Ana Akumanyilila?
Sinagogi jwa m’yaka 100 yandanda: Ciwulilici, cikulosya mbali sine sya nyumba jamapopelo ja m’yaka 100 yandanda jajasimanikwaga ku Gamla (Gamala). Nyumbaji jaliji kumpoto ca kungopoko lyuŵa kwa Nyasa ja Galileya jajaliji palutando lwa makilomita 10. Yeleyi yikutukamucisya kumanyilila mujwawonecelaga sinagogi jwakala
Ana sinagogi jatandile kwapi?
Liloŵe lya Cigiliki lyakuti sinagogi lyele m’Baibulo ja buku jeswela ŵaligopolele kuti nyumba jamapopelo, likusagopolela “msongano” kapena “kusongana malo gamo.” Lina lyakuti sinagogi lili lyakuŵajilwa ligongo lyakuti gaŵele malo gakutendela msongano ni kupocelela malamusi. Soni Ayuda ŵagakamulicisyaga masengo pakulambila kutandila kalakala. Malemba ga Cihebeli gangasala mwakupikanika cenene pakwamba ya sinagogi. Nambo Malemba ga Cigiliki ga Ciklistu gakusasala kuti maloga gapali kutandila mu yaka 100 yandanda.
Ŵalijiganye ya Baibulo, akusakulupilila kuti sinagogi jatandite mu ndaŵi ja ukapolo wa Ayuda ku Babiloni. Buku jine (Encyclopaedia Judaica) jasasile kuti, “Acikapolo nganakola Nyumba ja Mlungu ligongo lyakuti ŵaliji acalendo m’cilamboco. Nambo ŵasosekwaga kuti alimbikasyaneje. M’yoyo, pa lisiku lya Sabata ŵacinganganaga ni kuŵalangaga Malemba.” Ayuda paŵagopwele ku ukapolo, yikuwoneka kuti ŵajendelecele kucingangana pampepe ni kupopelaga soni kuŵalanga Malemba. Mwamti jemanjaji ŵatamilikasyaga sinagogi kulikose kuŵatamaga.
Mu yaka 100 yandanda, sinagogi gaŵele malo gakupopelela Ayuda. Nambosoni ŵandu ŵakusyungulila ku Mediterranean, ku Middle East kosope soni ŵandu ŵa ku Isalaeli ŵayikaga kukutendela yisangalalo pamaloga. Jwakulijiganya ya mbili ja Ayuda soni yakuwukulidwa ya m’masame, lina lyakwe Lee Levine jwatite, “Maloga gakamulaga masengo pakulijiganyila, kupelecela mbopesi, pakuŵecetela magambo, pakupelecela mbiya syakwakamucisya ŵakulaga soni pakutendela yandale ni yindu yine.” Jwalakwe jwasasilesoni kuti, “Nambope, cindu cakusosekwa mnope pamaloga caliji kutendelapo yindu yakwayana ni kulambila.” Ni ligongo lyakwe nganiyiŵa yakusimonjesya kuti Yesu jwanonyelaga kwawula ku sinagogi. (Mak. 1:21; 6:2; Luk. 4:16) Kweleku, Yesu jwajiganyisye soni kwalimbikasya ŵandu. Panyuma pakutamilikasya mpingo wa Ciklistu, nombe najo ndumetume Paulo jwanonyelaga kulalicila m’masinagogi. Ŵandu ŵalung’wanu ŵaŵasakaga kumanyilila ya Mlungu ŵajawulaga ku sinagogi. Myoyo, pakwinjila mumsindamu, Paulo candanda jwajawulaga ku sinagogi ni kulalicilaga.—Mase. 17:1, 2; 18:4.
