1-3. Ana ŵakumkuya ŵa Yesu ŵasimene ni yakusawusya yatuli paŵalalicilaga ngani syambone kwa “ŵandu ŵa mitundu josope”?

YESU KLISTU ŵapele ŵakumkuya ŵakwe masengo gekulungwa mnope. Jwalakwe ŵalamwile kuti: “Mjawule, mkajiganye ŵandu ŵangosyo syosope.” Kamula masengoga kwakamucisye kuti ‘ngani syambone syakwamba ya Ucimwene wa Mlungu silalicidwe pacilambo cosope capasi kuti ŵandu ŵa mitundu josope asipikane.’—Mat. 24:14; 28:19.

² Ŵandumetumewo ŵamnonyelaga Yesu, soni ngani syambone. Nambope, komboleka kuti jemanjajo nganamanyililaga mwacakamulile masengogo. Konjecesya pelepo, jemanjajo ŵaliji ŵamnono. Soni Yesu, jwele jemanjajo ŵalalicilaga kuti ali Mwanace jwa Mlungu ŵaliji ali am’wuleje. Ŵakumkuya Yesuwo ŵawonekaga kuŵa “ŵandu wamba ni ŵangalijiganya mnope.” (Mase. 4:13) Nambo ŵasosekwaga kulalicila utenga wakusisya yijiganyo ya acimlongola ŵa dini ŵakupoka, soni ŵamlijiganye mnope misyungu ja ŵandu ŵakala. Ŵandu ŵa mumsinda wa ŵakumkuya  Yesuwo nganiŵakosyaga jemanjajo. Soni mtundu wa Ayisalayeli waliji wamnono pakuwulandanya ni mtundu wa Aloma.

³ Yesu ŵalijisoni ali ŵakalamwisye kala ŵakumkuya ŵakwewo kuti ŵandu cacaŵenga, kwalagasya soni ŵane cacawulaga. (Luk. 21:16, 17) Jemanjajo ŵaliji ŵakuti cacisimanasoni ni ŵandu ŵangakulupicika, ŵakulocesya ŵaunami, soni ŵakasa malamusi. (Mat. 24:10-12) Atamose jwalijose akapikanile utenga wawo, ana jemanjajo akakombwele catuli kulalicila “mpaka kumbesi kwa cilambo”? (Mase. 1:8) Yindu yosopeyo yawonekaga mpela yakutesya woga kwa ŵakulijiganyawo.

4. Ana ŵandumetume ŵa m’yaka 100 yandanda ŵakombwele kutenda cici pamasengo gakulalicila?

⁴ Cinga ŵakumkuya ŵa Yesu ŵakwete nganisyo syatuli, nambope ŵalalicilaga ngani syambone mwamtawu ngaŵaga ku Yelusalemu ni Samaliyape nambo pacilambo cosope. Atamose ŵasimanaga ni yakusawusya yejinji, nambo mkati mwa yaka 30 jemanjajo ŵalalicile ngani syambone ‘pacilambo cosope capasi,’ soni ‘syaŵelekaga yisogosi ni kuwanda.’ (Akolo. 1:6, 23) Mwacisyasyo, ligongo lya yaŵaŵecete soni kutenda Paulo pacilumba ca Kupulo, bwanamkubwa jwa Loma, lina lyakwe Seligiyo Paulo ‘ŵaŵele jwakulupilila. Pakuti ŵasimonjile nayo yele yiŵajiganyisye ya Yehofa.’—Aŵalanje Masengo 13:6-12.

5. (a) Ana Yesu ŵasalile cici ŵakumkuya ŵakwe? (b) Ana ŵane aŵecete yatuli pakwamba ya mwayaŵelele yindu m’yaka 100 ya Aklistu ŵandanda?

⁵ Ŵakumkuya ŵa Yesu ŵamanyililaga kuti ngaŵa mkupakombola kamula masengo gakulalicilago mwamacili gawogawope. Yesu ŵaliji ali ŵasalile kala kuti caciŵa ni jemanjajo, soni msimu weswela wucakamucisya. (Mat. 28:20) Nambope, komboleka kuti mwayaŵelele yindu pandaŵijo yakamucisye kuti masengo gakulalicila ya Ucimwene gajendeje cenene. Buku jine (Evangelism in the Early Church) jasasile kuti: “Pa yaka yosope, yaka 100 ya Aklistu ŵandanda jaliji ndaŵi jambone mnope jakutamilikasya Ciklistu.  . . M’yaka 200 ya Aklistu ŵandanda, Aklistu ŵane . . . ŵatandite kusisya kuti macili ga Mlungu ni gagatendekasisye kuti pacilambo capasi papagwe Ciklistu.”

6. Ana tutagulilane yatuli (a) mungani ajino? (b) mungani jakuyicisya?

⁶ Baibulo jangasala naga Mlungu ŵakamulicisyaga masengo yindu yayapali mu yaka 100 ya Aklistu ŵandanda pakwawusya paujo masengo gakulalicila. Nambo yisyesyene yakwe yili yakuti, Yehofa ŵasakaga kuti ngani syambone silalicidwe, nambo Satana nganasakaga. Mungani ajino, citutagulilane yine mwa yindu yayakamucisye kuti ngani syambone silalicidwe mwangasawusya mu yaka 100 ya Aklistu ŵandanda, kupunda ndaŵi jine jilijose. Mungani jakuyicisya tucitagulilana ya yindu ya moŵa agano yayikutukamucisya kuti tulalicileje ngani syambone mpaka kumbesi kwa cilambo capasi.

7. Ana mtendele wa Aloma waliji cici, soni ligongo cici waliji wangaliŵalicika?

⁷ Yayatendekwaga m’cilambo ca Loma mu yaka 100 ya Aklistu ŵandanda yakamucisyaga Aklistu. Mwambone, pandaŵijo Aloma ŵaliji pamtendele, wawakolanjikwaga kuti Mtendele wa Aloma (Pax Romana). Yilambo yosope yayaliji pasi pa ulamusi wa Loma yaliji pamtendele. Atamose yaliji m’yoyo nambope ndaŵi sine kwatendekwaga ‘ngondo, soni kwapikanikaga ngani syangondo’ mpela muŵasasile kala Yesu. (Mat. 24:6) Asilikali ŵa Loma ŵajonasile msinda wa Yelusalemu mu 70 C.E., soni m’malile mwa yilambo yayaliji pasi pa ulamusi wa Loma ŵandu ŵaputanaga. Nambope, ciŵandika yaka 200 kutyocela ndaŵi ja Yesu, yilambo  yayaliji mungulugulu nyasa ja Mediterranean yaliji pamtendele. Buku jine jasasile kuti, “Mu mbili josope ja ŵandu, pangalisoni ndaŵi jelewu mnope jele ŵandu ŵaliji pamtendele kupunda ndaŵi jeleji, soni mtendele welewu ngasiwusimanikwasoni pasikati pa ŵandu.”

8. Ana ndaŵi ja mtendele jakamucisye catuli Aklistu ŵandanda?

⁸ Pakwamba ya mwayaŵelele yindu pandaŵijo, mundu jwine jwamlijiganye mnope ya dini lina lyakwe Origen jwa m’yaka ya m’ma 300 C.E., ŵasasile kuti, “Yikaŵe kuti pacilambopa paliji ma ucimwene gejinji, yikatendekasisye kuti yaŵajiganyaga Yesu yikawanda pacilambo cosope capasi . . . ligongo lyakuti acalume ŵajinji akaŵele mkwinjila usilikali pakusaka kucicenjela cilambo cawo. . . . M’yoyo, yaŵajiganyaga Yesu yakuti ŵandu aŵeje pamtendele ni acimjawo, soni yakuti ŵandu akawucisyaga acimmagongo ŵawo yikaŵele yangapikanika yikaŵe kuti pacilambopa pana ma ucimwene gejinji soni pangali mtendele.” Ŵaŵalalicilaga ya Ucimwene wa Mlungu, ŵaŵaliji pasi pa ulamusi wa Loma ŵalagasidwaga, nambope ŵakulalicilawo ŵaliji wamtendele, soni mtendele wawapali pandaŵijo wakamucisye.—Aŵalanje Aloma 12:18-21.

9, 10. Ligongo cici ŵandumetume ŵajendaga mwangasawusya m’yilambo yayaliji pasi pa ulamusi wa Loma?

⁹ Misewu ja ku Loma jakamucisye Aklistu. Pakusaka kwacenjela ŵandu ŵakwe, ucimwene wa Loma wakwete asilikali ŵamacili soni ŵakwanila cenene. Kuti asilikali ŵeleŵa ajendeje mwacitema pasosekwaga misewu jambone. Aloma ŵamanyililaga cenene kutaŵa misewu. Jemanjaji ŵataŵile misewu jelewu kupunda makilomita 80,000, jajalumbikanyaga ciŵandika misinda josope ja m’cilambomo. Misewuji japitaga mwitekete, mwipululu, soni m’matumbi.

¹⁰ Konjecesya pa misewujo, Aloma ŵajendagasoni pa sulo syelewu ciŵandika makilomita 27,000. Sitima sya ku Loma syajendagasoni mawulendo gakulekanganalekangana pa nyasa gakulumbikanya yiko yejinji. Yeleyi yakamucisyaga Aklistu kwenda m’cilambo cosope ca Loma. Aklistu ŵasimanaga ni yakusawusya, nambo ndumetume Paulo ni ŵane ŵajendaga m’yilambo yosope yayaliji pasi pa ulamusi wa Loma mwangajegamila yikalata yakwendela. Paliji pangali ŵakulola ŵandu ŵakwinjila ni kopoka m’cilambo kapena kulola yanyakwile ŵandu ŵakwinjila kapena kopokawo. Kwenda pa misewu jeleji kwaliji kwangajogoya ligongo ŵaciswamba ŵajogopaga cilango ca boma ja Loma. Kwenda panyasasoni kwaliji kwambone ligongo asilikali ŵa Loma ŵa panyasa ŵalolecesyaga kuti panyasapo pakasimanikwa ŵawiyi. Atamose kuti combo camkasicile Paulo maulendo gamajinji, soni ŵasimanaga ni yakogoya yine panyasapo, nambo Malemba gangasala naga jwalakwejo ŵalagaga ni ŵawiyi.—2 Akoli. 11:25, 26.

11. Ligongo cici ŵakumkuya ŵa Yesu ŵakamulicisyaga masengo ciŵeceto ca Cigiliki?

¹¹ Ciŵeceto ca Cigiliki cacamanyikwaga kwa ŵandu ŵajinji cakamucisye kuti ŵandu ŵa mumpingo wa Ciklistu aŵecetaneje mwangasawusya, soni kuti aŵe ŵakamulana. Ligongo lyakuti Alekisanda Jwamkulungwa ŵasumwile yilambo yine, ŵandu ŵajinji ŵaŵecetaga ni kupikana ciŵeceto ca Cigiliki. M’yoyo ŵakutumicila Mlungu ŵakombolaga kuŵecetana ni ŵandu ŵa mitundu josope. Yeleyi yakamucisye kuti ngani syambone siwande. Konjecesya pelepa, Ayuda ŵaŵatamaga ku Iguputo ŵagopolele Malemba ga Cihebeli mu  Cigiliki. Ŵandu pandaŵijo ŵamanyililaga Baibulo jakolanjikwa kuti Septuagint, soni ŵakumkuya ŵa Klistu ŵandanda ŵajikamulicisyaga masengo Baibuloji mwangasawusya. Aklistu ŵaciweni ciŵeceto ca Cigiliki kuŵa cakamucisya pakulemba, ligongo cakwete maloŵe gejinji, soni gane gagaliji gakamucisya mnopemnope pakusala yindu yausimu.

12. (a) Ana codex ni cici, soni ana jakwete umbone watuli kulekangana ni mpukutu? (b) Ana Aklistu ŵajinji ŵatandite cakaci kamulicisya masengo codex?

¹² Ana Aklistu ŵakamulicisyaga masengo catuli Malemba mu undumetume? Mipukutu jaliji jakusawusya kamulicisya masengo, ligongo ŵasosekwaga kujipindanya ni kujitambasukula, soni ŵalembaga mbali jimope basi. Buku ja Matayope jakwete mpukutu wakwewakwepe. Kaneko payice buku jandanda jakolanjidwa kuti codex. Bukuji ŵajipanganyisye pakupwatikanya pamo mapeji gamajinji. Jwakuŵalanga ŵagapataga Malemba mwangasawusya. Atamose kuti ndaŵi jaŵatandite Aklistu kamulicisya masengo bukuji ngajikumanyika cenene, nambope buku jine jikusati, “Aklistu ŵajinji ŵakamulicisyaga masengo buku ja codex mu yaka 200 ya Aklistu ŵandanda, yayikulosya kuti bukuji japali yaka 100 munyuma mwakwe.”

13, 14. (a) Ana kuŵa mlukosyo jwa Loma kwamkamucisye catuli Paulo? (b) Ana malamusi ga Aloma gakamucisye catuli Aklistu?

¹³ Yilambo yosope yayaliji pasi pa ulamusi wa Loma, yakamulicisyaga masengo malamusi ga Aloma. Soni malamusigo gacenjelaga ni kwapa ufulu ŵandu wosope ŵa ku Loma. Ndaŵi syejinji, Paulo ŵakamulicisye masengo ufulu wakwe mpela mundu jwa ku Loma. Ali asimene ni ŵakumlagasya ku Yelusalemu, jwalakwe ŵam’wusisye jwamkulungwa jwa boma ja Loma kuti, “Ana malamusi genu gakunda kumkwapula mlukosyo jwa Ciloma mkanajimbidwe magambo?” Malamusigo nganigakundaga yeleyo. Paulo paŵasasile kuti jwapagwile ku Loma, “ŵandu ŵiŵatiga am’wusye yiwusyo Paulo ŵawujilile panyuma, nombe najo jwamkulungwa jula ŵatesile woga piŵamanyilile kuti ŵamtaŵile [Paulo] mundu jwali mlukosyo jwa Ciloma.”—Mase. 22:25-29.

¹⁴ Kuŵa mlukosyo jwa Loma kwamkamucisye Paulo paŵaliji ku Filipi. (Mase. 16:35-40) Ku Efeso, mlembela jwa mu msindawo ŵakamulicisye masengo malamusi ga Aloma pakutamika pasi mitima ja ŵandu ŵaŵatumbile mnope. (Mase. 19:35-41) Yaŵaŵendile Paulo  pa magambo gakwe ku Kaisaleya, yamkamucisye kuti akasale yakucenjela cikulupi cakwe pameso pa Kayisala. (Mase. 25:8-12) M’yoyo, malamusi ga Aloma gakamucisye ‘kucenjela ngani syambone.’—Afi. 1:7.

15. Ana Ayuda ŵa mu yaka 100 ya Aklistu ŵandanda ŵasimanikwaga kwapi ni kwapi?

¹⁵ Ndaŵi sine, masengo gakulalicila galiji gangasawusya kwa Aklistu ligongo lyakuti Ayuda ŵasimanikwaga m’malo gakulekanganalekangana m’cilambo ca Loma. Yaka yejinji munyuma mwakwe, Asuli ni Ababulo ŵakamwile Ayuda ukayidi. Cakundanda kwa yaka ya m’ma 500 B.C.E., Ayuda ŵasimanikwagasoni mu misinda jakwana 127 ja ku Pelesiya. (Estere 9:30) Yesu paŵaliji pacilambo capasi, Ayuda ŵasimanikwagasoni ku Iguputo, soni Kumpoto kwa Afilika, ku Gilisi, Asia Minor soni ku Mesopotamiya. Yikuwoneka kuti pa ŵandu 60,000,000 ŵaŵaliji pasi pa ulamusi wa Loma, mundu jumo pa ŵandu 14 ŵaliwose ŵaliji Myuda. Kulikose kwaŵajawulaga Ayuda ŵatandisyaga dini jawo.—Mat. 23:15.

16, 17. (a) Ana kupwilingana kwa Ayuda kwakamucisye catuli ŵandu ŵane ŵanganaŵa Ayuda? (b) Ana ŵandumetume ŵajigalile yindu yapi yaŵatendega Ayuda?

¹⁶ Ligongo lyakuti Ayuda ŵasimanikwaga m’malo gakulekanganalekangana, ŵandu ŵajinji ŵanganaŵa Ayuda ŵamanyilile Malemba ga Cihebeli. Jemanjajo ŵalijiganyisye kuti pana Mlungu jumope jwakuwona, soni ŵandu ŵakusamtumicila jwalakwejo akusaŵa ŵandamo syambone. Nambosoni Malemba ga Cihebeli gakwete yakulocesya yejinji yakwamba Mesiya. (Luk. 24:44) Ayuda soni Aklistu ŵagawonaga Malemba ga Cihebeli kuti gali Maloŵe ga Mlungu, gaŵagakamulicisyaga masengo Paulo pakulalicila ŵandu ŵakusacilila kutenda ya cilungamo. Paulo ŵajinjilaga m’nyumba syakulambilila sya Ayuda ni ŵatagulilanaga nawo ya m’Malemba.—Aŵalanje Masengo 17:1, 2.

¹⁷ Ayuda ŵatamilikasisye litala lyawo lyakulambilila. Jemanjaji ŵajawulaga mwakutamilicika ku nyumba jakupopelela kapena ŵacinganganaga m’maluŵala. Ŵajimbaga nyimbo, ŵapopelaga, soni ŵatagulilanaga Malemba. Mipingo ja Ciklistu moŵa agano jikusatendagasoni m’yoyo.

18, 19. (a) Ana yindu yayapali mu yaka 100 ya Aklistu ŵandanda yakamucisye catuli? (b) Ana kwendelecela kwa umanyilisi kukwatendekasya kum’wona catuli Yehofa?

¹⁸ Paliji yindu yejinji yayakamucisye kuti ngani syambone silalicidwe mwangasawusya. Mtendele wa Aloma, kajende kangasawusya, ciŵeceto caŵaŵecetaga ŵandu ŵajinji, Malamusi ga Aloma, soni kupwilingana kwa Ayuda yakamucisye kuti ŵakumkuya Yesu ajendelecele kamula masengo gakulalicila gaŵapele Mlungu.

¹⁹ Yaka 400 munyuma mwakwe, jwalunda jwine jwa ku Gilisi lina lyakwe Pulato ŵalembile kuti, “Kumanyilila juŵapanganyisye, soni mtati jwa cilambo cetu cosopeci mpaka kuŵe kwakusawusya mnope, soni atamose tuli tummanyi mpaka yiŵe yakusawusya kumsalila mundu jwalijose ya jwalakwejo.” Nambope, Yesu ŵaŵecete kuti, ‘Yindu yangakomboleka ni mundu yili yakomboleka ni Mlungu.’ (Luk. 18:27) Mkupanganya jwa cilambo cosope akusaka kuti ŵandu amsimane, soni ammanyilileje. Konjecesya pelepa, Yesu ŵasalile ŵakumkuya ŵakwe kuti, “Mkajiganye ŵandu ŵangosyo syosope.” (Mat. 28:19) Ni cikamucisyo ca Yehofa Mlungu mpaka tukwanilisye lilamusi lyeleli. Ngani jakuyicisya jicilosya mwagakutendecela masengoga moŵa agano.