1, 2. (a) Ana ulombela watandite catuli? (b) Ana jwamlume ni jwamkongwe jwandanda ŵawuwonaga wuli ulombela? (Alole ciwulili cacili penanipa.)

ULOMBELA uli cindu cacikusatendekwa pa umi wa mundu. Nambo kumanyilila muwatandile soni lisosa lyakwe, mpaka kutukamucisye kuti tuwuwoneje mwakuŵajilwa mkamulano welewu soni kusangalala ni majali gakwe. Mlungu ali ampanganyisye mundu jwandanda, Adamu, ŵampele ukumu wakuyipa yinyama yosope mena. Nambo ‘mundujo nganakola jwakumkamucisya.’ Kaneko Mlungu ŵam’gonece Adamu lugono lwakuwa nalo, ni ŵamtyosisye luŵalati lumo ni kupanganya jwamkongwe kutyocela ku luŵalatilo, ni ŵayice najo kwa Adamu. (Aŵalanje Genesis 2:20-24.) Mwelemu ni muwatandile ulombela.

² Yesu ŵawilisye kusala yaŵaŵecete Yehofa mu mgunda wa Edeni paŵatite, ‘Jwamlume cacityoka kwa babagwe ni mamagwe ni kuja kulumbikana ni ŵamkwakwe, nipo ŵaŵiliwo caciŵa cilu cimo.’ (Mat. 19:4, 5) Pakumpanganya jwamkongwe jwandanda, Mlungu ŵakamulicisye masengo luŵalati lwa Adamu. Yeleyi yatendekasisye kuti liŵasa lyandandali liŵe lyakamulana mnope. Mlungu nganalinganya yakuti  ŵandu ŵalombane alekanganeje ulombela kapena kulombela acakongwe ŵakupunda pa jumo.

3. Ana lisosa lyekulungwa lya ulombela lyaliji cici?

³ Adamu ŵasangalele mnope ni ŵamkwakwe ŵakunonyelwa, panyuma pakwe ŵapele lina lyakuti Hawa. Hawa ŵaliji jwakum’ŵajila soni jwakumkamucisya jwakwe. M’yoyo jemanjaji akaŵele ŵakusangalala mpela jwamlume ni jwamkongwe ŵalombane. (Gen. 2:18) Lisosa lyekulungwa lya ulombela lyaliji lyakuti ŵandu aŵelekane soni agumbale pacilambopa. (Gen. 1:28) Aciŵanaŵawo akanonyelaga acinangolo ŵawo, nambo kaneko akatyokaga ni kwawula kukulombela ni kuja kutanda maŵasa gawogawope. Ŵandu akagumbele pacilambopa ni kucitenda kuŵa paladaiso.

4. Ana ulombela wandanda wasimene ni yindu yatuli?

⁴ Ulombela wandanda wasimene ni yakusawusya ligongo lyakuti Adamu ni Hawa nganakamulicisya masengo cenene ukoto wakusagula yindu. Jemanjaji nganampikanila Yehofa. “Lijoka lyakalakala,” lyalili Satana lyamlambwisye Hawa mwakumtendekasya kulupilila kuti pacalye yisogosi ya ‘m’citela cakumanyisya yambone ni yakusakala’ cakole lunda lwapajika lwakumkamucisya kumanyilila cambone ni cakusakala. Hawa nganacimbicisya umtwe wa ŵamkwakwe ligongo lyakuti nganiŵawusya ŵamkwakwewo ya nganijo. M’malo mwakumpikanila Mlungu, Adamu ŵapocele cisogosi kutyocela kwa Hawa.—Ciu. 12:9; Gen. 2:9, 16, 17; 3:1-6.

5. Ana mpaka tulijiganye cici pa yaŵatesile Adamu ni Hawa pakumjanga Yehofa?

⁵ Yehofa paŵawusisye jemanjaji, Adamu ŵajanjile mwakulosya kuti Hawa ni jwaŵamlemwekasisye. Jwalakwe ŵaŵecete kuti, ‘Jwamkongwe jwaŵambele jula, ni jwaŵambele cisogosi cakutyocela m’citela cila, ni nalile.’ Hawa ŵaŵecete kuti lijoka ni lyalimlambwisye. (Gen. 3:12, 13) Jemanjaji ŵapelece magongo gangapikanika gakulikululucila. Yehofa ŵapele cilango ŵandu ŵandanda ŵakusapukaŵa ligongo lyakuti ŵalepele kumpikanila jwalakwe. Yaŵatesileyi yili yakutukalamusya m’weji. Kuti liŵasa lijendeje cenene, jwalijose mwiŵasamo akusosekwa kupikanila Mlungu soni kwiticisya yakulemwa yatesile jwalijose pajika.

6. Ana mpaka atagulile wuli lilemba lya Genesis 3:15?

⁶ Mwangasamala kandu ni yaŵatesile Satana mu Edeni, Yehofa ŵapelece cembeceyo kwa ŵandu kupitila mu yakulocesya yandanda ya m’Baibulo. (Aŵalanje Genesis 3:15.) “Mbeju” ja “jwamkongwe” jicijonanga cakupanganyikwa causimu cakwimucilaco, cacili Satana. Pelepatu Yehofa ŵapele ŵandu ciwulili ca unasi wapajika wawupali pasikati pa jwalakwe ni likuga lyekulungwa lya yakupanganyikwa yausimu yayikusamtumicila kwinani. Kaneko Malemba galosisye kuti Mlungu cacitumisya cakupanganyikwa causimu cimo kutyocela mu likuga lyakwe lyalili mpela ŵamkwakwe kuti ‘cicimjonanje’ Satana. Cakupanganyikwa causimuci, cicakamucisya ŵandu ŵakupikanila kupata majali gaŵajasile ŵandu ŵandanda, gagali kutama kwangamala pacilambo capasi mwakamulana ni lisosa lya Yehofa.—Yoh. 3:16.

7. (a) Kutandila pandaŵi jele Adamu ni Hawa ŵasapwice, ana maŵasa gasimene ni yatuli? (b) Ana Baibulo jikusasala kuti acalume soni acakongwe ŵalombane atendeje cici?

⁷ Kusapuka kwa Adamu ni Hawa kwakwete yakuyicisya yakusakala mwiŵasa mwawo soni maŵasa gosope gene gagapali panyuma pakwe. Mwambone, kutandila ndaŵi ja Hawa mpaka apano acakongwe akusapikana kupweteka pandaŵi jakwete citumbo soni pakuŵeleka. Acakongwe akusiŵakumbila aciŵamkwawo, nambo acalume akusiŵalamulila aciŵamkwawo, soni kwatendela ngalwe mpela mwatukusayiwonela m’maŵasa gejinji masiku agano. (Gen. 3:16) Baibulo jikusasala kuti acalume akusosekwa kamulicisya masengo umtwe wawo mwacinonyelo. Nambosoni, acakongwe akusosekwa kucimbicisya umtwe wa aciŵamkwawo. (Aef. 5:33) Naga  Aklistu ŵalombane akutenda yindu mwakamulana, yakusawusya ya mwiŵasa mwawo yikusanandipa kapena kumala kwene.

8. Ana ulombela ukwete mbili jatuli kutandila mu ndaŵi ja Adamu mpaka ndaŵi ja Nowa?

⁸ Adamu ni Hawa mkanawe, ŵakwete ŵanace ŵacakongwe soni ŵacalume. (Gen. 5:4) Mwanace jwawo jwandanda ŵaliji Kaini, jwele panyuma pakwe ŵalombele mlumbugwe. Baibulo jikusasala kuti mwanace jwa Kaini, jwali Lameki ni jwaŵaliji mundu jwandanda kulombela mitala. (Gen. 4:17, 19) Kutandila ndaŵi ja Adamu mpaka ndaŵi ja Nowa, ŵandu ŵamnono ni ŵaŵalambilaga Yehofa. Ŵane mwa ŵanduŵa ŵaliji Abele, Enoki soni liŵasa lya Nowa. Baibulo jikusasala kuti m’masiku ga Nowa, “ŵanace ŵa Mlungu jwakuwona ŵalolite kuti ŵanace ŵacakongwe ŵa ŵandu ŵaliji ŵakusalala, ni ŵatandite kulombela jwalijose juŵamsacile.” Nambo yagatesile malayikaga pa kulombela ŵanace ŵa ŵandu nganiyiŵa yakuŵajilwa. Jemanjaji ŵaŵelece ŵanace ŵamacili mnope ŵaŵakolangaga kuti Anefili. Cakupunda pa yosopeyi, “yitendo ya ŵandu yaliji yakusakala mnope, soni kuti yaŵaganicisyaga mumtima mwawo yaliji yakusakala ndaŵi syosope.”—Gen. 6:1-5.

9. Ana Yehofa ŵatesile cici ni ŵandu ŵakusakala ŵa m’masiku ga Nowa, soni tukulijiganya cici pa yatendekweyi?

⁹ M’masiku ga Nowa, Yehofa ŵayikasisye cigumula pakusaka konanga ŵandu ŵakusakala. Pa ndaŵi jelejo ŵandu ŵatanganidwe ni yakutendekwa ya lisiku lililyose mpela kulombela soni kulombedwa. Yeleyi yatendekasisye kuti akapikanila yaŵaŵecetaga “Nowa, jwakulalicila jwacilungamo” yakusala ya cigumula cacaliji mkwisa. (2 Pet. 2:5) Yesu ŵalandenye yeleyi ni yayikutendekwa masiku agano. (Aŵalanje Matayo 24:37-39.) Masiku agano, ŵandu ŵajinji akusakana kupikanila ngani syambone syakwamba ya Ucimwene wa Mlungu, syasikulalicidwa pacilambo cosope. Ana pelepa tukulijiganya cici? Tukulijiganya kuti tukakunda yindu yiliyose mpela kulombela, kulombedwa kapena kusamalila ŵanace kuti kutulepelekasye kumanyilila kuti lisiku lya Yehofa liŵandicile.

10. (a) Ana mitundu jejinji ja ŵandu ŵajiwonaga mwatuli ndamo jakutenda yamsese? (b) Ana Abulahamu ni Sala ŵapelece cisyasyo cambone catuli mwiŵasa mwawo?

¹⁰ Nowa ni ŵanace ŵakwe ŵatatu ŵalombele jwalijose jwamkongwe jumo. Nambo panyuma pa cigumula ŵandu ŵatandite kulombela acakongwe ŵakupunda pa jumo. Mitundu jejinji ja ŵandu janonyelaga kutenda yamsese, mwati mtetowu ŵayikene pakuwupwatika m’misyungu jawo ja dini. Pandaŵi jele Abulahamu ni ŵamkwakwe Sala ŵapikanile Mlungu ni kusamila m’cilambo ca Kanani, ŵandu ŵa mu Kananiwo ŵatendaga yindu yangawucimbicisya ulombela. Yehofa ŵajonasile misinda ja Sodomu ni Gomola ligongo ŵandu ŵaŵatamaga m’misindaji ŵatendaga yamsese mnope. Nambo Abulahamu jwaliji jwakulekangana ni ŵandu ŵa m’misindaji. Jwalakwe jwaliji mtwe wa liŵasa wambone. Soni Sala ŵalosisye cisyasyo cambone cakupikanila umtwe. (Aŵalanje 1 Petulo 3:3-6.) Abulahamu ŵalolecesye kuti mwanace jwakwe Isaki alombele jwamkongwe jwakusalambila Yehofa. Nombe najo Isaki ŵatesile yakulandana ni yeleyi pakulolecesya kuti mwanace jwakwe Yakobo alombele jwamkongwe jwakusalambila Mlungu. Panyuma pakwe, Yakobo ŵaŵelece ŵanace ŵaŵaliji acatati ŵa ngosyo 12 sya Ayisalayeli.

11. Ana Cilamusi ca Mose cateteyaga catuli Ayisalayeli?

¹¹ Kaneko, Yehofa ŵatesile cilanga kapena kuti mkamulano ni ŵanace ŵa Yakobo ŵaŵajimilaga mtundu wa Yisalayeli. Jwalakwe ŵapele Cilamusi ca Mose cacateteyaga kuti akalombanaga ni ŵandu ŵangalambila Yehofa. Mwambone, papali malamusi gane gagasalaga yakwayana ni misyungu  ja ulombela, kupwatikapo kulombela mitala. (Aŵalanje Deuteronomo 7:3, 4.) Naga pali pana ungapikanganana mwiŵasa acakulungwa ni ŵaŵalikamucisyaga liŵasalyo. Papalisoni malamusi gakwayana ni mundu jwatesile yangakulupicika, jelasi soni jwakum’ganicisya kuti atesile cakulemweceka. Yaliji yakomboleka kulekangana ulombela, nambo papali lilamusi lyakuteteya jwamlume kapena jwamkongwe. Mwambone, jwamlume ŵakombolekaga kwaleka ŵamkwakwe ligongo lyakuti “ŵasimene ni cakusawusya cinecakwe.” (Deut. 24:1) Baibulo jangasala kuti ‘cakusawusyaci’ caliji cici, nambo jwamlume nganasosekwaga kwaleka ŵamkwakwe ligongo lya yindu yamwana yalemwisye.—Lev. 19:18.

12, 13. (a) Ana acalume ŵane mundaŵi ja Malaki ŵatendelaga yatuli aciŵamkwawo? (b) Masiku agano naga mundu jwam’batiswe jwali peŵasa atesile cikululu, ana yakuyicisya yakwe yikusaŵa yatuli?

¹² Mu ndaŵi ja jwakulocesya Malaki, acalume ŵajinji Ŵaciyuda ŵakamulicisyaga masengo cilicose cakulikululucila kuti ŵalece aciŵamkwawo. Acalumeŵa ŵatendaga yeleyi pakusaka kulombela acakongwe ŵacisikana kapena acakongwe ŵangatumicila Mlungu. Mu ndaŵi ja Yesu, acalume Ŵaciyuda ŵajendelecele kwaleka aciŵamkwawo ‘pa ligongo lililyose.’ (Mat. 19:3) Yehofa ŵaŵenganaga ni ndamo jeleji.—Aŵalanje Malaki 2:13-16.

¹³ Masiku agano, ŵandu ŵangakulupicika mwiŵasa ali ŵangasosekwa pasikati pa ŵandu ŵa Yehofa. Nambo tuwanicisye kuti jwamlume kapena jwamkongwe jwam’batiswe jwali peŵasa atesile cikululu ni cakulinga cakusaka kwaleka ŵamkwakwe ni kuja kulombela kapena kulombedwa ni jwine. Naga jwakulemwajo ngakupitikuka mtima, akusasosekwa kumtyosya mumpingo pakusaka kuti mpingowo ujendelecele kuŵa weswela. (1 Akoli. 5:11-13) Mundujo akusosekwa ‘kutenda yindu yakulosya kuti apitikwice mtima’ mkanawujile mumpingo. (Luk. 3:8; 2 Akoli. 2:5-10) Atamose kuti pangali ndaŵi jisyesyene jakuti mundu mpaka awujile mumpingo, nambo pakusasosekwa kupita ndaŵi jelewu kuti mundu jwakulemwajo alosye kupitikuka mtima kusyesyene. Mwine mpaka cipite caka cimo kapena kupunda pelepa. Atamose mundu pam’wucisye mumpingo, jwalakwe akusasosekwa ‘kwima pa meso pa Mlungu kuti amlamule,’ pakusaka kulola naga apitikwice mtima yisyesyene.”—Alo. 14:10-12; Alole Sanja ja Mlonda ja November 15, 1979, mapeji 31-32.

14. Ana Cilamusi ca Mose cakamucisyaga catuli Ayisalayeli?

¹⁴ Kwa yaka yakupunda 1,500, Ayisalayeli ŵaliji pasi pa Cilamusi ca Mose. Cilamusici cakamucisyaga Ayisalayeliŵa kuya malamusi gakwalongola gakulungama pakusamalila yakusawusya ya mwiŵasa ni yakusawusya yine, soni caliji mpela cakwalongolela kwa Mesiya. (Aga. 3:23, 24) Nambo Yesu ali awile, Cilamusici calesile kamula masengo nipo Mlungu ŵatandisye Cilangano Casambano. (Ahe. 8:6) Yindu yine yayaliji mu Cilamusi ca Mose nganayikunda mu Cilangano Casambanoci.

15. (a) Ana ŵandu mumpingo Waciklistu ŵasosekwaga kukuya yindu yapi pangani ja ulombela? (b) Ana Mklistu akusosekwa kuganicisya yindu yapi mkanasagule yakumasya ulombela?

¹⁵ Pakwanga ciwusyo caŵawusisye ŵane mwa Afalisi, Yesu ŵasasile kuti, yacasalaga Cilamusi ca Mose yakuti mundu komboleka kwaleka ŵamkwakwe ‘nganiyiŵa m’yoyo kutandila pandanda.’ (Mat. 19:6-8) Kwanga kwa Yesuku, kwalosisye kuti yaŵatamilikasisye Mlungu mumgunda wa Edeni yakwayana ni ulombela yicitendekwagasoni mumpingo Waciklistu. (1 Tim. 3:2, 12) Mpela “cilu cimo,” ŵalombane ŵasosekwaga kutama yalumo ngalekangana. Kumnonyela kwawo Yehofa soni kunonyelana  jwine ni mjakwekukalimbisye mkamulano wawo. Mundu jwalekangene ni ŵamkwakwe pamagongo gane nambo ngaŵaga ligongo lyakuti ŵamkwakwewo atesile cikululu, nganakundidwaga kuti alombane ni mundu jwine. (Mat. 19:9) Nambope, mundu mpaka asagule kwakululucila ŵamkwakwe ŵatesile cikululu nambo ŵapitikwice mtima, mpela mwele jwakulocesya Hoseya ŵakululucile ŵamkwakwe, Gomeli, juŵatesile cikululu. Mwakulandanamo, Yehofa ŵatendelaga canasa Ayisalayeli papitikwice mtima panyuma pakutenda cikululu causimu ni mitundu jine ja ŵandu. (Hos. 3:1-5) Konjecesya pelepa, naga mundu amanyilile kuti ŵamkwakwe atesile cikululu nambo akukunda kugona nawosoni, mpaka yilosye kuti ŵakululucile ŵamkwakwewo. Pandaŵi jeleji ngakusakolasoni magongo ga m’malemba gakuti alekangane ulombela.

16. Ana Yesu ŵasasile yatuli pakwamba ya kutama ngalombela?

¹⁶ Panyuma pakusala yakuti pangali magongo gakuti ŵandu ŵalombane alekangane ulombela akaŵe naga jwine atesile cikululu, Yesu ŵasasile ya ‘ŵandu ŵakwete mtuka’ wakutama ngalombela. Jwalakwe ŵajonjecesye kuti, “Jwampaka akombole kutenda yeleyi atende.” (Mat. 19:10-12) Ŵandu ŵajinji asagwile kutama ngalombela pakusaka kumtumicila Yehofa pali pangali cakusokonasya. Tukusosekwa kwayamicila mnope ligongo lya yeleyi.

17. Ana cici campaka cimkamucisye Mklistu kusagula naga akusosekwa kulombela kapena kulombegwa?

¹⁷ Mundu jwalijose akusosekwa kusagula jika kutama ngalombela kapena kulombela. Ndumetume Paulo ŵasasile kuti kutama ngalombela kuli kwambone. Nambope, jwalakwe ŵasasilesoni kuti, “Ligongo lya kuwanda kwa yamsese, jwamlume jwalijose akoleje jwamkongwe jwakwejwakwepe soni jwamkongwe jwalijose akoleje jwamlume jwakwejwakwepe.” Paulo ŵajonjecesye kuti: “Naga ngakombola kuligosa, alombele, pakuŵa kuli kwambone kulombela kulekangana ni kulaga ligongo lya kumbila.” Kulombela kapena kulombegwa mpaka kumkamucisye mundu kuŵambala kutenda yakusakala mpela kung’andila kuyalo kapena kutenda yamsese. Konjecesya pelepa, mundu akusasosekwasoni kuganicisya naga ayice pa msingu wakulombela kapena kulombegwa. Paulo ŵasasile kuti, “Naga mundu akuganisya kuti akutenda yangaŵajilwa ligongo lyakutama ngalombela, naga apundile pa msingu wa ucanda, soni naga kuli kwakuŵajilwa, atende yakusakayo, ngalemwa. Alombele.” (1 Akoli. 7:2, 9, 36; 1 Tim. 4:1-3) Nambope, mundu ngakusosekwa kuwutucila kulombela ligongo lya kumbila mnope yagonana yayikusatendecela ŵandu ŵajinji payice msingu wa ucanda. Jwalakwe akusaŵa mkanakomangale cenene mwati nganaŵa akombwele kusamalila ukumu wakwe wamwiŵasa.

18, 19. (a) Ana ulombela Waciklistu ukusosekwa kuŵa watuli? (b) Ana mu ngani jakuyicisya tucitagulilana cici?

¹⁸ Ulombela waciklistu ukusosekwa kuŵa wa pasikati pa jwamlume ni jwamkongwe ŵaŵalipelece kwa Yehofa soni ŵakusamnonyela jwalakwe ni mtima wosope. Jemanjaji akusosekwasoni kuŵa ŵakunonyelana mnope soni aŵeje ŵakusacilila kutama yimpepe kwa umi wawo wosope. Yehofa cacajaliwa jemanjaji ligongo lyakuya lilamusi lyakuti tulombeleje “mwa Ambuje.” (1 Akoli. 7:39) Ulombela mpaka uŵe wakulimba naga ŵalombane akwendelecela kupikanila yajikusasala Baibulo pangani ja ulombela.

¹⁹ Mu ngani jakuyicisya tucitagulilana songa sya m’Baibulo syampaka sikamucisye maŵasa gaciklistu pagakusimana ni yakusawusya ya ‘m’masiku gakumalisya gano,’ pele acalume soni acakongwe ŵajinji nganakola ndamo syambone syakamucisya liŵasa kuŵa lyakusangalala. (2 Tim. 3:1-5) Kupitila m’Maloŵe gakwe, Yehofa atupele yosope yakutukamucisya kuti tukole liŵasa lyambone soni lyakusangalala patukwendelecela kwenda ni ŵandu ŵakwe ŵakwembeceya umi wangamala.—Mat. 7:13, 14.