanganalekangana kuti ŵandu anaŵeje.
Ana ŵakombolaga wuli kutendape misongano jawo soni masengo gawo gakwiganya ŵane Baibulo?

M’mikuli jine, boma jalamwile kuti ŵandu agambeje kutama m’nyumba syawo, m’yoyo ŵandu nganasonganaga pampepe. Liŵasa lililyose lyalambililaga kumangwakwe. Ŵandu ŵane ŵatendesyaga majiganyo ga Baibulo kupitila pa foni.
Ana ŵatendaga yatuli naga mundu jwine akulosya yimanyilo ya mliliwu?

Twasalilaga ŵacipatala. Jwalijose jwakwayene ni jwakulwala Ebola, juŵapite kumalilo ga mundu jwawile ni Ebola, kapena jwakulosya yimanyilo ya ulwelewu jwatamaga kwajika kwa masiku 21. Ŵacipatala akusati ulwelewu ukusawonecela pambesi pa masikuga.