NDILI ngwete yaka 12 yakupagwa, namanyilile kuti nakwete cindu cinecakwe cakusosekwa mnope campaka mbelece kwa ŵandu. Tuli pa msongano wa mkuli, m’bale jwine ŵambusisye naga mpaka sace kulalicila. Atamose kuti naliji mkanilalicilejepo, namjanjile kuti, “Elo.” Twajawile mu mkuli wakulalicila ni ŵambele tumabuku twakusala ya Ucimwene wa Mlungu. Ni ŵaŵecete kuti, “Mlalicileje mbali ajo ja msewu, une cilalicileje mbali ajino.” Wangamwile woga, nambo natandite kulalicila nyumba ni nyumba. Nasimonjile mnope kuti pakandaŵi kamnono namalisisye kugaŵila tumabukuto. Kusala yisyene, ŵandu ŵajinji ŵasacililaga kupocela yindu yanasakaga kwapa.

Napagwile m’caka ca 1923 mu msinda wa Chatham, Kent, ku England. Panakulaga ŵandu ŵajinji ŵaliji ŵakudandawula ligongo lyakuti pajamasile Ngondo Jandanda ja pacilambo cosope, yindu yaŵayijembeceyaga nganiyitendekwa. Acinangolo ŵangu ŵadandawulagasoni ya acimlongola ŵa dini ja Baptist ŵaŵatendaga yindu yakuti aŵe ŵapenani. Panakwete yaka 9, mama ŵangu ŵatandite kwawula ku malo kwele Ŵakulijiganya Baibulo, ŵele panyuma pakwe ŵatandite kolanjikwa kuti Mboni sya Yehofa ŵatendelaga misongano. Kweleko jumo mwa alongo ŵanjiganyaga yalumo ni ŵanace acimjangu pakamulicisya masengo Baibulo soni buku jakuti Zeze wa Mulungu. Nasangalalaga mnope ni yanalijiganyaga.

Mpela jwacinyamata, nasangalalaga kupeleka Maloŵe ga Mlungu gakola cembeceyo kwa ŵandu. Atamose kuti ndaŵi syejinji nalalicilaga jika ku nyumba ni nyumba, nambo nalijiganyisyesoni yindu yine panalalicilaga yimpepe ni ŵandu ŵane. Mwambone, lisiku line une ni m’bale jwine jwacikulile twakwesile njinga kuja kulalicila ku mkuli wine. Tuli mkwawula ku m’kuliwo twapitene ni mlongola jwa dini jwine, ni natite, “Mbusitu ajo.” M’balejo ŵajimi ni ŵatulwice panjinga ni ŵasalile kuti tutame pacipika cacaliji mungulugulu msewu. Jwalakwe ŵambusisye kuti, “Ana ŵani ŵampele macili gakwelusya ŵandu ŵane kuti ali mbusi? Kwende tugambeje kusangalala kwajiganya ŵandu ngani syambone, nambo mbali jakwelusya tumlecele Yehofa.” Naliji jwakusangalala mnope ligongo lyakulijiganya kupeleka m’moŵa gelego.—Mat. 25:31-33; Mase. 20:35.

M’bale jwine ŵasalile kuti naga tukusaka kuŵa ŵakusangalala ligongo lyakupeleka, ndaŵi sine tukusasosekwa kuŵa ŵakuwusimana mtima. Ŵamkwakwe m’balejo nganasangalalaga ni Ŵamboni sya Yehofa. Lisiku line patwatyocelaga mu undumetume ni m’balejo ŵasalile kuti tujawule kumangwakwe kuti tukalye kanekakwe. Ŵamkwakwewo ŵatumbile mnope ligongo lyakuti m’balejo ŵapite kulalicila mwati ŵatandite kutusoma ni tumapaketi twa masamba ga tiyi. Mmalo mwakupya mtima ni  yaŵatendaga ŵamkwakwewo, m’balejo ŵagambile kulokotanya masamba ga tiyigo ni kugawucisya pamalo pakwe. Pali papitile yaka, kuwusimana mtima kwakwe kwakamucisye ŵamkwakwe ŵala mwati ŵaŵele Jwamboni sya Yehofa.

Najendelecele kuŵa jwakusacilila mnope kuti napeje ŵane cembeceyo camsogolo. M’yoyo mu March 1940 unejo ni mama ŵangu twabatiswe ku Dover. Mu September 1939, ndili ngwete yaka 16, cilambo ca Britain casasile kuti cikusaka kuputa ngondo ni cilambo ca Germany. Mu June 1940, asilikali ŵajinji ŵaŵawonekaga ŵakudandawula ŵapitaga kusogolo kwa nyumba jetu ali akwesile magalimoto. Jemanjaji ŵakulupwice ngondo ja Dunkirk. Ŵawonekaga kuti ŵaliji ŵangali cembeceyo cilicose mwati nasacililaga ndili nasalile yakwamba Ucimwene wa Mlungu. Cakumbesi kwa cakaci, asilikali ŵa ku German ŵatandite kuwulisya mabomba. Cilo cilicose, nagawonaga mabomba gaŵawulisyaga asilikali ŵa ku German gali mkugwila cakumalo kutwatamaga. Twakolaga woga mnope patwapikanaga kuwulika kwa mabombago. Patwakopokaga kusa kundaŵi kwakwe twasimanaga nyumba syejinji sili sijonasice. Ligongo lya yeleyi, nayiwonaga kuti Ucimwene wa Mlungupe ni wawaliji cembeceyo cangu ca msogolo.

Mu 1941, natandite umi wawandendekasisye kuŵa jwakusangalala mnope. Yaka yamunyumamo nakamulaga masengo kwakupanganyila masitima mu msinda wa Chatham, kunalijiganyaga kupanganya masitima. Masengoga galiji ga mbiya syejinji soni ŵandu ŵagakumbilaga. Kwa yaka yejinji ŵakutumicila ŵa Yehofa ŵapikanicisyaga kuti Aklistu ngakusosekwa kuputa ngondo. Pakwika mu 1941 twamanyililesoni kuti ngatukusosekwa kamula masengo kumalo kwakusapanganyila yida yakuputila ngondo. (Yoh. 18:36) Pakuŵa kunakamulaga masengoko ŵapanganyagasoni masitima ga asilikali ŵa m’mesi, nayiweni kuti ngusosekwa kuleka masengogo ni natandite undumetume wandaŵi syosope. Natandile undumetume wanguwu ku tawuni jakusalala mnope ja Cirencestera jajili mu msinda wa Cotswolds.

Panakwete yaka 18, ŵandaŵile kwa miyesi 9 ligongo lyakuti nakanile kwinjila masengo ga usilikali. Paŵawugele mlango wa cipinda caŵambisile, naliji jwakudandawula mnope. Nambo pangapita ndaŵi, ŵakulolela kundendeko pamo ni acikayidi ŵane ŵatandite kumbusya ligongo lyakwe nayice kundendeko. Nasalile jemanjaji ya cikulupi cangu mwakusangalala.

Ndili ngopwece ku ukayidi, ŵasalile kuti lalicileje yalumo ni M’bale Leonard Smith * m’matawuni gakulekanganalekangana m’cilambo cetu peco ca Kent. Kutandila mu 1944, ndege syakwamba guluka muli mwangali ŵandu syasyakwete mabomba gakogoya syapitaga ku Kent. Twalalicilaga ku malo kwele ndege sya Nazi syapitaga pakusaka kwawula ku Europe ni ku London. Twatendaga woga mnope, ligongo patupikene injini jili mkusima, twamanyililaga kuti pangapita ndaŵi ndege cijigwe  ni kuwulika. Twatendesyaga lijiganyo lya Baibulo ni liŵasa lyalyakwete ŵanace ŵatatu. Ndaŵi sine twatamaga pasi pa tebulo jaŵapanganyisye pakamulicisya masengo yisyano pakusaka kututeteya naga nyumba jili jigwile. Pali papitile ndaŵi liŵasa lyosopelyo lyabatiswe.

Kwa yaka yiŵili ngondo jili jimasile, natesile upayiniya ku m’mwela kwa Ireland. Nganitumanyililaga kuti cilambo ca Ireland caliji cakulekangana ni cilambo ca England. Twajawulaga ku nyumba ni nyumba ni kwasalilaga kuti tuli amishonale, ni tukusaka malo gakuti tutame. Twagaŵilagasoni magasini kwa ŵandu ŵatwasimanaga nawo m’misewu. Ŵandu ŵayiwonaga kuti tuli ‘ŵangali lunda’ paganisya kuti ŵandu capoceleje cenene utenga wetu m’cilambo ca ŵandu ŵajinji ŵa dini ja Cikatolika. Mundu jwine paŵatujogweye kuti catutendele yangalwe, najawile kwa jwapolisi kukusala, nambo jwalakwe ŵaŵecete kuti, “Ya ni yamkusosekwa kusimana nayo yeleyo.” Nganitumanyililagasoni kuti jwambopesi jwacikatolika ŵakwete macili mnope. Jwalakwe ŵatendekasyaga kuti ŵandu ŵatyosyeje pamasengo gawo naga akupocela mabuku getu, soni ŵatutopwele pamalo gatwatamaga.

Kaneko twayiweni kuti patwagambile kwika kwene ku malo kwasambanoko, yaliji cenene kwawula kukulalicila ku mkuli wakuti jwambopesi jwakwe ngakutumanyilila. Ni twajawulaga kukulalicila ku mkuliwo, kaneko twalalicile mu mkuli wakuŵandicila ni kwatwatamaga. Ku Kilkenny, twalijiganyaga Baibulo katatu pa cijuma ni mnyamata jwine jwaŵakwete yaka ya m’ma 20, atamose kuti kwapali ŵandu ŵane ŵaŵatujogoyaga. Nanonyelaga mnope kwajiganya ŵane usyesyene wa m’Baibulo mwati naŵendile kuti ngatende majiganyo ga umishonale ku Sukulu ja Gileadi.

Patwamalisisye majiganyo getu ga miyesi 5 ku New York, Une pampepe ni abale ŵane ŵatatu ŵatutumisye ku yilumba yamwanamwana yayili m’nyasa ja Caribbean. Mu November 1948, twatyosile mu msinda wa New York pa liboti lyetu lyekulungwa mamita 18 lyalyakolanjikwaga kuti Sibia. Naliji mkaninjendejepo pa liboti, m’yoyo nasangalele mnope pandaŵiji. Jumo mwa acimjangu ŵala lina lyakwe Gust Maki, ŵamanyililaga cenene kwendesya liboti. Jwalakwe ŵatujiganyisye yine ni yine yakwayana ni kwendesya liboti, mpela yampaka tutende kuti liboti lijendeje mwacitema kapena panandipanandi, mwampaka tumanyilile kwatukwawula pakamulicisya masengo kampasi, soni mwampaka tujendecesye liboti naga kuli kwana mbungo. Gust ŵajendesye cenene liboti lyetu kwa masiku 30 atamose kuti patendaga cimbungo mpaka twayice ku Bahamas.

Panyuma pakulalicila kwa miyesi jamnono ku kacilumba ka Bahamas, twajawile kukulalicila ku yilumba ya Leeward ni Windward. Yilumbayi yaliji pa lutando lwa makilomita 800 kutyocela kucilumba ca Virgin ciŵandika ni Puerto Rico ni twajendelecele mpaka kwika ku Trinidad. Kwa yaka msano twaŵele tuli mkulalicila m’yilumba ya kwakutalicila kwele kwaliji kwangali Ŵamboni sya Yehofa. Ndaŵi sine twatamaga yijuma yejinji ngatumisya kapena kupocela mautenga. Nambo twasangalalaga mnope kulalicila yakwamba Yehofa m’yilumba yeleyi.—Yer. 31:10.

Patuyice ku mkuli, ŵandu ŵajinji ŵasimongaga ni m’weji soni ŵasonganganaga kuti atumanyilile. Ŵane mwa ŵanduwo ŵaliji ŵakuti nganaliwonejepo liboti mpela lyatwakwelaga kapena kwawona asungu. Ŵandu ŵapayilumbayi ŵaliji ŵacinonyelo soni ŵakujimanyilila cenene Baibulo. Ndaŵi syejinji ŵatupaga somba syeŵisi, mapeyala soni mtesa. Atamose kuti liboti lyetu lyaliji lyamwana, nambo yakombolekaga gonamo, kutelecelamo atamose kucapilamo yakuwala.

Twajawulaga mu ngulugulu nyasa ni kwalalicilaga ŵandu kwa lisiku lyosope. Twanonyelaga kwasalila kuti citukole ngani ja m’Baibulo. Cakwigulo kuli kugwile kacipi twajimbaga belo jajaliji pa liboti lyetu. Twatendaga lung’wanu kwawona ŵandu ali anyakwile nyali syawo ni  kwikaga kukupikanila ngani. Nyali syawo syaŵaga mpela ndondwa syakuŵala syasyatulukaga mbali mwa matumbi. Ndaŵi sine ŵandu ŵajinji ŵayikaga ni ŵatamaga mpaka cilo ligongo ŵawusyaga yiwusyo. Ligongo lyakuti ŵanduŵa ŵanonyelaga kwimba, twalembaga maloŵe ga mu nyimbo sya Ucimwene ni kwagaŵila. Ŵandu m’cecewe twatandisyaga kwimba nyimbosyo, kaneko ŵanduwo ŵajimbanga nawosoni. Maloŵe gawo gapikanikaga cenene. Jelejitu jaliji ndaŵi jakusangalasya kwabasi.

Patumasile kutendesya lijiganyo lya Baibulo, ŵane mwa ŵakulijiganyawo ŵatukuyaga patwajawulaga ku liŵasa line ni cakulinga cakuti akatende nawo lijiganyo kanesoni. Atamose kuti twasosekwaga kutyoka pa malo tuli tutemi kwa yijuma yamnono, nambo ndaŵi syejinji twasalilaga ŵandu ŵatesile lung’wanu mnope kuti ajendelecele kwajiganya ŵane mpaka patuciwujila. M’yoyo, yaliji yakunonyelesya kwawona ŵandu ŵane mwaŵalimbicililaga kutenda yatwasalileyi.

Masiku agano, yejinji mwa yilumbayi kwana malo gakutesya lung’wanu kwele ŵandu ŵa m’yilambo yine akusajawula kukulola. Nambo munyumamo kwagambile kuŵa matanda, malo gejinji galiji ga msanga soni yitela ya migwalangwa. Ndaŵi syejinji twatyokaga cilo pa cilumba cine kwawula pa cilumba cinesoni. Somba syang’ambilaga mwakusangalala ciŵandika liboti lyetu, soni twagambaga kupikana lisegwe lya liboti lyetu palyaliji mkwenda. Kuŵala kwa lwesi kukwawonecelaga panyasajo kwatusangalasyaga mnope.

Payamasile yaka msano tuli mkulalicila pa yilumba, twajawile ku Puerto Rico kukujigala liboti lyasambano lyakola injini. Patwayice ku Puerto Rico, nasimene ni mlongo jwanamnonyele, lina lyakwe Maxine Boyd. Mlongoju jwaliji m’mishonale jwakusalala. Jwalakwe jwaliji jwamtawu pa kulalicila ngani syambone kutandila ali mwanace. Kaneko ŵatumicile mpela m’mishonale ku Dominican Republic mpaka pele mu 1950 boma ja Cikatolika jamtopwele m’cilamboco. Ligongo lyakuti naliji jumo mwa ŵandu ŵakwendesya maboti, ŵangundile kuti ndame ku Puerto Rico kwa mwesi umope. Pakuŵa nasosekwaga kwawula ku yilumba yine kukutama kwa yaka nditu, m’yoyo nalisalile jika kuti, ‘Ronald, naga mkumsaka msikanaju, mkusosekwa kutenda yindu mwacitema.’ Pali papite yijuma yitatu nam’wucisye ni twalombene pali papite yijuma 6. Maxine ni une ŵatusalile kuti tukatendeje umishonale ku Puerto Rico yayatendekasisye kuti ngawujilasoni ni liboti lyasambanolyo.

Mu 1956, twatandite undumetume wakwendela mipingo. Abale ni alongo ŵajinji mu mkuliwo ŵaliji ŵakulaga, nambo twanonyelaga kwajendela. Mwambone, m’musi wine wakolanjikwa kuti Potala Pastillo, mwapali maŵasa gaŵili ga Mboni sya Yehofa gagakwete ŵanace ŵajinji, m’yoyo nanonyelaga kwajimbila citolilo ŵanacewo. Nakasalile kamsikana kamo lina lyakwe Hilda kuti tulongane mu undumetume. Kamsikanako kajanjile kuti, “Ngusaka, nambo nganimba njawile ligongo nganingola sapato.” Kaneko twasumile sapato ni kukapa, panyuma pakwe twalongene nako mu undumetume. Mu 1972, Maxine ni une twajawile kukulola ku Beteli ja Brooklyn. Mlongo jwine jwaŵagambile kopoka kwene mu Sukulu ja Gileadi ŵayice kukuŵecetana nawe. Jwalakwe ŵaliji ali asigele panandi kunyakuka kwawula kukutenda undumetume wa umishonale ku Ecuador, ni jwaŵecete kuti, “Ana akungumbucila? Une ndili kamsikana ka ku Pastillo kakaliji kangali sapato kala.” Jwalakwe ŵaliji Hilda. Twasangalele mnope mwati twalisile.

Mu 1960, ŵatusalile kuti tukatumicileje pa ofesi ja nyambi ja Puerto Rico, jajaliji m’kajumba kesajikanye ku Santurce, San Juan. Pandanda pene, Lennart Johnson ni une twakamulaga masengo gejinji. Jwalakwe ni ŵamkwakwe ni ŵaŵaliji ŵandanda kuŵa Ŵamboni sya Yehofa m’cilambo ca Dominican Republic. Nambo mu 1957 ŵasamile ku Puerto Rico. Kaneko, Maxine ŵatandite kupulinta magasini gakupunda 1,000 pa cijuma cilicose. Jwalakwe ŵasangalalaga ni masengoga ligongo ŵaganicisyaga mnope ŵandu wosope ŵaŵalijiganyaga ya Yehofa.

Nasangalalaga kutenda undumetume pa Beteli ligongo wandendekasyaga kuti ngamulicisyeje masengo macili gangu pa undumetume wa Yehofa. Nambope undumetumewu wakwete yakusawusya yakwe. Mwambone, pamsongano wa yilambo wawatendekwe mu 1967 ku Puerto Rico, nayiweni kuti yindu yindupile ligongo lya maukumu ganasosekwaga kusamalila pamsonganopo. Nathan Knorr, jwaŵaliji jwakulolela masengo gakulalicila ga pacilambo cosope ga Mboni sya Yehofa pandaŵijo, ŵayice ku Puerto Rico. Jwalakwe ŵaganicisye kuti nganilinganya yakuti amishonale ŵaŵayice ku msonganowo alole malo gakulekanganalekangana ga m’cilambomo, atamose kuti naliji ndili linganyisye kala. Kaneko, ŵambele camuko camacili cakulosya kuti nganindenda yindu mwakulongosoka soni ŵaŵecete kuti yamtumbilikasisye. Nganisaka kuti ngangane najo, nambo nayiweni kuti atesile yindu mwangali cilungamo, m’yoyo nadandawile kwakandaŵi. Nambope atamose yaliji m’yoyo, ndaŵi jine M’bale Knorr ŵatuŵilasile kwaŵagonaga ni ŵatutelecele yakulya.

 Tuli mkutama ku Puerto Rico, ndaŵi ni katema twajawulaga ku England kukulola liŵasa lyakumangwangu. Baba nganalijiganya usyesyene pandaŵi jele mama ŵangu ni une twalijiganyaga. Nambo abale ŵakutyocela ku Beteli payice ku mkuli wetu, mama ŵalinganyaga yakuti abaleŵa ayicileje ku nyumba kwetu. Baba ŵangu ŵakuwonaga kulinandiya kwa ŵakulolela ŵa pa Beteliŵa ŵaŵaliji ŵakulekangana mnope ni acimlongola ŵa dini jawo. Kaneko mu 1962, ŵalakwewo ŵabatiswe ni kuŵa jwa Mboni sya Yehofa.

Mu 2011, ŵamkwangu ŵakunonyelwa, Maxine ŵajasice. Ngwembeceya kusogolo kuti cimbonegane nawo pacacijimuka. Ngusasangalala mnope ganicisya ya cembeceyo celeci. Yaka 58 yatuŵele tuli mkutama yalumo, Maxine ni une, tuciweni ciŵalanjilo ca ŵandu wa Yehofa ku Puerto Rico cili mkula kutyoka pa 650 kwika pa 26,000. Kaneko mu 2013, nyambi ja Puerto Rico ŵajipwatikenye ni nyambi ja United States. M’yoyo ŵasalile kuti ngatendeje undumetume ku Wallkill, New York. Panyuma pakutumicila ku cilumba ca Puerto Rico kwa yaka 60, yaŵele mpela kuti kuli kumangwetu. Nambo jeleji jaliji ndaŵi ja kucenga kwa yindu.

Ngusangalalape kutumicila Mlungu pa Beteli. Apano ngwete yaka yakupunda 90. Sambano masengo gangu gali kwalimbikasya ŵa m’liŵasa lya Beteli mpela jwakucinga jwausimu. Mbele ndili mkusimana ni abale ni alongo ŵakupunda 600 ciyicile ku Wallkill. Ŵandu ŵane akusayika kukundola soni kukutagulilana ya yakusawusya yawo kapena ya m’maŵasa gawo. Ŵane akusawusya yampaka atende kuti undumetume wawo wa pa Beteli ujendeje cenene. Nambosoni ŵane ŵagambile kulombela kapena kulombegwa kwene akusayika kukuwusya yampaka atende kuti ulombela wawo ujendeje cenene. Ŵane ŵacenjile undumetume kuti akatendeje upayiniya. Ngusinapikanila wosope pakuŵeceta ya yeleyi. Naga yili yakusosekwa, ndaŵi syejinji ngusinasalila kuti, “‘Mlungu akusamnonyela mundu jwakupeleka mwakusangalala.’ M’yoyo msangalaleje ni masengo genu pakuŵa mkumtendela Yehofa.”—2 Akoli. 9:7.

Yakusawusya yatukusasimana nayo patukutumicila pa Beteli yikusaŵa yakulandana ni kulikose kwatuli. Cakusosekwa mnope cili kuganicisya kusosekwa kwa yindu yatukutendayo. Yosope yatukusatenda pa Beteli uli undumetume wapajika. Tukusaŵa tuli mkumkamucisya “kapolo jwakulupicika ni jwalunda” kupeleka cakulya causimu kwa abale ni alongo pacilambo cosope. (Mat. 24:45) Kulikose kwatukumtumicila Yehofa, tukusaŵa tuli mkumlumba jwalakwe. Kwende tusangalaleje patupele yakuti tutende, ligongo “Mlungu akusamnonyela mundu jwakusapeleka mwakusangalala”