1-3. (a) Ligongo cici nganisyo soni ciŵeceto ca Mlungu yili yapajika kupunda ya ŵandu? (b) Ana mu ngani ajino citulole cici?

MLUNGU ŵapanganyisye malayika soni ŵandu pakusaka kuti akole umi soni kuti asangalaleje. (Sal. 36:9; 1 Tim. 1:11) Ndumetume Yohane ŵamkolasile jwandanda kupanganyikwa kuŵa “Liloŵe.” (Yoh. 1:1; Ciu. 3:14) Yehofa ŵamsalilaga mwanagwe jwandanda kupagwa nganisyo syakwe soni mwakupikanila mumtima. (Yoh. 1:14, 17; Akolo. 1:15) Ndumetume Paulo ŵasasile kuti malayika nombe nago gakwete ciŵeceto, nambo cakulekangana mnope ni ca ŵandu.—1 Akoli. 13:1.

² Yehofa akusagamanyilila cenene malayika soni ŵandu. Jwalakwe akusapikanila mapopelo ga ŵandu ŵajinji ndaŵi jimo, soni akusapikana mapopelogo m’ciŵeceto cilicose. Yehofa ngakusagambape kupikanila mapopelo, nambo akusaŵecetanasoni ni malayika ni kugalongolelaga. Kuti akombole yosopeyi, nikuti nganisyo soni ciŵeceto cakwe yikusosekwa kuŵa yapajika mnope kwapunda ŵandu. (Aŵalanje Yesaya 55:8, 9.) Ni ligongo lyakweYehofa akusaŵeceta nawe m’litala lyangasawusya pakusaka kuti tumpikaneje.

³ Mu ngani ajino citulole yatesile Mlungu kuti aŵecetaneje ni ŵandu ŵakwe m’litala lyangasawusya. Citulolesoni mwakusacenjela litala lyakuŵecetanila pakujigalila ni mwayiŵelele yindu.

4. (a) Ana Mlungu ŵakamulicisyaga masengo ciŵeceto capi paŵaŵecetaga ni Mose, Samuyele, soni Daudi? (b) Ana m’Baibulo ŵalembilemo yatuli?

⁴ Mlungu ŵaŵecetaga ni Adamu mu mgunda wa Edeni pakamulicisya masengo ciŵeceto ca ŵandu. Komboleka kuti pandaŵiji ŵakamulicisyaga masengo Cihebeli cakala. Kaneko, jwalakwe ŵasalile nganisyo syakwe ŵandu ŵakuŵeceta Cihebeli ŵaŵalembile Baibulo mpela Mose, Samuyele, soni Daudi. Jemanjaji ŵalembile nganisyo sya Mlungusi m’maloŵe gawo soni m’litala lyaŵasagwile. Konjecesya pa kulemba yaŵasalile Mlungu, ŵalembilesoni yaŵatendaga Mlungu ni ŵandu ŵakwe. Ŵalembilesoni yakwamba cikulupi soni cinonyelo cawo kwa Mlungu kupwatikaposoni yakulemwa yawo ni ungakulupicika wawo. Yosopeyi yili yakamucisya kwetuwe.—Alo. 15:4.

5. Ana Yehofa ŵakanganicisye ŵandu ŵakwe kuti akamulicisyeje masengo Cihebelipe? Alondesye.

⁵ Yindu payacenjile, Mlungu nganiŵakanganicisya ŵandu kuti aŵecetaneje najo m’Cihebelipe. Ŵandu ŵa Mlungu paŵawusile ku ukapolo ku Babiloni, ŵane mwa jemanjaji ŵaŵecetaga Cialamu lisiku lililyose. Ni ligongo lyakwe Yehofa ŵasalile ŵakulocesya Danieli ni Yelemiya soni jwambopesi Esala kuti alembe mbali sine sya Baibulo m’Cialamu. *

6. Ligongo cici Malemba ga Cihebeli ŵagagopolele mu Cigiliki?

⁶ Alekisanda Jwamkulungwa paŵasumwile yilambo yejinji, ŵandu ŵatandite kamulicisya masengo ciŵeceto ca Cigiliki. Ayuda ŵajinji ŵatandite kuŵeceta ciŵecetoci. Yeleyi yatendekasisye kuti Malemba ga Cihebeli agagopolele m’Cigiliki. Baibulo ja Cigilikiji jajakolanjikwaga kuti Septuagint, jaliji jandanda kujigopolela soni jaliji jakusosekwa mnope. Ŵandu ŵane akusakulupilila kuti ŵandu 72 ni ŵaŵagopolele Baibuloji. * Ligongo lyakuti ŵagopolela ŵapali ŵajinji, yatendekasisye kuti ajigopolele m’matala gakulekanganalekangana. Nambope, Ayuda ŵaŵaŵecetaga Cigiliki soni Aklistu ŵajiwonaga Baibuloji kuŵa Maloŵe ga Mlungu.

7. Ana Yesu ŵakamulicisyaga masengo ciŵeceto capi paŵajiganyaga ŵakumkuya ŵakwe?

⁷ Yesu paŵayice pacilambo capasi, mwangakayicila ŵaŵecetaga soni kwiganya m’Cihebeli. (Yoh. 19:20; 20:16; Mase. 26:14) Cihebeli ca m’yaka 100 yandanda cawanganyicilene ni Cialamu, m’yoyo komboleka kuti Yesu ŵakamulicisyagasoni masengo maloŵe gane ga Cialamu. Jwalakwe ŵamanyililagasoni Cihebeli candanda caŵaŵecetaga Mose soni ŵakulocesya caŵaciŵalangaga cijuma cilicose ku nyumba jakupopelela. (Luk. 4:17-19; 24:44, 45; Mase. 15:21) Mu ndaŵi ja Yesuji ŵandu ŵaŵecetagasoni Cigiliki soni Cilatini, nambo Baibulo jangasala naga Yesu ŵaŵecetaga yiŵecetoyi.

8, 9. Ciklistu pacawandile, ligongo cici ŵandu ŵa Mlungu ŵakamulicisyaga masengo mnope Cigiliki, soni ana yeleyi yikulosya cici pakwamba ya Yehofa?

⁸ Ŵakumkuya ŵa Yesu ŵandanda ŵamanyililaga Cihebeli, nambo Yesu paŵawile, ŵakulijiganya ŵakwe ŵaŵecetaga yiŵeceto yine. (Aŵalanje Masengo 6:1.) Ciklistu pacawandile, Aklistu ŵaŵecetanaga mnope Cigiliki. Mabuku ga Ngani Syambone ga Matayo, Maliko, Luka, ni Yohane gagakusasala yaŵajiganyisye Yesu, ŵagawandisyaga mu Cigiliki.  Yeleyi yikulosya kuti ŵakulijiganya ŵa Yesu ŵajinji ŵakamulicisyaga masengo Cigiliki ngaŵaga Cihebeli. * Yikalata ya ndumetume Paulo soni mabuku gane ga m’Baibulo ŵayilembile m’Cigiliki.

⁹ Yili yakutesya lung’wanu kuti ŵaŵalembaga Malemba Gacigiliki Gaciklistu ŵakamulaga maloŵe m’Malemba Gacihebeli, mnopemnope ŵajigalaga mu Baibulo ja Septuagint. Atamose kuti Malembaga pane gakusalekangana panandi ni ga Cihebeli candanda, nambo sambano gali mbali ja Malemba gagasaliligwe ni Mlungu. M’yoyo, masengo ga ŵandu ŵangali umlama gali mbali ja Maloŵe ga Mlungu jwangakusanonyela mtundu kapena ciŵeceto cimo kupunda cijakwe.—Aŵalanje Masengo 10:34.

10. Ana tukulijiganya cici pa mwaŵaŵecetanilaga Yehofa ni ŵandu?

¹⁰ Tulijiganyisye kuti Yehofa akusaŵecetana ni ŵandu mwakamulana ni mwayiŵelele yindu pandaŵijo. Yehofa ngakusatukanganicisya kuti tulijiganye ciŵeceto cinecakwe pakusaka kuti tummanyilile jwalakwe soni lisosa lyakwe. (Aŵalanje Zekariya 8:23; Ciunukuko 7:9, 10.) Ŵaŵalembaga Baibulo ŵasaliligwe ni Yehofa, nambope jwalakwe ŵakundile kuti alembe m’matala gakulekanganalekangana.

11. Ligongo cici Mlungu nganalepelaga kuŵeceta ni ŵandu ligongo lya kucenga kwa yiŵeceto?

¹¹ Ana Mlungu ŵalepelaga kuŵeceta ni ŵandu ligongo lya kucenga kwa yiŵeceto yaŵakamulicisyaga masengo soni kulekangana kwa kagopolele ka Maloŵe gakwe? Iyayi. Mwambone, m’Baibulo mukusasimanikwa maloŵe gamnono gaŵaŵecete Yesu m’ciŵeceto caŵacikamulicisyaga masengo. (Mat. 27:46; Maliko 5:41; 7:34; 14:36) Nambope, Yehofa ŵalolecesye kuti utenga wa Yesu awulembe ni kuwugopolela m’Cigiliki soni mkupita kwandaŵi, m’yiŵeceto yine. Kaneko, Ayuda ni Aklistu ŵalembaga payala Maloŵe ga Mlungu, yayakamucisye kuti gasunjice. Yaŵalembagayi ŵayigopolelaga m’yiŵeceto yine. John Chrysostom, juŵatemi m’yaka ya m’ma 400 C.E. ŵasasile kuti pakwikana mu ndaŵi jakwe, yaŵajiganyaga Yesu ŵaliji ali ayigopolele m’yiŵeceto ya ŵandu ŵa ku Siliya, Iguputo, India, Pelesiya, Etiyopiya, soni ya ŵandu ŵane ŵajinji.

12. Ana ŵandu ŵane ŵatesile yatuli pakusaka kuti Baibulo jikawanda?

¹² Koposya Mabaibulo m’yiŵeceto yejinji kwalepelekasisye yakulinga ya ŵandu ŵane mpela Mwenye Diocletian jwa Loma, jwele mu 303 C.E. ŵalamwile kuti Mabaibulo gosope agajonanje. M’yoyo, ŵatandite konanga Maloŵe  ga Mlungu soni kwajimucila ŵandu ŵaŵagopolelaga ni kugaŵa Mabaibulo. M’yaka ya m’ma 1500 C.E., William Tyndale ŵatandite kugopolela Baibulo m’Cisungu. Jwalakwe ŵasasile kuti, “Naga Mlungu akukunda kuti aŵepe cijumi, cacilolecesya kuti atamose mwanace jwakulima mu mgunda ajimanyilile cenene Baibulo kwapunda ŵambopesi.” Tyndale ŵatisile ku England ni kwawula ku Europe kuti akagopolele soni kupanganya Baibulo jakwe. Atamose kuti acimlongola ŵadini ŵajocaga Mabaibulo gosope gaŵagasimanaga, nambope ŵandu ŵajinji ŵapatile Baibulo ja Tyndale. Mkupita kwandaŵi, Tyndale ŵam’wuleje ni kumjoca pa citela, nambo Baibulo jakwe jajendelecele kusimanikwa, mwati ŵandu ŵaŵalembaga Baibulo ja King James ŵajikamulicisye masengo.—Aŵalanje 2 Timoteo 2:9.

13. Ana yaŵapatile acinamatelu ŵane yikulosya cici?

¹³ Yili yisyene kuti Mabaibulo gane gakala mwana yakulemweceka yamwanamwana. Nambope, acinamatetule ŵane ŵawungwinye mwakusamala mnope yakulemba payala ya Baibulo, mbali syakwe, soni Mabaibulo gane. Ali alandenye yaŵapatile, ŵasimene kuti yagambaga kulekangana panandipe soni pa yindu yamnono. Nambo utenga wa m’Baibulo nganiwucenga. Yakuwungunya mpela yeleyi yikusiyasimicisya ŵakulijiganya Baibulo kuti moŵa agano akwete Maloŵe gagasaliligwe ni Yehofa.—Yes. 40:8. *

14. Ana Baibulo jikusimanikwa m’yiŵeceto yilingwa?

¹⁴ Atamose kuti acimmagongo alinjilelinjile konanga Baibulo, nambope apano ajigopolele m’yiŵeceto yakupunda 2,800. Pangalisoni buku jine jajikusimanikwa m’yiŵeceto yejinji kupunda Baibulo, atamose kuti ŵandu ŵajinji ngakusakulupilila Mlungu. Mabaibulo gane ŵagagopolele m’litala lyakusawusya kupikanicisya yindu yine. Nambope, gosopega gakusasala utenga wakusosekwa mnope wa cembeceyo soni cikulupusyo.

15. (a) Ana kapolo jwakulupicika atesile yatuli kuti ŵandu ŵa yiŵeceto yakulekanganalekangana apikaneje utenga wa m’Baibulo? (b) Ligongo cici mabuku getu akusagalemba candanda m’Cisungu?

¹⁵ Mu 1919, likuga lyamwana lya ŵakulijiganya Baibulo ŵalisagwile kuŵa ‘kapolo jwakulupicika ni jwalunda.’ Pandaŵiji, kapoloju ŵaŵecetaga ni ŵandu ŵa Mlungu pakamulicisya masengo Cisungu. (Mat. 24:45) Nambo moŵa agano, kapoloju akutenda yakomboleka kuti cakulya causimu cisimanikweje m’yiŵeceto yejinji. Apano mabuku gakusala ya m’Baibulo gakusimanikwa m’yiŵeceto yakupunda 700. Mwakulandana ni Cigiliki  m’yaka 100 yandanda, ŵandu ŵajinji moŵa agano akusakamulicisya masengo Cisungu pakutenda ya malonda soni kusukulu. M’yoyo, mabuku getu akusagalemba candanda mu Cisungu kaneko ni kugagopolelaga m’yiŵeceto yine.

16, 17. (a) Ana ŵandu ŵa Mlungu ŵasosecelaga cici? (b) Ana cici cacatendekwe kuti apate caŵasosecelagaco? (c) Ana M’bale Knorr ŵasacililaga cici?

¹⁶ Cakulya causimu cikusatyocela m’Baibulo. Kundanda, ŵandu ŵa Mlungu ŵakamulicisyaga masengo Baibulo ja King James jajakopwece mu 1611. Nambope Cisungu ca m’Baibuloji caliji cakala soni cakusawusya kucipikanicisya. Konjecesya pelepo, lina lya Mlungu lyasimanikwaga m’Baibuloji m’maulendo gamnono, atamose kuti mu yakulemba ya Baibulo yakala lyasimanikwaga maulendo gamajinji. M’Baibuloji mwasimanikwagasoni yakulemweceka yine soni malemba gane gaunami ganganigasimanikwaga mu yakulemba ya Baibulo yakala. Mabaibulo gane gacisungu gakwetesoni yakusawusya yakulandanayo.

¹⁷ Pasosekwaga Baibulo jine jakusala yindu mwangalemwesya soni jangasawusya kujipikanicisya. M’yoyo, kapolo jwakulupicika ŵapanganyisye Komiti Jagopolela Baibulo ja Cilambo Casambano jajakoposyaga mbali sya Baibulo kutandila mu 1950 mpaka 1960. Mbali jandanda ja Baibulo jakopwece pa msongano wa pa August 2, 1950. Pamsonganowu M’bale  N. H. Knorr ŵasasile kuti ŵandu ŵa Mlungu ŵasosekwaga Baibulo jasambano jakusala yindu mwangalemwesya, soni jangasawusya kujipikanicisya jampaka jakamucisye kuti alijiganye usyesyene mwakupikanika cenene. Ŵasosekwagasoni Baibulo jangasawusya kuŵalanga soni kupikanicisya mpela muyaŵelele yakulemba yandanda ya ŵakulijiganya ŵa Klistu. M’bale Knorr ŵasacililaga kuti Baibulo ja cilambo casambano jakamucisye ŵandu ŵajinji kummanyilila cenene Yehofa.

18. Ana Likuga Lyakulongolela lya Mboni sya Yehofa lyatesile yatuli yayikamucisye kuti Baibulo jigopolelegwe m’yiŵeceto yine?

¹⁸ Mu 1963, yaŵasacililaga M’bale Knorr yatandite kwanilicikwa. Baibulo ja Cilambo Casambano ja Malemba ga Cigiliki jatandite kusimanikwa m’ciŵeceto ca Cidaci, Cifulenci, Cijelemani, Ciitaliyani, Cipwitikisi, soni Cisipanishi. Mu 1989, Likuga Lyakulongolela lya Mboni sya Yehofa lyatamilikasisye dipatimenti jagopolela Baibulo. Kaneko mu 2005 ŵajiticisye yakuti agopolele Baibulo m’yiŵeceto yele Sanja ja Mlonda jasimanikwaga. Yakuyicisya yakwe yili yakuti, apano Baibulo ja Cilambo Casambano josope kapena mbali jakwe yikusimanikwa m’yiŵeceto yakupunda 130.

19. Ana cindu cakusosekwa capi cacatendekwe mu 2013, soni ana citulijiganye cici mu ngani jakuyicisya?

¹⁹ Mkupita kwa ndaŵi, Baibulo ja Cilambo Casambano jacisungu jasosekwaga kujilembasoni ligongo lya kucenga kwa ciŵeceto ca cisungu. Pa October 5 ni 6, mu 2013, ŵandu 1,413,676 ŵakutyocela m’yilambo 31 ŵasimanikwe kapena kwalumbikanya kuti apikanile msongano wapacaka wa nambala 129 wa Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania. Ŵandu wosopewo ŵasangalele mnope pandaŵi jele jumo jwa m’Likuga Lyakulongolela ŵasalaga ya kopoka kwa Baibulo ja Cilambo Casambano jacisungu jelinganyesoni. Ŵajinji ŵalisile pandaŵi jele ŵaulinda ŵagaŵilaga Mabaibulo gasambanoga. Ŵakuŵeceta ngani paŵaŵalangaga Malemba m’Baibulo jasambanoji, ŵandu wosope ŵayiweni kuti Baibuloji jili jangasawusya kuŵalanga soni kujipikanicisya. Mu ngani jakuyicisya citulijiganye yakwamba Baibulo jelinganyesoniji, soni ya masengo gakujigopolela m’yiŵeceto yine.