1. Alondesye yindu yayatendekwe msinda wa Yelusalemu pawajonanjidwaga.

MU 607 B.C.E., likuga lyekulungwa lyangondo lya Ababulo lyakulongoleledwa ni Mwenye Nebukadinesala Jwaŵili, lyayice kukonanga msinda wa Yelusalemu. Pakwamba ya ŵandu ŵajinji ŵaŵawulajidwe, Baibulo jikusasala kuti, ‘[Nebukadinesala] ŵawuleje anyamata ni upanga m’malo gawo gaciteteyo. Jwalakwe nganamtendela canasa mnyamata kapena mwali, jwacikulile kapena jwakulwala. . . . Jwalakwe ŵajocile nyumba ja Mlungu, ŵagwisisye lutenje lwa Yelusalemu, ŵajocile nyumba syosope syakola lutenje lwakulimba, soni ŵajonasile yindu yosope yapenani mnope.’—2 Mbiri 36:17, 19.

2. Ana Yehofa ŵakalamwisye Ayuda ya cici, soni ana cici cacatendecele?

² Ayuda nganasosekwa kusimonga pandaŵi jele msinda wa Yelusalemu wajonanjidwaga. Kwa yaka yejinji, ŵakulocesya ŵa Mlungu ŵaŵele ali mkwakalamusya Ayudawo kuti naga akwendelecela kasa malamusi ga Mlungu, jwalakwe cacapeleka m’miyala mwa Ababulo. Ayuda ŵajinji ŵawulajidwe ni upanga, soni ŵane ŵaŵakulupwice ngawulajidwa, ŵajigalidwe ni kuja kuŵa acikapolo ku Babulo kwa umi wawo wosope. (Yer. 15:2) Ana umi waliji wuli paŵaliji ku ukapoloko? Ana kujigalidwa  ku ukapolo kwa Ayuda kukulandana ni cakutendekwa capi cacatendecele Aklistu? Soni ana yeleyi yatendecele cakaci?

3. Ana umi wa ku ukapolo ku Babulo waliji wakulekangana catuli ni muwaŵelele umi wa Ayisalayeli ku ukapolo ku Iguputo?

³ Yaŵaŵecete Yehofa kupitila mwa ŵakulocesya yakwanilicikwe. Mwambone, kupitila mwa Yelemiya jwalakwe ŵasalile Ayudawo mkanipaŵe kuti pacaciŵa acikapolo cajiticisye ndamo jacaciŵajo soni catendeje yiliyose yakomboleka kuti catameje umi wambone. Jwalakwe ŵatite, ‘Mtaŵe nyumba [ku Babulo] ni kutamagamo. Mlime migunda ni kulyaga yisogosi yakwe. M’wusoseleje mtendele msinda wanamjawisye kuti m’ŵe acikapolo, soni m’wupopeleleje kwa Yehofa, pakuŵa naga mumsindamo mwana mtendele jemanjasoni cimciŵa pamtendele.’ (Yer. 29:5, 7) Ayuda ŵaŵapikanilaga yaŵasakaga Mlungu ŵatamaga umi wambone ku Babuloko. Ababulo ŵakundaga Ayudawo kuti atendeje yamalonda soni ŵapele ukoto wakwendajenda m’cilambomo. Pandaŵi jelejo, cilambo ca Babulo caliji likulu lya yamalonda pacilambo cosope. Yakulemba yakala yikusalosya kuti Ayuda ŵajinji ŵalijiganyisye yamalonda soni ŵane ŵaŵele acinamatetule ŵa yakupanganyapanganya. Ayuda ŵanesoni ŵasicile mnope. Kusala yisyene umi wa ku ukapolo ku Babulo waliji wambone kulekangana ni muwaŵelele umi wa Ayisalayeli ku ukapolo ku Iguputo.—Aŵalanje Eksodo 2:23-25.

4. (a) Konjecesya pa Ayuda ŵangakulupicika, ana ŵanisoni ŵaŵalagaga nawo ukapolo ku Babulo? (b) Ana jemanjaji ŵasimene ni yakusawusya yatuli pangani jakumlambila Mlungu?

⁴ Yili yisyene kuti Ayuda paŵaliji ku ukapolo ŵapataga yindu yakulisamalilila mwakucilu. Nambi wuli pakwamba yakusosekwa yawo yausimu? Nyumba ja Yehofa soni malo gakupelecela mbopesi yajonanjidwe, nambosoni yaliji yangakomboleka kuti ŵambopesi akamuleje masengo gawo mwakulondeka. Pasikati pa Ayuda ŵaŵajigalidwe ku ukapolowo papali ŵakutumicila ŵane ŵa Mlungu ŵaŵaliji ŵakulupicika. Jemanjaji nganatenda cakulemwa cilicose cakusosekwa kupocela naco cilango, nambope ŵalasile pampepe ni Ayuda wosopewo. Nambo atamose yaliji m’yoyo, jemanjaji ŵalingagalingaga kuya yacasalaga Cilamusi ca Mlungu. Mwambone, Daniyele pampepe ni acimjakwe ŵatatu, Sadilaki, Mesaki, ni Abedinego ŵakanaga yakulya yayaliji yangakundidwa kwa Ayuda. Tukumanyililasoni kuti Daniyele ŵapopelaga kwa Mlungu ndaŵi syosope. (Dan. 1:8; 6:10) Nambope, ligongo lyakuti Ayudaŵa ŵalamulilidwaga ni ŵandu ŵangalambila Mlungu, yaliji yangakomboleka kuti Ayuda ŵakulupicika atendeje yosope yacasalaga Cilamusi.

5. Ana Yehofa ŵalagucisye yatuli ŵandu ŵakwe, soni ana yeleyi yalosisye catuli macili gakwe?

⁵ Ana yikakombolece kuti Ayisalayeli atandilesoni kumlambila Mlungu cenenepe? Pandaŵi jelejo yawonekaga kuŵa yangakomboleka ligongo lyakuti Ababulo nganiŵakundaga acikapolo ŵawo kuti awujileje kumangwawo. Nambope yeleyi nganiyimlepelekasya Yehofa kuti ŵagopole ŵandu ŵakwe ku ukapoloko mpela muŵalagucisye. Yeleyi yikulosya kuti yalagucisye Mlungu yikusatendekwa ndaŵi syosope.—Yes. 55:11.

6, 7. Ligongo cici yili yakusosekwa kucenga mwatwapikanilaga munyuma pakwamba ya ndaŵi jele Aklistu ŵaŵele acikapolo ŵa Babulo Jwamkulungwa?

⁶ Ana Aklistu pakwete pacatendecele cinecakwe cakulandana ni kujigalidwa ku ukapolo ku Babulo? Kwa yaka yejinji, magasini ga Sanja ja Mlonda gaŵele gali mkusala kuti Aklistu ŵajigalidwe ku ukapolo ku Babulo mu 1918 soni kuti ŵagopoledwe mu 1919. Nambope mungani ajino soni jakuyicisya citulijiganye magongo gagakututendekasya  kucenga mutwapikanilaga munyumamu.

⁷ Kwende tuganicisye ayi: Babulo Jwamkulungwa akwimila dini syosope syaunami. M’yoyo, yikaŵe kuti ŵandu ŵa Mlungu ŵajinjile ku ukapolo ku Babulo mu 1918, nikuti jemanjaji ŵasosekwaga kuŵa mu dini syaunami pandaŵi jelejo. Nambope, yisyesyene yakwe yili yakuti mkanijitande ngondo jandanda japacilambo cosope, ŵakutumicila ŵa Mlungu ŵasagulwe ni msimu ŵaliji ali mkulilekanganya ni Babulo Jwamkulungwa, ngaŵaga kuŵa acikapolo ŵakwe. Nambo yili yisyene kuti Aklistu ŵasagulwe ŵalagasidwe pandaŵi ja ngondo jandanda japacilambo cosope, nambope jemanjaji ŵalagasidwaga ni ŵakulamulila ŵandale ngaŵaga ni Babulo Jwamkulungwa. M’yoyo, yeleyi ngayikulosya kuti ŵandu ŵa Yehofa ŵaŵele acikapolo ŵa Babulo Jwamkulungwa mu 1918.

8. Alondesye yayatendekwe kuti Ciklistu cisyesyene cisokonecele. (Alole ciwulili cacili kundanda kwa nganiji.)

⁸ Pa Pentekosite jwa mu 33 C.E., Ayuda ŵajinji soni ŵandu ŵane ŵaŵapitikucile ku Ciyuda ŵasagwilwe ni msimu weswela. Aklistu ŵasambanoŵa ŵaŵele ‘lukosyo lwesagulwe mwapajika, ŵambopesi ŵaucimwene, mtundu weswela, ŵandu ŵacaciŵa cipanje capajika.’ (Aŵalanje 1 Petulo 2:9, 10.) Ŵandumetume paŵaliji cijumi ŵalolelaga mwakusamala mipingo ja ŵandu ŵa Mlungu. Nambope panyuma pakuti ŵandumetume wosope awile, acalume ŵane mumpingo ŵatandite kuŵeceta ‘yindu yaunami’ pakusaka ‘kwasepusya ŵakulijiganya kuti ŵakuyeje.’ (Mase. 20:30; 2 Ates. 2:6-8) Ŵajinji mwa acalumeŵa ŵaliji ŵakulolela mumpingo. Jemanjaji ŵatandite kupanganya likuga lya acimlongola atamose kuti Yesu ŵasalile ŵakumkuya ŵakwe kuti, ‘Wosopemwe mli abale.’ (Mat. 23:8) Acalume ŵeleŵa ŵanonyelaga yijiganyo ya Aristotle ni Plato, soni ŵatandite kwiganya yijiganyo yaunami m’malo mwakwiganya usyesyene wa m’Maloŵe ga Mlungu.

9. Alondesye mwajatandile boma ja Loma kucikamucisya Ciklistu cakusapuka, soni ana yakuyicisya yakwe yaliji yatuli?

⁹ Mu 313 C.E., Jwakulamulila Jwaciloma Constantine jwajiticisye kuti Ciklistu cakusapukaci ciŵe dini jakundidwa mwa malamusi. Kutandila pandaŵi jelejo, dini jatandite kutenda yindu mwakamulana ni boma ja Loma. Mwambone, Constantine ŵatesile msongano ni acimlongola ŵa dini, soni panyuma pa msonganowo ŵalamwile kuti jwambopesi jwine lina lyakwe Arius atyoce m’cilamboco ligongo lyakuti ŵakanile kulupilila kuti Yesu ali Mlungu. Mkupita kwa ndaŵi, Theodosius paŵaŵele jwakulamulila jwaciloma mu 379 mpaka mu 395 C.E., Calici ca Katolika caŵele dini jekulungwa mu ulamusi wa Loma. Ŵandu ŵakuwungunya mbili jakala akusasala kuti dini jacikusa ja Aloma jaŵele jaciklistu pandaŵi jele Theodosius ŵalamulilaga. Nambo yisyesyene yakwe ni yakuti Ciklistu cakusapuka caliji cili cijiticisye kala yijiganyo yacikusa yayaliji yaunami, m’yoyo jemanjaji ŵaliji mbali ja Babulo Jwamkulungwa. Atamose yaliji m’yoyo, papali Aklistu ŵane ŵasagulwe ŵaŵaliji mpela tiligu ŵaŵatendaga yakomboleka kuti amlambileje Mlungu, nambo pangali juŵapikanilaga yaŵaŵecetaga jemanjaji. (Aŵalanje Matayo 13:24, 25, 37-39.) Kusala yisyene jemanjaji ŵaliji mu ukapolo mu Babulo Jwamkulungwa.

10. Ana cici cacatendekasisye ŵandu kutanda kusisya yijiganyo ya dini?

¹⁰ M’yaka mahandiledi kutyocela pandaŵi jaŵapali Yesu, ŵandu ŵajinji ŵaŵalangaga Baibulo m’Cigiliki kapena m’Cilatini. Jemanjaji ŵalandanyaga yijiganyo ya m’Maloŵe ga Mlungu ni yijiganyo ya dini. Pakuyiwona yaŵalijiganyaga m’Baibulo, ŵane mwa ŵanduŵa ŵasisyaga yijiganyo yangatyocela m’malemba yajajiganyaga dini. Nambope, yaliji yakogoya kusala nganisyo  syawo pelanga ligongo akakombolece kuwulajidwa.

11. Ana acimlongola ŵa dini ŵatesile yatuli kuti ŵandu ŵajinji akakombolaga kuŵalanga Baibulo?

¹¹ Mkupita kwandaŵi, ŵandu ŵajinji ŵalesile kuŵeceta ciŵeceto ca Cigiliki soni Cilatini, nambosoni acimlongola ŵa dini nganakundaga kuti Maloŵe ga Mlungu agagopolele m’yiŵeceto yaŵaŵecetaga ŵandu ŵajinji. Ligongo lya yeleyi, acimlongola ŵa dinipe soni ŵandu ŵane ŵalijiganye ni ŵaŵakombolekaga kuŵalanga Baibulo. Nambope ŵane mwa acimlongolawo nganakombolaga kulemba soni kuŵalanga cenene. Aklistu ŵasagulwe ŵakulupicika ŵasimanaga m’tumakuga mwakuŵa, nambo ŵane ŵalepelaga kusimanikwapo. Babulo Jwamkulungwa nganijwapaga ukoto ŵanduwo. Yeleyi yikulandana ni muyaŵelele kwa Ayuda paŵajigalidwe ku ukapolo ku Babulo, ligongo lyakuti yaliji yakusawusya kuti ŵambopesi atendeje masengo gawo mwakulondeka.

12, 13. Ana yindu yiŵili yapi yayatendekasisye ŵandu kola cembeceyo cakuti cagopoce ku Babulo Jwamkulungwa? Alondesye.

¹² Ana Aklistu ŵasyesyene akakombolece gopoka ni kutanda kumlambila Mlungu cenenepe? Elo. Patendekwe yindu yiŵili yayapelece cembeceyo celeci. Candanda caliji kupanganyidwa kwa macini gakupulintila m’caka ca 1450. Macini gakupulintilaga mkanigaŵe kupanganyidwa, ŵandu ŵakopelaga Mabaibulo payala. M’yoyo pandaŵi jeleji Mabaibulo galiji gakusoŵa soni gakatala. Namatetule jwakopela Mabaibulo ŵajigalaga miyesi 10 kuti amalisye kopela Baibulo jimo. Nambosoni yindu yaŵakamulicisyaga masengo pakopela yaliji yakatala. Mwakulekangana ni yeleyi, pakamulicisya masengo macini soni yipepala, namatetule jwakupulinta ŵakombolekaga kupulinta mapeji 1,300 palisiku.

¹³ Cindu caŵili capajika mnope caliji kulimba  mtima kwa acalume ŵane ŵaŵasagwile yakuti agopolele Maloŵe ga Mlungu m’yiŵeceto yaŵaŵecetaga ŵandu ŵajinji m’yaka ya m’ma 1500. Ŵagopolela ŵajinji ŵaŵisile umi wawo pangosi pakusaka kutenda masengoga. Acimlongola ŵa dini ŵatumbile nayo yeleyi. Acimlongola ŵa diniwo ŵajogopaga kuti naga ŵandu ŵakogopa Mlungu akukombola kuŵalanga Baibulo catande kwakayicila jemanjajo. M’yoyo ŵandu paŵatandite kuŵalanga Baibulo ŵawusyaga yiwusyo yakuti, ‘Ana papi m’Maloŵe ga Mlungu paŵasasile yakwamba Puligatoliyo? Kupeleka mbiya kwa jwambopesi kuti atendesye mwambo wamalilo? Acipapa soni makadinala?’ Acimlongola ŵa diniwo ŵatumbile nayo yiwusyo yaŵawusyaga ŵanduwo, mwati ŵatesilepo kandu. Acalume ni acakongwe ŵajinji ŵawulajidwaga ligongo lyakana yijiganyo ya dinisyo yayatyocelaga ku yijiganyo yaunami ya Aristotle ni Plato ŵaŵapali Yesu mkanapagwe. Acimlongola ŵa dini ni ŵaŵalamulaga yakuti ŵanduŵa awulajidweje, soni ŵa Boma ni ŵaŵawulagaga ŵanduwo. Lisosa lyawo lyaliji kwajogoya ŵandu kuti alece kuŵalanga Baibulo soni kwawusya yiwusyo ŵa dini. Atamose kuti ŵandu ŵajinji ŵatesile woga ni yeleyi, nambo papali ŵandu ŵane ŵaŵaliji ŵakulimba mtima ŵaŵakanile kuti Babulo Jwamkulungwa jwajogoyeje. Jemanjaji ŵapasisye usyesyene wa m’Maloŵe ga Mlungu ni ŵasakaga kumanyilila yejinji. Ŵaliji ali asigele panandi kugopoka ku dini jaunami.

14. (a) Ana ŵandu ŵaŵasakaga kulijiganya Baibulo m’yaka ya m’ma 1800 ŵatesile cici? (b) Alondesye yaŵatesile M’bale Russell pakusaka kuwungunya usyesyene.

¹⁴ Ŵandu ŵajinji ŵajakwete njota jakusaka kupikana usyesyene wa m’Baibulo, ŵasamile ku yilambo yanganakanyaga kulijiganya Baibulo. Ŵanduŵa ŵasakaga kuŵalanga soni kulijiganya ni kutagulilanaga yalijiganyisyeyo. Nganasakaga kuti acimlongola ŵa dini ŵasalileje yakusosekwa kulupilila. Cimo mwa yilambo yaŵajawile ŵanduŵa caliji ca United States kwele Charles Taze Russell ni acimjakwe ŵamnono ŵatandite kulijiganya soni kuwungunya mwakusokoka Baibulo m’yaka ya m’ma 1800. Pandanda, cakulinga ca M’bale Russell caliji kuwungunya dini jajajiganyaga usyesyene. Jwalakwe ŵawungunyisye mwakusokoka yasyajiganyaga dini syakulekanganalekangana, atamosesoni yaŵajiganyaga ŵandu ŵanganaŵa Aklistu ni kulandanyaga ni yajikusasala Baibulo. Pambesi pakwe, jwalakwe ŵakopocele kuti mwa dini syosopesyo pangali dini atajimo jajakuyaga cenenepe yagakusasala Maloŵe ga Mlungu. Ndaŵi jine, Russell ŵayikene pakuŵecetana ni acimlongola ŵa dini syakulekanganalekangana pakuganisya kuti jemanjajo cajiticisye usyesyene waŵapatile jwalakwe ni acimjakwe kutyocela m’Baibulo soni kuti cakajiganyeje ŵandu ŵa mu dini syawo usyesyenewo. Nambo acimlongola ŵa diniwo nganasangalala nayo. Kaneko Ŵakulijiganya Baibuloŵa ŵamanyilile kuti nganasosekwaga kulambila Mlungu yalumo ni ŵandu ŵaŵaliji ku mbali ja dini jaunami.—Aŵalanje 2 Akolinto 6:14.

15. (a) Ana Aklistu ŵaŵele acikapolo mu Babulo Jwamkulungwa cakaci? (b) Ana ngani jakuyicisya jicijanga yiwusyo yapi?

¹⁵ Mu ngani ajino, tulijiganyisye kuti Aklistu ŵasyesyene ŵaŵele acikapolo mu Babulo paŵagambile kuwa ŵandumetume wosope. Nambope pana yiwusyo yine yatukusosekwa kumanyilila kwanga kwakwe mpela yakuti, Ana pana maumboni gane gatuli gakutukamucisya kumanyilila kuti ŵasagulwe ŵakopwece mu Babulo Jwamkulungwa mkaniciyice caka ca 1914? Ana yili yisyene kuti Yehofa ŵatumbilile ŵakutumicila ŵakwe ligongo lyakuti nganakamulaga masengo gakulalicila mwamtawu mkati mwa ngondo jandanda japacilambo cosope? Ana Yehofa nganasangalalaga ni Aklistu ŵa mu ndaŵi jelejo ligongo lyakuti ŵane mwa Abale ni alongo ŵajinjililaga yakutendekwa ya m’cilambo? Cakumalisya, naga Aklistu ŵajinjile mu ukapolo mu dini jaunami panyuma pakuti ŵandumetume awile, ana ŵakopwece cakaci? Ngani jakuyicisya jicijanga yiwusyo yakusosekwa mnopeyi.