M’YAKA yinalijiganyaga sukulu, yindu nganiyicengaga mnope mu katawuni ketu. Yakombolekaga kuti ŵandu ŵawutandite nawo sitandade 1 ŵawowopewo wamalisyaga nawo sukulu. Twayikene pakumanyigana mena ni ŵandu wosope ŵa mu katawuni ketu.

Kusyungulila katawuni ketu, ŵandu ŵakwete migunda jejinji ja yimanga. Pandaŵi jinapagwaga, baba ŵaliji ali mkukamula masengo gakulima mumgunda wa mundu jwine. Ndili jwacinyamata, ŵanjiganyisye kwendesya tilekita jakulimila nambosoni yine ni yine yakwayana ni kulima.

Baba nganakola apwawo. Panapagwaga, baba ŵaliji ali akwete yaka 56, soni mama ali ni yaka 35. Baba ŵaliji ŵacilenje nambo ŵamacili. Ŵaliji ŵakulipeleka pamasengo, mwamti ŵanace wosope ŵatujiganyisyesoni yeleyi. Nganapataga mbiya syejinji, nambo ŵatuwecaga, kutulisya nambosoni ŵalolecesyaga kuti tukwete pagona. Baba ŵajasice ali ni yaka 93. Mama ŵajasice ali ni yaka 86. Wosopeŵa nganatumicilaga Yehofa. Kumangwetu, Ŵamboni tupali ŵaŵilipe, une ni mpwanga. Jwalakwe aŵele ali mkutumicila mwakulupicika mpela jwamkulungwa jwa mumpingo kutandila pajatandite dongosolo jakola acakulungwa ŵa mumpingo mu 1970.

Mama ŵanonyelaga mnope ya dini. Lyamlungu lililyose twajawulaga ku calici ca Baptist. Napikene kandanda ya cijiganyo ca Utatu ndili ni yaka 12. Nasimonjile mnope mwamti nawusisye mama kuti, “Ana mpaka yikombolece camtuli kuti Yesu aŵe Mwanace soni Atati pandaŵi jimpepe?” Ngusakumbucila muŵanjanjile. Ŵatite, “Mwanangu, yili yakusawusya. Nganituŵa tuyipikanicisye.” Kusala yisyene, unesoni nganinayipikanicisya. Nambope panaliji ni yaka 14, nabatiswe m’lusulo lwine kumangwetu. Ŵandiŵisye m’mesi katatu mwakamulana ni cijiganyo ca Utatu.

Panaliji ku sekondale, nakwete mjangu juŵatendaga maseŵela gakumenyana, ni ŵanyenjelelaga kuti ndendeje nawo yeleyi. Natandite kulijiganya maseŵelaga soni najinjile mu ciwanja cine cakwiganya ya kumenyana. Nganingombolaga mnope mwamti natesile maseŵelaga kwa maulendo gakuŵalanjika kaneko nalesile. M’kupita kwa ndaŵi natandite usilikali ni ŵandumisye ku Germany. Ndili kweleko, acakulungwakulungwa ŵetu ŵandumisye kusukulu jine jakwe kuti ngalijiganye. Jemanjaji ŵambonaga kuti ngwete lunda lwakombola kwalongolela ŵane. Ŵasakaga kuti ngaleka usilikali. Nambo une nganinawusakaga mwamti panakamwile masengoga kwa yaka yiŵili, mu 1956 ŵangundile kugaleka. Nambo mkanipapite ndaŵi, natandite usilikali wa mtundu wine.

Pakwikanaga pandaŵi aji, naliwonaga kuti ndili jwamacili kwabasi. Mafilimu nambosoni ŵandu ŵajinji ŵayiwonaga kuti kuŵa jwamacili nikuti uli jwamlume jusyesyene, mwamti yeleyi ni yayatamilicice munganisyo mwangu. Ni kaganisye keleka, jwakulalicila jwalijose nam’wonaga mpela likandi. Nambo kaganisye keleka kacenjile. Lisiku line panapitaga m’tawuni ndili pagalimoto jangu, asikana ŵaŵili ŵanjimice. Ŵaliji acalumbugwe ŵa jwamlume juŵalombile cemwali ŵakulungwa. Asikanaŵa ŵaliji Ŵamboni sya Yehofa. Munyumamo, ŵambele magasini ga Sanja ja Mlonda ni ga Ajimuce! Nambo Sanja pejo ni jaliji jakusawusya kujipikanicisya. Palisikuli ŵambilanjile ku Lijiganyo lya Buku lya Mpingo, lyalyatendekwaga ligulo kumangwawo. Nagambile kwajanga kuti mwine cimbice. Kaneko ali mkumwemwetela ŵatite, “Nambotu mkalepela.” Najanjile kuti, “Ngandepela.”

Patwalekangene, natandite kuganisya kuti bola ngamkaninjiticisya yakwawulako. Nambo pakuŵa najiticisye kala, m’yoyo napite. Kweleko, natesile lung’wanu ni ŵanace ligongo ŵajimanyililaga mnope Baibulo. Atamose najawulaga ku calici ni mama, nambo Baibulo nganinajimanyililaga mnope. M’yoyo nasakaga kumanyilila yejinji mwamti nakundile kuti nalijiganyeje Baibulo. Nalijiganyisye mwacitema yakuti lina lya Mlungu Jwamaciligose lili Yehofa. Yaka yipiteyo, panawusisye mama yakwamba Ŵamboni sya Yehofa ŵanjanjile kuti, “Jemanjaji akusalambila mundu jwine jwamcekulupe lina lyakwe Yehofa.” Nambo pandaŵi aji namanyilile yisyesyene.

Napite pasogolo mwacitema, ligongo nasimicisye kuti mbatile usyesyene. Pali pamasile miyesi 9 kutyocela palisiku linapite ku Lijiganyo lya Buku lila, mu March, 1957 nabatiswe. Paja naganisyaga kuti jwamlume jusyesyene nikuti aŵeje jwamacili mnope. Nambo nganisyo syelesi syamasile ligongo Baibulo jangamucisye kummanyilila jwamlume jusyesyene. Mwambone, Yesu jwaliji jwamlama. Jwaliji ni cilu camacili mwamti nganalandanagasoni ni mundu jwine jwalijose. Jwalakwe nganatendaga yandewu, nambo “ŵakundile kulagasidwa,” mwakamulana ni yakulocesya.  (Yes. 53:2, 7) Nalijiganyisye kuti jwakumkuya jusyesyene jwa Yesu “akusosekwa kuŵa jwakulitimalika kwa wosope.”—2 Tim. 2:24.

M’caka cakuyicisya, natandite upayiniya. Mwaliji mu 1958. Nambo mkanipapite ndaŵi jelewu, nalesile. Nasakaga kulombela kamsikana kamo mwa asikana ŵaŵambilanjile ku lijiganyo lya buku ŵala lina, lyakwe Gloria. Jwangaligamba ligongo lyakumjigala msikanaju. Jwaliji kandondwa, mwamti ali m’yoyo mpaka apano. Kwa une, jwalakwe ali jwapajika mnope, mwamti ngusasangalala kuti namjigele. Alinde kaje msyenejo alilondesye.

“Mwiŵasa mwetu, twapali ŵanace 17. Mama ŵaliji Mboni jakulupicika, nambo ŵajasice ndili ni yaka 14. Pelepa ni paŵatandite baba kulijiganya Baibulo. Ligongo lyakuti mama ŵaliji ali atulesile, baba ŵalinganyisye yakuti akaŵecetane ni aticala ŵetu ŵakulungwa kuti une ni akuluŵangu tucenganeje masiku gakwawula kusukulu. Aticalawo ŵakundile. Akuluŵangu ŵaliji ali ku sekondale. Jumo papite kusukulu, jwine jwasigalaga ali mkwasamalila ŵanace nambosoni kulinganya cakulya caligulo mpaka baba ayice. Yeleyi yamasile akuluŵangu paŵamalisisye sukulu. Maŵasa gaŵili ga Mboni gatujiganyaga Baibulo, mwamti ŵanace 11 ni ŵatwaŵele Ŵamboni sya Yehofa. Nanonyelaga undumetume wamumgunda, atamose kuti naliji jwasooni. Ngusasangalala kuti ŵamkwangu aŵele ali mkungamucisya mnope pa mbali jeleji.”

Une ni Gloria twalombene mu February 1959. Twanonyelaga mnope kutenda upayiniya pampepe. Mu July m’caka cicoco, twawucisye undumetume wa pa Beteli, ligongo twasacililaga kuja kutumicila ku likulu lyetu. M’bale Simon Kraker ni jutwawonegene najo kuti alole naga tuli ŵakuŵajilwa kutenda undumetumewo. Jwalakwe ŵatusalile kuti pandaŵiji ku Beteli nganaŵilangaga maŵasa. Atamose yalosisye kuti cipajigale ndaŵi kuti atuŵilanje, nambo nganitujasa mtima.

Twalembile cikalata ku likulu, cakuŵenda kuti atutumisye kumalo kwakukusosecela ŵakulalicila ŵajinji. Pakutujanga, ŵatusalile kuti tujawule mumsinda wa Pine Bluff, ku Arkansas. Pandaŵijo, mumsindawu mwaliji mipingo jiŵilipe, wine wa asungu, soni wine wa acapiliwu. Ŵatusalile kuti tuŵe mumpingo wa acapiliwu, wawakwete ŵakulalicila 14.

Mwine mpaka asimonje kuti yakombolekaga wuli asungu ni acapiliwu kusonganaga malo gakulekangana. Kwanga mwakata, mpaka tujile kuti ŵatendaga yeleyi pakupikanila malamusi ga boma. Pandaŵijo, kwapali malamusi gakuti ŵandu ŵamitundu jakulekangana akatendaga yindu pampepe, atamose yakwaya kulambila, mwamti naga ngakupikanila lilamusili paŵaga ngosi jekulungwa. M’mikuli jejinji, abale ŵajogopaga kuti naga asungu ni acapiliwu akusongana pampepe, yikakombolece ŵandu konanga Nyumba ja Ucimwene. Yindu yampela yeleyi yatendekwaga. Mwambone, naga Ŵamboni ŵacapiliwu akulalicila ku nyumba sya asungu, ŵataŵidwaga, pane kwaputa kwene. M’yoyo, kuti tulalicilejepe, twapikanilaga malamusiga, kwineku tuli mkwembeceya kuti yindu ciyicenje.

Mu undumetume wetu, ndaŵi sine twasimanaga ni yakusawusya. Mwambone, pakulalicila ku nyumba sya acapiliwu, ndaŵi sine mwangosi twasimanikwaga kuti tupoposisye panyumba ja msungu. Twasosekwaga kuganisya mwacitema naga tukusosekwa kuŵalanga nawo lilemba limpepe kapena kwamba kujila pepani ni kuwutanda ulendo. Yindu yaŵaga m’yiyi m’mikuli jinesoni.

Twasosekwaga kamula masengo kuti tulipatileje yakusosekwa ya paumi. Ndaŵi syejinji twapocelaga mbiya syamnono palisiku. Ŵamkwangu ŵakamulaga masengo gakuswejesya m’majumba ga ŵandu. Kunyumba jine, ŵangundaga kuti nakamucisyeje ŵamkwangu ni cakulinga cakuti amalisyeje masengo mwacitema. Pakuŵeluka, ŵatupaga cakulya mu komtena. Cijuma cilicose, une ni ŵamkwangu twakamulaga masengo ku nyumba jine. Ŵamkwangu ŵasitaga yakuwala, une naswejesyaga paluŵala, kucapa mawindo nambosoni kutenda masengo gane ga pasa. Kunyumba jine ja msungu, twakamulaga masengo gakucapa mawindo, une kusa, ŵamkwangu mkati. Yatujigalilaga lisiku lyamtundu kuti tugamalisye, m’yoyo ŵatupaga cakulya ca musi. Ŵamkwangu ŵalilaga m’nyumba pemo, nambo ngaŵa pampepe ni liŵasa lya msungujo. Une nalilaga mu kajumba kakwimika galimoto. Nambope nganindandawulaga ni yeleyi. Nambo cakulya cakwe caliji cakunong’a. Liŵasali lyaliji lyambone, kwamba kuti lyajogopaga  lilamusi lila. Ngukumbucila yayatendekwe lisiku line tuli kwakutajisya mawuta ga galimoto. Pambesi pa yosope, namŵendile jwamasengo jwapamalopo naga ŵamkwangu mpaka ajawule nawo kubafa. Mundujo jwagambile kundola ni liso lyecejewu ni kusalila kuti, “Kuli kwewugale!”

Nambo pakwamba ya undumetume, ngalambusyana, yindu yatujendelaga cenene. Twatamaga cenene ni abale nambosoni twanonyelaga mnope kulalicila. Mumsinda wa Pine Bluff, twayicile kunyumba ja m’bale jwine juŵaliji mtumiki jwa mpingo. Pandaŵiji, ŵamkwakwe nganaŵa Ŵamboni, mwamti ŵamkwangu ni ŵaŵajiganyaga Baibulo. Kaneko, une natandite lijiganyo lya Baibulo ni mwanace jwamkongwe jwa m’baleju pampepe ni ŵamkwakwe. Ŵamkwakwe m’bale jula ni mwanagwe jwamkongwe ŵasagwile kutanda kumtumicila Yehofa mwamti ŵabatiswe.

Twakwete acimjetu mumpingo wa asungu, soni ndaŵi sine ŵatuŵilangaga msimangwawo kuti tukalye cakulya caligulo. Nambo ŵatendaga yeleyi mwakusisa. Pandaŵijo, kwapali kakuga kakulimbikasya lusagu kakolanjikwa kuti Ku Klux Klan (KKK). Ngukumbucila kuti palisiku line lyacindimba, nam’weni mundu ali atemi pepenu pa nyumba jakwe nambo ali awete cakuwala cakulandana ni cakusawala ŵandu ŵa m’kakuga ka KKK. Nambo abale nganaleka kutulosya umbone mtima pakogopa yeleyi. Pandaŵi jine mucawu, twasosekwaga kwawula kumsongano nambo twasoŵile mbiya syakosecela msonganowu. M’yoyo, twaganisisye yakusumisya galimoto jetu, mwamti m’bale jwine ni juŵajisumile. Lisiku line, m’mwesi wakuyicisya, twalalicilaga ku nyumba ni nyumba soni kutendesya majiganyo ga Baibulo. Pakuŵeluka twaliji tuli tupesile mnope ni lyuŵa. Patwayice kunyumba, twasimonjile kujisimana galimoto jetu jila jili jijimi paluŵala lwa nyumba jetu. Kaneko, pegalasi pakwe, twakaweni kacikalata kakola maloŵe gakuti, “Galimotoji ajigale, ngambile kwapa mpela mtuka. Une m’bale jwawo.”

Pandaŵi jine, patendekwesoni cindu cine cakusangalasya. Mwaliji mu 1962. M’cakaci ŵambilasile kuti ngatende Sukulu ja Undumetume wa Ucimwene m’tawuni ja South Lansing, New York. Kwaliji majiganyo ga acakulungwa ŵa mumpingo, ŵakulolela mkuli, soni ŵakulolela upande. Panapocelaga cikalata cakumbilanjila kusukuluji, nganimba pamasengo nambosoni naliji ndili jwangali likobili ata lyepowole. Nambo pandaŵiji kampani jine ja matelefoni jambilasile kuti ngatande masengo. Ku kampaniji, wosope ŵaliji asungu, mwamti unejo ngaliji jwampiliwu jwandanda. Kaneko ŵasalile kuti ngatande masengogo. Mtwe wakusile kwabasi! Mbiya syakwawulila ku New York nganingola, ni naganisisye kuti mwine ngambe kutanda masengogo, yakusukulu yila ngambe kuyileka. Ndili mkuganicisyape yakulemba cikalata cakukana sukulu, patendekwe cindu cine cakusimonjesya.

Mlongo jwine jwa mumpingo mwetu jwele ŵamkwakwe nganaŵa Ŵamboni, jwayice kumangwetu kundaŵindaŵipe ni mbiya m’miyala. Kwa yijuma, jwalakwe pampepe ni wanace ŵakwe ŵalaŵilaga kwangaca kuja kutenda maganyu m’migunda ja litonji kuti apate mbiya syakuti njawulile kusukulu ku  New York. Jwalakwe jwatite, “M’bale, mbiya ni syelesi, ajawule kusukuluko mwamti yacakalijiganyeyo m’wejisoni catujiganye!” Kaneko, najiŵendile kampani ja matelefoni jila naga mpaka ndande masengo pambesi pa yijuma msano. Ŵanjanjile kuti, “Ngakomboleka!” Nambo une naliji ndili simicisye kala yakwawula kusukulu, mwamti ngusasangalala kuti nasagwile cenene.

Wuli ŵamkwangusoni asale yakukumbucila pandaŵi jatwaliji mumsinda wa Pine Bluff. “Mkuliwu nawunonyele mnope! Nakwete majiganyo ga Baibulo ciŵandika 20. Kundaŵi twalalicilaga kunyumba ni nyumba. Kaneko kutandila musi mpaka ca m’ma 11 koloko cilo twatendesyaga majiganyo ga Baibulo. Nambo undumetume waliji wakunong’a kwabasi, jwangawuliŵalila mpaka lelo! Soni kuŵeceta yisyene, nganisakaga kuti une ni ŵamkwangu tucenje undumetumewu ni kutanda masengo gakulolela mkuli, nambo cipali caŵatusunjile Yehofa.” Yaŵecete ŵamkwanguyitu yili yisyene.

Patwatendaga upayiniya mumsinda wa Pine Bluff, twawucisye upayiniya wapajika. Nganitukayicilaga kuti catujigale ligongo jwakulolela upande jwetu jwasakaga kuti tukakamucisye mumpingo wine ku Texas. Twasacililaga kutenda undumetumewu. M’yoyo, twajembeceye kuti Sosayite jitujanje, nambo nganitupocela cikalata ata cimo. Pambesi pakwe, mu January 1965 twapocele cikalata cakutumanyisya kuti tutande masengo gakulolela mkuli. Pandaŵiji, nombe najo m’bale Leon Weaver, jwele apano ali mu Komiti ja Nyambi ja United States, ŵamsagwilesoni kuti aŵe jwakulolela mkuli.

Najogopaga mnope kuti ndande masengo gakulolela mkuli. Caka cimo kapena kupunda panandi mkanindande masengoga, M’bale James Thompson, juŵaliji jwakulolela upande, ni juŵalolite naga ndili jwakuŵajilwa kulolela mkuli. Jwalakwe jwasalile mwacinonyelo yindu yangusosekwa kongolela. Paŵagambile kunjiticisya kuŵa jwakulolela mkuli, nganipapita ndaŵi jelewu kuti ndande kuwuwona umbone wa yindu yaŵasalile yila. M’bale Thompson julajula ni juŵaliji jwakulolela upande jwandanda kamula najo masengo. Nalijiganyisye yejinji kwa m’bale jwakulupicikaju.

M’masiku gelego, jwakulolela mkuli nganamjiganyaga yejinji. Kwa cijuma cimo najesile ni jwakulolela mkuli jwine kuti nalijiganye masengoga. Kaneko cijuma cineco, unejo ni junatesile yosope ya pampingo wine, jwakulolela mkuli jwine jula ali mkwamba kulolela. Pambesi pakwe, jwasalile yakuti njongolele. Nambo kwamba kutandila pelepo ŵatulesile kuti tujendelecele ni masengoga. Ngukumbucila ndili mkwawusya ŵamkwangu kuti, “Nambo akuti cituyikombole yinduyi?” Nambo mkupita kwa ndaŵi nalijiganyisye kuti ndaŵi syosope pakusapagwa abale ŵambone ŵampaka atukamucisye, bola kwakunda  kuti atende yeleyo. Ngusayamicilape cikamucisyo caŵambele M’bale James Brown, juŵaliji jwakulolela jwakwendajenda pandaŵijo, pampepe ni m’bale Fred Rusk juŵatumicilaga pa Beteli.

M’yaka yeleyo, ŵandu ŵajinji ŵaliji ŵalusagu. Pandaŵi jine, kakuga ka KKK katendaga yilosyo mu tawuni jine jitwajawulaga kukwendela mipingo ku Tennessee. Ngukumbucila yayatendekwe lisiku line kakuga ka undumetume kali kajimi pamalo gane ni kusuma yakulya. Panajawulaga kubafa, nam’weni msungu jwine jwakogoya ali mkunguya. Nambo m’bale jwine jwacisungu juŵawonekaga jwamacili mnope kumbunda unejo nambosoni msungu jwakogoya jula, ŵayice mwacitema. Jwalakwe ŵambusisye kuti, “M’bale Herd, ana pana jwakwalungasya amuno?” Mundu jula jwagambile kopoka mwacitema. Kwa yaka yosopeyi, nalijiganyisye kuti ŵandu akusakola lusagu, ngaŵa ligongo lya kulekangana mitundu, nambo ligongo lyakulaga ni ulemwa watyajigalile kwa Adamu. Cinesoni canalijiganyisye ni cakuti, cinga mundu ali jwampiliwu kapena msungu, ali m’bale jwetu basi, mwamti mpaka akunde kutuwila naga pakusosecela.

Twatesile masengo gakwendajenda kwa yaka 33. Yaka 21 pa yakayi, naliji jwakulolela upande. M’yaka yosopeyo twapatile majali gejinji. Nambo majali gane galiji mwitala. Mu August 1997 cakulinga cetu catwaŵele tuli mkucijembeceya cakwanilicikwe. Sano ŵatuŵilasile kuti tukatumicileje pa Beteli ja United States. Paliji pali pamasile yaka 38 kutyocela patwawucisye undumetumewu. Twatandite undumetumewu m’mwesi wakuyicisya. Naganisyaga kuti pa Beteli abale ŵasakaga kuti ngambe kamucisya masengo kwa ndaŵi jamnono, nambo nganiyiŵa m’yoyo.

Masengo gangu ngandanda pa Beteli galiji ku Dipatimenti ja Undumetume. Nalijiganyisye yejinji ku dipatimentiji. Kweleku, abale akusalimbana ni yiwusyo yakusawusya yakutyocela ku makuga ga acakulungwa ŵa mumpingo ni ŵakulolela mkuli ŵa m’cilamboci. Ngusayamicila kuti abale ŵanjiganyisye masengoga mwakuwusimana mtima. Nambo nguganisya kuti ali asalilesoni kuti mbujile kuti dipatimentiji, mpaka ngaŵe mlendo pamasengogo.

Une ni ŵamkwangu tukusanonyela umi wa pa Beteli. Ndaŵi syosope tukusajimuka mwacitema, mwamti yeleyi yili yakamucisya mnope pa Beteli. Pacamasile caka cimo ciyicile pa Beteli, natandite kutumicila mpela jwakamucisya ku Komiti ja Undumetume ja Likuga Lyakulongolela lya Mboni sya Yehofa. Kaneko, mu 1999, ŵasagwile kuti mbe jumo mwa abale ŵa mu Likuga Lyakulongolela. Pa undumetume welewu, nalijiganyisye yejinji kwabasi. Cimo cakwe cili cakuti ungamucisye kusimicisya kuti pangali mundu jwali mtwe wa mpingo wa Ciklistu, nambo Yesupe.

Kulola kwangutyocela, pane ngusalipikana mpela jwakulocesya Amosi. Jwalakwe jwakamulaga masengo gakupowola nguju sya mtundu wine syasyaliji yakulya ya ŵandu ŵakulaga. Gelegatu galiji masengo gakutuluka mnope, nambo Yehofa jwam’weni kuti Amosi ali jwakulinandiya mwamti ŵamsagwile kuti aŵe jwakulocesya. Welewutu waliji ukumu wekulungwa kwabasi. (Amosi 7:14, 15) Unesoni ndili mwanace jwa namalima jwine jwakulaga jwa ku Liberty, Indiana. Nambo Yehofa ambele majali gangaŵalanjika. (Miy. 10:22) Atamose naliji jwakulaga mwakucilu, nambo apano ndili jwakusicila mwausimu ngaŵa masanje!