•   Ana akusapikana uli papikene ŵane ali mkutukana?

  •  Pangali chakusawusya chilichose changusawonaga.

  •  Panepakwe ngayikusasangalasya.

  •  Yikusanyalaya mnope.

•   Ana wawojo akusatukanaga kalingwa?

  •  Jwangatukana

  •  Jwangatukana ndaŵi ni katema

  •  Ngusatukanaga ndaŵi syejinji

•   Mwakuyiwonela wawojo, ana kutukana kwana chakusawusya chilichose?

  •  Panandi

  •  Kwana yakusawusya yakwe

 Ana akusakuwonaga kutukana mpela ngani jamwana? Mwine mpaka ajile kuti ‘ngaŵa mnope, pachilambopa pana yakusawusya yekulungwa kupunda kwamba kutukana. Nambosoni jwalijose akusatukanaga.’ Nambo ana yeleyi yili yisyene?

 Nambo akusosekwa kumanyilila kuti pana ŵandu ŵajinji ŵakusaŵambalaga ndamo jeleji. Sonitu jemanjaji ŵana magongo gagakusigatendekasya kuti akatukanaga. Mwine mpaka asache kugamanyilila magongo gakwe. Mwachisyasyo:

•  Kutukana kukusalosyaga mwakusaganichisyaga mundujo. Yakusaŵecheta mundu yikusalosyaga yayili mumtima mwakwe. Mundu jwakusatukana akusalosyaga kuti ali jwangaganichisya ŵane. Ana wawojo ali mundu jwamti myoyo?

   Baibulo jikusati, “Nambo yayikukopoka mkamwa mwa mundu, yikusatyochela mu mtima, nipo yeleyi ni yikusamsakasya.”​—Mateyu 15:18.

•  Kutukana kukusatendekasya kuti ŵane atuwoneje mwakulemwecheka. Buku jine jikusati, “Kaŵechete ketu mpaka kalosye mtundu wa achimjetu wampaka tukole, soni uchimbichimbi wampaka tupochele kutyochela kwa ŵamwiŵasa soni achimjetu ŵakumasengo. Mpaka kalosyesoni naga tuli paujakwe wambone ni ŵandu kapena iyayi. Soni mpaka kalosye mwakusatuwonelaga ŵane soni naga yili yakomboleka kuŵa pamasengo kapena kutukwesya kwene. Kaŵechete ketu mpaka kalosyesoni yampaka ŵane atende pakwanga yatukuŵecheta nawo.” Bukuji jasasilesoni kuti, “Aganichisyesoni unasi wambone wakakwete yikaŵe kuti ngakutukana.”​—Cuss Control.

   Baibulo jikusati, “Mkutyosye pasikati penu . . . kuŵecheta maloŵe gachipongwe.”​—Aefeso 4:⁠31.

•  Mundu jwakutukana ŵandu ŵane mpaka aleche kumnonyela. Jwakulemba mabuku jwine (Dr. Alex Packer) jwalembile kuti, “Ŵandu akusapelaga ni mundu jwakusanonyela kuŵecheta ngani syakutukana.” Jwalakwe jwasasilesoni kuti, “Mundu jwakusanonyela kuŵecheta yakutukana, ŵangaŵechetaga yalunda, yakwamuchisya ŵandu kusangalala, soni akusaŵa jwangali chanasa. Naga akusagamba kuŵecheta yindu mwangaganisya chenene, soni yangali lunda nikuti akusaŵaga mundu jwangali lunda mkupita kwandaŵi.”​—How Rude!

   Baibulo jikusati, “Mkamwa mwenu mukasimukopoka maloŵe galigose gakusakala.”​—Aefeso 4:​29.

•  Akole chakulinga. Alinje kutama ngatukana kwa mwesi umo. Ni alembeje mwakutendela pa kalendala. Akawujila panyuma. Kombolekasoni kutenda yindu yine yampaka yakamuchisye. Mwachisyasyo:

•  Aŵambaleje yakusangalasya yakwatendekasya kuganichisya yakutukana. Baibulo jikusati, “Kusyoŵekana ni ŵandu ŵa yitendo yakusakala kukusajonanga ndamo syambone.” (1 Akolinto 15:33) Yeleyi mpaka yipwatichepo kulolela ma fidiyo gakusakala, magemu gakusakala soni nyimbo syakusakala. Mnyamata jwine jwa yaka 17 lina lyakwe Kenneth jwatite, “Yikusaŵaga yangasawusya kwimbaga nawo nyimbo jamkusajinonyela, ligongo lyakuti jili jakusangalasya, nambo ni ngayikosya yakuti nyimbojo jili jakutukana.”

•  Alosyeje kuti ali mundu jwakumanyilila yindu. Ŵandu ŵane akusaganisya kuti kutukana kukusalosyaga kuti ali ŵakumanyilila yindu. Nambo yeleyi ngaŵa yisyene. Yisyesyene yakwe yili yakuti ŵandu ‘ŵalijiganyisye kumanyilila kulekanganya yindu yambone ni yangalumbana’ ni ŵali ŵakumanyilila yindu. (Ahebeli 5:​14) Jemanjaji ŵangatendaga yindu yakusakala pakusaka kuti ŵane “ŵalape.”

 Kusala yisyene kutukana kuli mpela mpweya wakusakala wawukusajonanga nganisyo sya mundu jwakusatukanajo soni jwakupikanila. Pachilambopa pana ŵandu ŵajinji ŵakusajonanga nganisyo sya ŵandu mwatukana. Buku jatujikolasile kundanda jila jasasile kuti, “Akaŵa mbali ja ŵandu ŵakusatukana, nambo atendeje yakomboleka kuti akajonanga nganisyo sya ŵandu ni maloŵe gakutukana. Naga akutenda yeleyi chachipikana chenene mumtima mwawo soni ŵane chachitanda kwanonyela.”​—Cuss Control.