1, 2. Ana ndaŵi sine mpaka tuliwusye kuti cici, soni ana yeleyi yikutukumbusya yisyasyo ya ŵandu ŵapi ŵa m’Baibulo?

ANA pakwete paŵaliwusisye kuti, ‘Ana cimbole ulwele welewu?’ Kombolekasoni kuti ŵakayicile naga mlongo mjawo capole ku ulwele wakwe. Kupikana m’yiyi patulwasile kuli kwacipago. Mayimwene ga mundaŵi ja Eliya ni Elisa gapikenesoni m’yiyi. Mwenye Ahasiya, mwanace jwa Ahabu ni Yesebele, ŵagwile ni ŵawulele mnope mwati ŵawusisye kuti, ‘Ana cimbole?’ Kaneko, Mwenye Beni-hadadi jwa ku Siliya ŵalwasile mnope. Nombe najo ŵawusisye kuti, “Ana cimbole ulwele wanguwu?”—2 Maf. 1:2; 8:7, 8.

² Baibulo jikusatusalila kuti kupitila mwa ŵakulocesya ŵakwe, Yehofa ndaŵi sine ŵaposyaga ŵandu mwakusimonjesya soni ŵane ŵajimwisye kuŵawe. (1 Maf. 17:17-24; 2 Maf. 4:17-20, 32-35) Ana moŵa agano mpaka tujembeceyesoni kuti Mlungu mpaka ŵaposye ŵakulwala soni kwimusya ŵawe?

3-5. Ana Mlungu soni Yesu akwete macili gatuli, soni ana yeleyi yikuyikasya yiwusyo yapi?

³ Tukakayicilaga kuti Mlungu akwete macili gakumlwasikasya mundu kapena kumposya. Baibulo jikusasalasoni yeleyi. Mwambone,  jwalakwe ŵapelece cilango ca ulwele kwa Falawo jwa mundaŵi ja Abulahamu soni Miliyamu mlumbugwe Mose. (Gen. 12:17; Num. 12:9, 10; 2 Sam. 24:15) Mlungu ŵakalamwisyesoni Ayisalayeli kuti naga akutenda yindu yakusakala cacapa cilango ca “ulwele uliwose soni mlili uliwose.” (Deut. 28:58-61) Nambope, ndaŵi sine Yehofa ŵacenjelaga ŵandu ŵakwe ku ulwele. (Eks. 23:25; Deut. 7:15) Jwalakwe ŵaposyagasoni ŵandu. Mwambone, Yobu ali alwasile mnope mpaka kusigala panandi kuwa, Mlungu ŵamposisye.—Yobu 2:7; 3:11-13; 42:10, 16.

⁴ Yeleyi yikulosya kuti Mlungu akwete macili gakuposya ŵakulwala. Yesu akwetesoni macili gelega. Baibulo jikusasala kuti jwalakwe ŵaposisye ŵandu ŵamatana, ŵamanjilinjili, ŵatatale soni ŵawe yiŵalo. (Aŵalanje Matayo 4:23, 24; Yoh. 9:1-7) Yili yakulimbikasya kumanyilila kuti kuposya ŵandu kwaŵatendega Yesu kwatendelaga ciwulili kuposya kwekulungwa kwakucitendekwa m’cilambo casambano. M’cilambomo “pangali jwacaciŵeceta kuti: ‘Une ngulwala.’”—Yes. 33:24.

⁵ Patulwasile mnope, ana mpaka tujembeceye Mlungu soni Yesu kuti catuposye mwakusimonjesya? Soni ana tukusosekwa kuganicisya ya cici patukusagula cikamucisyo ca mtela?

6. Ana tukumanyilila yatuli pakwamba ya macili “gakuposya” gaŵapocele Aklistu ŵandanda?

⁶ Baibulo jikusasala kuti m’yaka 100 yandanda, Mlungu ŵapele Aklistu ŵane macili gakutenda yakusimonjesya. (Mase. 3:2-7; 9:36-42) Gane mwa macili gelego galiji “gakuposya.” (1 Akoli. 12:4-11) Nambo maciliga soni gane mpela gakuŵeceta yiŵeceto yacilendo soni kulocesya galiji gakuti gacimala. (1 Akoli. 13:8) Moŵa agano pangali mundu jwakusatenda yeleyi. M’yoyo, pangali magongo gakututendekasya kulupilila kuti Mlungu akusaposya mwakusimonjesya lelo jino.

7. Ana lilemba lya Salimo 41:3 mpaka litulimbikasye catuli?

⁷ Nambope, patulwasile mpaka tujegamile kwa Mlungu kuti atutondoye, atupe lunda soni atukamucisye mpela mwaŵatendele ni ŵakulambila ŵakwe ŵakala. Mwenye Daudi ŵalembile kuti, “Jwakusangalala ali mundu jwakusatenda yindu yakumganicisya mundu jwakulaga. Yehofa cacimkulupusya palisiku lya likungu. Yehofa cacimteteya ni kumsunga ali cijumi.” (Sal. 41:1, 2) Tukumanyilila kuti ŵandu ŵaŵaganicisyaga ŵandu ŵakulaga m’moŵa ga Daudi ŵawile. M’yoyo, Daudi nganagopolelaga kuti ŵandu ŵakwaganicisya ŵakulaga cacijendelecela kuŵa cijumi mwakusimonjesya. Nambo maloŵega gakulosya kuti Mlungu ŵakamucisyaga ŵandu ŵakulupicika ŵaŵaganicisyaga acimjawo. Ana jwalakwe ŵakamucisyaga catuli ŵanduwo? Daudi ŵasasile kuti, “Yehofa cacimkamucisya jwalakwe pakulwala pabedi jakwe. Cacimsamalila cenene pakulwala.” (Sal. 41:3) Yisyene, Mlungu ŵamanyililaga kulaga soni kulupicika kwa mundu juŵaganicisyaga ŵandu ŵakulaga. Konjecesya pelepo jwalakwe ŵapanganyisye ŵandu m’litala lyakuti yilu yawo yipoleje jika.

8. Mwakamulana ni Salimo 41:4, ana Daudi ŵasakaga kuti Yehofa amtendele cici?

⁸ Pandaŵi jine, Daudi ali alwasile soni mwanagwe Abisalomu ali mkusaka kumsumula ucimwene, jwalakwe ŵasasile kuti, “Une natite, ‘Wawo Yehofa andendele canasa. Ambosye, pakuŵa nalemwecesye.’” (Sal. 41:4) Atamose kuti Mlungu ŵamkululucile, nambope Daudi nganaliŵalila ulemwa waŵatesile ni Batiseba soni yakuyicisya ya ulemwawo. (2 Sam. 12:7-14) Nambope Daudi ŵakulupililaga kuti Mlungu camkamucisye pa ulwele wakwewo. Nambo,  ana Daudi ŵaŵendaga kuti Mlungu amposye mwakusimonjesya ni kulewuya umi wakwe?

9. (a) Ana ngani ja Daudi jikulekangana catuli ni ja Mwenye Hesekiya? (b) Ana Daudi ŵam’ŵendile cici Yehofa ?

⁹ Pali papite yaka, Mlungu ŵamposisye Mwenye Hesekiya ‘juŵalwasile mnope mwati ŵasigele panandi kuwa.’ Hesekiya ali aposile ŵatemi ni umi kwa yaka 15. (2 Maf. 20:1-6) Nambo Daudi nganam’ŵenda Mlungu kuti amposye mwakusimonjesya. Nganiji jikulosya kuti Daudi ŵam’ŵendile Mlungu kuti amkamucisye mpela mwaŵatendelaga ni ŵandu ŵaŵaganicisyaga ŵakulaga. Yeleyi yikupwatikapo kumkamucisya ‘pakulwala pabedi jakwe.’ Pakuŵa Mlungu ŵaliji ali amkululucile, Daudi ŵam’ŵendile Yehofa kuti amkamucisye paŵalwalaga. Ŵaŵendilesoni kuti apole ulwele wakwewo. (Sal. 103:3) M’wejisoni mpaka tum’ŵende Yehofa yindu yeleyi.

10. Ana tukulijiganya cici pa yayamtendecele Tulofimo soni Epafulodito?

¹⁰ M’yaka 100 yandanda, mundu jwine lina lyakwe Tulofimo mjakwe jwa Paulo ŵalwasile. Nambo mpela muyaŵelele ni Daudi, jwalakwe nganajembeceyaga kuti Mlungu camposye mwakusimonjesya ni kulewuya umi wakwe. Tukumanyilila kuti ndaŵi sine Paulo ŵaposyaga ŵandu. (Aŵalanje Masengo 14:8-10.) Mwambone, jwalakwe ŵaposisye “babagwe Papuliyo ŵaŵalwalaga malungo ni kuwugula m’matumbo mwamiyasi.” Paulo “ŵapopesile ni ŵasajice magasa kaneko ŵaposile.” (Mase. 28:8) Nambope, Paulo nganatenda yeleyi ni Tulofimo juŵajendaga najo pa maulendo gakwe ga umishonale. (Mase. 20:3-5, 22; 21:29) Tulofimo ŵalwasile mnope mwati ngamkanajendelecela kwenda ni Paulo. Paulo nganamposya jwalakwe nambo ŵamlesile ku Mileto kuti apole kaje. (2 Tim. 4:20) Nombe najo Epafulodito ‘ŵalwasile mwati ŵasigele panandi kuwa,’ nambo pangali umboni wuliwose wakulosya kuti Paulo ŵamposisye mjakweju mwakusimonjesya.—Afi. 2:25-27, 30.

11, 12. Ana Luka ŵakombolaga catuli kumkamucisya Paulo palwasile, soni ana tukumanyilila catuli kuti jwalakwe ŵaliji dokotala jwamlijiganye cenene?

¹¹ Luka juŵaliji dokotala soni mkulemba jwa buku ja Masengo ŵajendagasoni ni Paulo. (Akolo. 4:14; Mase. 16:10-12; 20:5, 6) Komboleka kuti jwalakweju ŵamsalilaga Paulo yine ni yine yakwayana ni mtela, mwinesoni ŵamkamucisye Paulojo soni amishonale ŵane paŵalwasile. Ligongo cici Luka ŵatendaga yeleyo? Ligongo lyakuti nombe najo Paulo ŵalwalaga pa maulendo gakwe. (Aga. 4:13) Luka ŵapaga acimjakwe cikamucisyo ca mtela, yayikukamulana ni maloŵe ga Yesu gakuti, “Ŵandu ŵangakulwala ŵangasaka dokotala, nambo ŵakulwala ni ŵakusamsaka.”—Luk. 5:31.

¹² Baibulo jangasala kuti Luka ŵalijigenye udokotala cakaci soni kwapi. Komboleka kuti Paulo ŵasalile Aklistu ŵa ku Kolose kuti Luka ali dokotala ligongo lyakuti Aklistuwo ŵammanyililaga. Cakutesya lung’wanu cili cakuti ciŵandika msinda wa Laodikeya kwaliji sukulu ja udokotala. Luka jwaliji dokotala jwamlijiganye cenene. Umboni wa yeleyi wuli wakuti mu buku jakwe ja Ngani Syambone soni ja Masengo, jwalakwe ŵakamulicisye masengo maloŵe gakwayana ni ya udokotala, soni ŵalembilemo ngani syejinji syakusala yaŵatendaga Yesu pakuposya ŵakulwala.

13. Ana tukusosekwa kumbucila cici patukwasalila ŵane kapena ŵane pakutusalila yakwamba yikamucisyo ya mitela?

¹³ Mundaŵi jatukutama jino, pangali Mklistu mjetu jwampaka atuposye mwakusimonjesya. Nambope, ŵane mpaka atusalileje yakwayana ni yikamucisyo ya mitela atamose mkanitwaŵende.  Yili yisyene kuti yine yampaka atusalile mpaka yiŵe yakamucisya. Paulo nombenajo ŵatesile yeleyi pandaŵi jele Timoteyo ŵalagaga ni m’matumbo, mwine ligongo lyakumwa mesi gangali casa. * (Aŵalanje 1 Timoteo 5:23.) Yaŵatesile Pauloyi yili yakulekangana mnope ni kumlimbikasya Mklistu mjetu kuti akamulicisye masengo mitela kapena yakulya yine yangakamucisya kapena yampaka yim’wulasye. Ndaŵi sine Mklistu jwine mpaka asale kuti mtela wine wakwe wamkamucisye jwacibale jwakwe juŵalwalaga ulwele wakulandanawo. Nambo tukusosekwa kumanyilila kuti atamose mtela wakumanyika cenene kuti ukusakamucisya, mpaka uŵesoni wakogoya.—Aŵalanje Miyambo 27:12.

14, 15. (a) Ana ŵane akusawuwona ulwele wa ŵane mpela upile wakutenda cici? (b) Ana lilemba lya Miyambo 14:15 mpaka litukamucisye catuli patukusaka cikamucisyo ca mtela?

¹⁴ Aklistuwe tukusasacilila kutama ngalwala ni cakulinga cakuti tusangalaleje ni umi soni kuti tutendeje yejinji patukumtumicila Mlungu. Nambo ligongo lyakuti tuli ŵangali umlama tukusalwala. Patulwasile mpaka tupocele mitela jakulekanganalekangana. Mundu jwalijose mpaka asagule jika mtela wambone kwa jwalakwejo. Nambo yakutesya canasa yili yakuti m’cilambo cegumbale ni ŵandu ŵaumbomboci, mundu jwine palwasile ŵandu akusapatilapo upile wakuti apate mbiya. Ŵane pakusumisya mitela akusajilapilila pakusala yindu yaunami. Makampani soni ŵandu ŵane akusalimbikasya ŵandu kuti asumeje mitela jakatala ni cakulinga cakuti apate mbiya syejinji. M’yoyo, mundu jwakulwalajo pakuŵa akusasacilila ali aposile, mpaka agambe kusuma mtelawo. Tukaliŵalila yagakusasala Maloŵe ga Mlungu yakuti, “Mundu jwangamanyilila yindu akusakulupilila maloŵe galigose, nambo jwakalamuka akusaganicisya mwakwendela.”—Miy. 14:15.

¹⁵ “Mundu jwakalamuka” akusasamala mnope papikene yine yakwe kutyocela kwa mundu jwakayikasya. Munduju akusaliwusya kuti, ‘Jwalakweju akuti mtela kapena yakulya yeleyi yamkamucisye mundu jwine, nambo ana pana maumboni gakumanyika cenene gakulosya kuti yamkamucisye? Pakuŵa ŵandu ali ŵakulekangana, ana mpaka ngulupilile kuti mtela welewu ciwungamucisye kwene? Kapena ana ngusosekwa kuwungunya kaje mwine kum’wusya mundu jwamlijiganye cenene pangani jamitelaji?’—Deut. 17:6.

16. Ana kuŵa “ŵaganisya cenene” mpaka kututendekasye kuliwusya yiwusyo yapi yakwayana ni mtela?

¹⁶ Maloŵe ga Mlungu gakusatulimbikasya kuti “tuŵeje ŵaganisya cenene . . . m’moŵa agano.” (Tito 2:12) Kuŵa “ŵaganisya cenene” kucitukamucisya kusagula cenene yakutenda naga tukayicila cikamucisyo ca mtela cine cakwe. Ana mundu jwakutupa cikamucisyoco mpaka alondesye cenene mwacikusakamulila masengo? Ana cikamucisyoco cili cakumanyika cenene mwati madokotala gelijiganye cenene gakusacijiticisya? (Miy. 22:29) Kapena akwamba kusala yamumtwe? Mwine ŵane mpaka atusalile kuti kwine kwakwe kupatikene mtela nambo madokotala nganigasala cilicose cakwayana ni mtelawo. Ana pana maumboni gakulosya kuti mtelawo ukwaposya kwene ŵandu? Ŵane akusakamulicisya masengo mitela jewanganye ni yindu yine yangamanyika cenene kapena yamasenga. Yeleyi mpaka yiŵe yakogoya. Tukusosekwa kusamala mnope ni mitela mpela jeleji, ligongo Mlungu ŵatukalamwisye ya “kamulicisya masengo macili gamasenga” kapena kuŵecetana ni misimu.—Yes. 1:13; Deut. 18:10-12.

17. Ana tukusacilila cici?

¹⁷ Likuga Lyakulongolela lya m’yaka 100 yandanda lyalembile cikalata cakusosekwa mnope ni kucitumisya m’mipingo. Lili lilembile yindu yele Aklistu akusosekwa kuŵambala, lyamalisisye ni maloŵe gakuti, “Naga akuŵambala yindu yeleyi mwakusamala mnope, yindu yicajendela cenene. Tukwasosela yambone yosope.” (Mase. 15:29) M’yiŵeceto yine maloŵe gakuti “tukwasosela yambone yosope” ŵagagopolele kuti “akole cilu cambone” kapena “aŵe ŵakulimba.” Tukusacilila kuti yindu yitujendeleje cenene mwakola cilu cambone soni kuŵa ŵakulimba patukumtumicila Mlungu.

18, 19. Ana tukwembeceya cici m’cilambo casambano?

¹⁸ Pakuŵa tuli ŵangali umlama, nganituŵa tuŵambele ulwele. Ngaŵasoni mkwembeceya kuti Mlungu catuposye mwakusimonjesya. Nambope lilemba lya Ciunukuko 22:1, 2 likusasala ya ndaŵi jele Mlungu cacituposya yilwele yosope. Kupitila m’mesomkulola, ndumetume Yohane ŵaluweni “lusulo lwa mesi ga umi” soni “yitela yaumi” yakola masamba “gakuposya mitundu ja ŵandu.” Yeleyi ngayikugopolela mtela usyesyene wampaka uposye ŵandu moŵa agano kapena msogolo. Nambo yigopolela yindu yacacitutendela Yehofa kupitila mwa Yesu kuti citukole umi wangamala.—Yes. 35:5, 6.

¹⁹ Patukwembeceya ndaŵi jelejo, tukulupilileje kuti Yehofa akusamnonyela mundu jwalijose pajika soni akusatupikanicisya patukulwala. Tukakayicilagasoni kuti cacitukamucisya patulwasile mpela mwaŵatendele ni Daudi. Soni mpela Daudi mpaka tusale kuti, “Nambo une angamucisye ligongo lya mtima wangu wagoloka, soni cacimbika pameso pawo mpaka kalakala.”—Sal. 41:12.