1, 2. (a) Ana acinangolo akusasimana ni cakusawusya catuli, soni ana mpaka amalane naco catuli? (b) Ana yindu mcece yapi yacitutagulilane?

LIŴASA line ku France lyaŵecete kuti, “M’weji tukusakulupilila Yehofa, nambo yeleyi ngayikugopolela kuti ŵanace ŵetu cacimkulupililasoni. Mundu jwangapagwa ali akwete cikulupi. Ŵanace akusakola cikulupici panandipanandi.” M’bale jwine jwa ku Australia ŵalembile kuti, “Kumkamucisya mwanace kuti akusye cikulupi mumtima mwakwe kukusaŵa kwakusawusya mnope. Ukusasosekwa kamulicisya masengo yiliyose yayipali kuti umkamucisye. Mpaka ulipikaneje kuti ujanjile cenene ciwusyo caŵakwete mwanacejo nambosoni kuti jwalakwe ajikutile. Nambo ukusasimonga kuti mkupita kwa ndaŵi akusawusyasoni ciwusyo cicoco. Yampaka amjanje mwanace jwawo lelo ni kwikutila, pakwikanaga malaŵi nganaŵa ajikutile nayosoni. Mpaka asosekwe kuwungunyasoni ngani sine syakamucisya.”

² Naga wawojo ali nangolo, ana ndaŵi sine akusakayicila naga cacikombola kwajiganya ŵanace ŵawo kumnonyela Yehofa soni kuti pacacikula cajendelecele kumtumicila? Kusala yisyene, yeleyi ngaŵa mkomboleka mwalunda lwetu. (Yer. 10:23) Nambo mpaka tukombole naga tukwegamila Yehofa kuti atukamucisye. Kwende tutagulilane yindu mcece yakusosekwa kutenda kuti ŵakamucisye ŵanace ŵawo kusya cikulupi. Yindu yakwe  yili (1) Ŵamanyilileje cenene ŵanace ŵawo. (2) Aŵicilejepo mtima payakwiganyayo. (3) Akamulicisyeje masengo yiwanicisyo yambone. (4) Aŵeje ŵakuwusimana mtima soni apopeleje kwa Yehofa.

3. Ana acinangolo mpaka amsyasye catuli Yesu pakwajiganya ŵanace ŵawo?

³ Yesu nganatendaga woga kwawusya ŵakumkuya ŵakwe yindu yaŵakulupililaga. (Mat. 16:13-15) Wawojo mpaka asyasye yaŵatendaga Yesuyi. Pandaŵi jakupumula kapena pakutenda yindu yine yalumo ni ŵanace ŵawo, mpaka ŵawusye kuti asale nganisyo syawo pa yindu yiliyose yakusakayicila ŵanacewo. M’bale jwine jwa ku Australia jwakwete yaka 15 ŵalembile kuti, “Ndaŵi syejinji baba ni une tukusatagulilana pakwamba ya cikulupi cangu soni akusangamucisya kuti nganicisyeje mnope. Akusambusya kuti, ‘Ana Baibulo jikusasala yatuli?’ ‘Ana mkukulupilila yajikusalayi?’ ‘Ligongo cici mkuyikulupilila?’ Akusatenda yeleyi pakusaka kuti njanjeje m’maloŵe gangugangupe ngaŵa kwamba kuwilisya yaŵecete kala baba kapena mama. Panakulaga nasosekwaga kutambasukula songa syangu pakwanga.”

4. Ligongo cici yili yakusosekwa kuti acinangolo ayiwoneje yiwusyo yosope yawusisye ŵanace ŵawo kuŵa yakusosekwa? Asale cisyasyo.

⁴ Naga mwanace jwawo ngakukulupilila yindu yine yakusalijiganya m’Baibulo, akusosekwa kuŵa ŵakuwusimana mtima. Amkamucisye kuti ajiganicisye cenene nganijo. Mtati jwine ŵaŵecete kuti “Akusosekwa kuyiwona yiwusyo yosope yawusisye mwanace kuŵa yakusosekwa mnope. Akagamba kuleka ngajanga pakuyiwona kuti nganiyiŵa yakusosekwa kapena kwamba kuŵambala ligongo lyakuti mwine catende sooni.” Kusala yisyene, yikusaŵa yakamucisya naga mwanace akuwusya yiwusyo ligongo yikusalosya kuti akusaka kumanyilila yejinji. Atamose Yesu paŵaliji ni yaka 12, ŵawusyaga yiwusyo yakusosekwa mnope. (Aŵalanje Luka 2:46.) Mnyamata jwine jwa ku Denmark jwa yaka 15, ŵaŵecete kuti, “Panasalile acinangolo ŵangu kuti ngukayicila naga tuli mu dini jisyesyene, acinangolowo ŵatesile yindu mwakuwusimana mtima atamose kuti ŵaŵele ali mkudandawula ya une. Ŵajanjile yiwusyo yosope yanakwete pakamulicisya masengo Baibulo.”

5. Ana acinangolo mpaka alosye catuli kuti akusaciwona cikulupi ca ŵanace ŵawo kuŵa cakusosekwa?

⁵ Akusosekwa kwamanyilila cenene ŵanace ŵawo, yakuganisya, mwakupikanila mumtima soni yakulaga nayo nganisyo. Akaganisyaga kuti ŵanace ŵawo akwete cikulupi ligongo lyakuti akusajawula ku misongano jaciklistu soni kuti akusalalicila ni wawojo. Akusosekwa kutagulilanagasoni yindu yausimu ni ŵanace ŵawo pa yakutenda yiliyose. Ŵapopeleleje ŵanace ŵawo pali nawo soni pakupopela pajika. Alolecesyeje yindu yampaka yilinje cikulupi ca ŵanace ŵawo, soni ŵakamucisyeje mwampaka amalane nayo.

6. Naga acinangolo akulijiganya Baibulo pajika, ana yeleyi mpaka yakamucisye catuli mpela ŵakwiganya?

⁶ Mpela mkwiganya, Yesu ŵayikaga ŵandu pamtima ligongo lyakuti jwalakwe ŵamnonyelaga mnope Yehofa, Maloŵe gakwe soni ŵandu. (Luk. 24:32; Yoh. 7:46) M’yoyosoni, naga acinangolo akwanonyela ŵanace ŵawo cacayika pamtima pakwajiganya. (Aŵalanje Deuteronomo 6:5-8; Luka 6:45.) Acinangolo akusosekwa kwendelecela kulijiganya Baibulo soni mabuku getu. Akoleje lung’wanu ni yindu yejinji yaŵapanganyisye Mlungu soni aŵalanjeje ngani sya yakupanganyikwa m’mabuku getu. (Mat. 6:26, 28) Naga akutenda yeleyi cacikusya lunda lwawo, cacim’yamicila mnope Yehofa soni caciŵa ŵakoseka kwajiganya ŵanace ŵawo.—Luk. 6:40.

7, 8. Naga acinangolo akulijiganya usyesyene wa m’Baibulo, ana yakuyicisya yakwe mpaka yiŵe yatuli? Asale cisyasyo.

⁷ Palijiganyisye cinecakwe m’Baibulo, akusosekwa kutagulilana ni liŵasa lyawo. Akusosekwa kutenda yeleyi ndaŵi jilijose, ngaŵape pakukosecela misongano jaciklistu kapena pakutenda kulambila kwa peŵasa. Cakusosekwa mnope cili cakuti kutagulilanaku kukaŵaga kwakwakanganicisya ŵanacewo, nambo kuŵeje kwakuti jwalijose akusaka mpela mwakusatendela lisiku lililyose pakutagulilana. Liŵasa line ku United States likusatagulilana  ya Yehofa paligambile kuciwona cakupanganyidwa cakutesya lung’wanu kapena pakulya yakulya yakunong’a mnope. Liŵasali lyaŵecete kuti, “Tukusakumbusya ŵanace ŵetu ya cinonyelo soni lunda lwaŵalosisye Yehofa pa yindu yosope yaŵapanganyisye.” Liŵasa line ku South Africa likusanonyela kuŵeceta ya yakupanganyikwa ni ŵanace ŵawo ŵaŵili ŵacakongwe pakukamula masengo mwitimbe mwawo, mpela yayikusatendekwa kuti mbeju japandile jimele soni kuti jikule. Liŵasali lyaŵecete kuti, “Tukusalingalinga kwakamucisya ŵanace ŵetu kuti acimbicisyeje umi soni mwawawupanganyicisye.”

⁸ Mtati jwine jwa ku Australia ŵamjigele mwanace jwakwe kwawula kumalo kwakusunjila yindu yakala ni cakulinga cakusaka kulimbisya cikulupi cakwe mwa Mlungu soni pa yakupanganyikwa yakwe. Mtatiju ŵaŵecete kuti, “Twayiweni yakupanganyikwa ya m’mesi yakalakala mnope yakolanjikwa kuti ammonoids ni trilobites. Twasimonjile mnope kuti yinyamayi payaliji yaumi yaliji yakusalala mnope soni upanganye wakwe waliji wakusimonjesya nambosoni yaliji yakwanila mpela mwayiŵelele yinyama yosope apanopano. M’yoyo naga yaumi yele upanganye wakwe wuli wakusimonjesya yatesile kucenga kutyocela ku yaumi yine, nambi ligongo cici yakupanganyikwa yakalayi yaliji yili yikwete kala upanganye wakusimonjesya? Yeleyi natesile nayo lung’wanu mnope soni natagulilene ni mwanace jwangu.”

9. Ligongo cici yiwanicisyo yikusaŵa yakamula mtima, soni ana mayi jwine ŵajiganyisye catuli ŵanace ŵakwe pakamulicisya masengo ciwanicisyo?

⁹ Ndaŵi syejinji Yesu ŵajiganyaga ŵandu pakamulicisya masengo yiwanicisyo yakwatendekasya ganisya, kwayika pamtima soni kwakamucisya kumbucila. (Mat. 13:34, 35) Ŵanace akusanonyela ganicisya mnope yindu yatukwasalila. M’yoyo, acinangolo akusosekwa ndaŵi syosope kamulicisya masengo yiwanicisyo pakwiganya. Mwambone, mayi jwine jwa ku Japan ŵasakaga kuti ŵanace ŵakwe ŵaŵili ŵacalume, jwine jwa yaka 8 soni jwine jwa yaka 10, alijiganye mwele Yehofa ŵapanganyile kwinani mwakusamala mnope. Pakwajiganya ŵanacewo, mayijo ŵapele ŵanacewo mkaka, suga, soni masamba ga tiyi. Kaneko ŵasalile kuti atelece tiyi jwakuti mayiwo amwe. Mayijo ŵaŵecete kuti, “Ŵanacewo ŵatesile yindu mwakusamala. Panawusisye ligongo lyakwe ŵatesile yindu mwakusamala, ŵajanjile kuti ŵatesile yeleyi ligongo ŵasakaga kuteleka tiyi jwakuti namnonyele. Ni nasalile kuti Mlungu ŵawanganyisye lipuje kwinani mwakusamala kuti yiŵe yakutukamucisya m’weji.” Cisyasyoci caliji cakamulana ni yaka yawo, yayatendekasisye kuti akasaliŵalila yaŵalijiganyisyeyo.

10, 11. (a) Ana yisyasyo yapi yampaka akamulicisye masengo kuti amkamucisye mwanace jwawo kuti amkulupilileje mnope Mlungu? (Alole ciwulili cacili kundanda kwa nganiji.) (b) Ana yisyasyo yapi yaŵakamulicisye masengo yaŵayiweni kuŵa yambone mnope?

¹⁰ Kuti amkamucisye mwanace jwawo kulupilila kuti kwana Mlungu, mpaka akamulicisyesoni masengo cipepala cakola yindu yakwakamucisya kuteleka keke. Ana mpaka atende catuli yeleyi? Panyuma pakuteleka keke, amsalile mwanacejo masengo ga cipepalaco. Kaneko ajigale apulo nikumpa mwanacejo, ni kum’wusya kuti, “Ana mkumanyilila kuti papali yindu yine yakamucisya kuti apuloju jupagwe?” Kaneko amkate sikati apulojo ni mkupa mwanacejo lumbele lwakwe. Mpaka amsalile kuti yindu yakamucisyayi ŵayilembile mu lumbelemo, m’ciŵeceto  cele mundu ngaŵa mkucipikana kulekangana ni maloŵe gampaka galembedwe pa cipepala gakusala yindu yakamucisya kuteleka cinecakwe. Mwine mpaka am’wusye kuti, “Naga mundu ni juŵalembile yindu yakamucisya kuteleka keke, nambi ŵani ŵaŵalembile yindu yakusawusya kuyipikanicisya yayili mu lumbele lwa apulo?” Naga mwanacejo ali jwamkulungwa, mpaka amsalile kuti yindu yakamucisya kuti citela ca apulo cipagwe yaliji mbali ja DNA. Kombolekasoni kulola yalumo ni mwanacejo yine mwa yisyasyo yayikusimanikwa m’kabuku kakuti The Origin of Life—Five Questions Worth Asking, pa mapeji 10 mpaka 20.

¹¹ Acinangolo ŵajinji akusanonyela kutagulilana ni ŵanace ŵawo ngani sya mu Ajimuce! syakuti, “Ana Apali Juŵayipanganyisye?” Kapena mpaka akamulicisye masengo ngani syelesi kuti atagulilaneje mwangasawusya ni ŵanace ŵawo ŵacinandipile. Mwambone, liŵasa line ku Denmark lyalandenye ndege ni yijuni. Liŵasali lyaŵecete kuti, “Ndege sikusawoneka mpela yijuni. Nambo ana ndege mpaka sitajile mandanda ni kuŵeleka ndege syamwanamwana? Ana yijuni yikusasaka malo gapajika gakuti yitulejepo? Ana mpaka alandanye wuli kulila kwa ndege ni kwimba kwa yijuni? M’yoyo, mpaka tujile kuti ŵani ŵali ŵalunda mnope, ŵaŵapanganyisye ndege kapena yijuni?” Kutagulilana kwati m’yiyiku soni kum’wusya yiwusyo, mpaka kumkamucisye mwanace jwawo kusya ‘lunda lyaganicisya’ soni kumkulupilila mnope Mlungu.—Miy. 2:10-12.

12. Ana yiwanicisyo mpaka yimkamucisye catuli mwanace kuti ajikulupilileje Baibulo?

¹² Mpaka akamulicisyesoni masengo yiwanicisyo pakusaka kumjiganya mwanace jwawo kulupilila kuti yiliyose yajikusasala Baibulo yili yisyesyene. Mwambone, mpaka atagulilane lilemba lya Yobu 26:7. (Aŵalanje.) Ana mpaka amkamucisye wuli kusimicisya kuti lilembali lyasalilidwe ni Mlungu? Akagamba kumsalila yisyesyene yakwe. M’malo mwakwe, atende yakuti yimkamucisye mwanacejo kuganicisya. Mpaka amsalile kuti mu ndaŵi ja Yobu kwaliji kwangali yida yakwambulila yakwakamucisya kulola kwiwunde. Mwanace jwawo mpaka aŵe mbali jakulosya kuti mpaka yiŵe yakusawusya kulupilila kuti cindu cekulungwa mpela cilambo cigambe kuŵa m’malele ngatama pacilicose. Mwanacejo mpaka akamulicisye masengo mpila kapena liganga pakusaka kulosya kuti cindu cawusito cikusasosekwa kutama pa cinecakwe. Kwiganya kweleku mpaka kumtendekasye lung’wanu mwanacejo soni kulupilila kuti yosope yayalembedwe m’Baibulo yili yisyesyene atamose kuti yili yakalakala mnope ligongo yili yakutyocela kwa Yehofa.—Neh. 9:6.

13, 14. Ana acinangolo mpaka ŵajiganye catuli ŵanace ŵawo kusosekwa kwa malamusi gakutulongola ga m’Baibulo?

¹³ Mpaka yiŵe cenenesoni kwajiganya ŵanace ŵawo kuti, caciŵa ŵakusangalala mnope naga akupikanila malamusi gakutulongola ga m’Baibulo. (Aŵalanje Salimo 1:1-3.) Pana matala gejinji gampaka ŵajiganyile. Mwambone, mpaka ŵasalile ŵanace ŵawo kuti awanicisye mpela akwawula kukutama ku cilumba cacili kwakutalicila ni asagule ŵandu ŵane ŵakusaka kuja kutama nawo. Kaneko ŵawusye kuti, “Ana ŵandu ŵa ndamo syapi ŵampaka ŵasagule naga akusaka kuti likuga lyosopelyo likatameje mwamtendele soni mwakamulana?” Mpaka atagulilanesoni ndamo syasikusimanikwa pa Agalatia 5:19-23.

¹⁴ Naga akutenda yeleyi mpaka ŵajiganye ŵanace wawo songa siŵili syakusosekwa mnope. Jandanda jili jakuti, malamusi gakutulongola ga Mlungu gakusalimbikasya kuŵa ŵamtendele soni ŵakamulana. Jaŵili jili jakuti, Yehofa akutukosecelesya mwatucitamilaga m’cilambo casambano. (Yes. 54:13; Yoh. 17:3) Mpaka ŵalosyesoni ŵanace ŵawo mwele Baibulo jakamucisye ŵandu ŵane kucenga umi wawo kutyocela m’magasini getu. Mpaka akamulicisye masengo ngani syakuti, “Baibulo Jikusacenga Umi wa Ŵandu,” syasikusasimanikwa mu Sanja ja Mlonda. Kapena naga mumpingo mwawo mwana mundu jwine jwaŵacenjile ndamo sine kuti atende yakumsangalasya Mlungu mpaka am’wilanje kuti jwalakwe asale mbili jakwe pali pana ŵanacewo. Yisyasyo mpela yeleyi yikusaŵa yakamucisya pa umi wa ŵanacewo!—Ahe. 4:12.

15. Ana cakusosekwa mnope ciŵeje cici pakwajiganya ŵanace ŵawo?

 ¹⁵ Pakwajiganya ŵanace ŵawo, cakusosekwa mnope cili cakuti akagambaga kamulicisya masengo litala limope. Aganicisyejesoni yindu yampaka yatendekasye ŵanace ŵawo lung’wanu. Ŵatendekasyeje ŵanacewo kuti aganicisyeje, soni munganisyo mwawo akumbucileje ya ukulu wa ŵanacewo. Kulijiganyako kuŵeje kwakusangalasya soni kwakulimbisya cikulupi. Mtati jwine ŵaŵecete kuti, “Akasapela ni kuwungunya matala gasambano gakutagulila yindu yaŵatagulilene nawo kala.”

16. Ligongo cici kuwusimana mtima kuli kwakusosekwa mnope pakwajiganya ŵanace ŵawo? Asale cisyasyo.

¹⁶ Pakusasosekwa msimu wa Mlungu kuti ŵanace akole cikulupi cakulimba. (Aga. 5:22, 23) Mpela cisogosi cisyesyene, cikulupi cikusajigala ndaŵi kuti cikule. Ni ligongo lyakwe akusosekwa kuŵa ŵakuwusimana mtima soni ŵakupilila pakwajiganya ŵanace ŵawo. Mtati jwine jwa ku Japan jwakwete ŵanace ŵaŵili, ŵaŵecete kuti, “Ŵamkwangu ni une twakamucisyaga mnope ŵanace ŵetu mwausimu. Kutandila ali ŵanace mnope, najiganyaga kwa maminisi 15 lisiku lililyose, kulekapo lisiku lyatwakolaga misongano jampingo. Maminisi 15 nganigaŵaga gakupesya kwetuwe atamose kwa ŵanace ŵetu.” Jwakulolela mkuli jwine ŵalembile kuti, “Panaliji mcanda nakwete yiwusyo yejinji yakuti ngamkaninayikombola kuyilemba. M’kupita kwa ndaŵi, yine mwa yiwusyoyi yajanjidwaga pamisongano, pakutenda kulambila kwa peŵasa soni palijiganyo lyapajika. Ni ligongo lyakwe yili yakusosekwa mnope kuti acinangolo ajendelecele kwajiganya ŵanace ŵawo.”

17. (a) Ligongo cici cisyasyo cambone ca acinangolo cili cakusosekwa mnope? (b) Ana liŵasa line lyaŵele wuli cisyasyo cambone kwa ŵanace ŵawo ŵacakongwe?

¹⁷ Cindu cine cakusosekwa mnope cili cisyasyo cawo cakola cikulupi mwa Yehofa. Ŵanace ŵawo cacilola yakusatenda wawojo ni yeleyo yicakamucisya mnope. M’yoyo, acinangolo akusosekwa kwendelecela kulimbisya cikulupi cawo. Naga akutenda yeleyi ŵanacewo cacilola kuti akusamkulupilila Yehofa. Liŵasa line lyalikusatama pa cilumba ca Bermuda naga lisimene ni yakulagasya nganisyo, likusapopela yalumo ni ŵanacewo kuti Yehofa ŵalongoleleje, soni likusiŵalimbikasya ŵanace ŵawo kuti apopeleje pajika. Liŵasali lyaŵecete kuti, “Tukusamsalilasoni mwanace jwetu jwamkongwe jwali jwamkulungwa kuti, ‘Mumkulupilileje Yehofa, mtendeje yejinji mu undumetume wa Ucimwene soni mkadandawulaga mnope.’ Mwanaceju naga ayiweni kuti pana yakuyicisya yambone, akusamanyilila kuti Yehofa akutukamucisya. Yeleyi yilimbikasisye cikulupi cakwe kwa Mlungu soni Baibulo.”

18. Ana acinangolo akusosekwa kumbucila cici?

¹⁸ Acinangolo, akusosekwa kumbucila kuti nganaŵa ŵacisisye ŵanace ŵawo kuti akole cikulupi. Mpela nangolo, mpaka apande ni kwitililaga nambo Mlungupe ni jwampaka akusye. (1 Akoli. 3:6) M’yoyo, akusosekwa kuŵendaga msimu wakwe, soni ajendelecele kwajiganya ŵanace ŵawo ŵakunonyelwa mwamtawu. Naga akutenda yeleyi, Yehofa cacapa majali gakwe.—Aef. 6:4.