1. Mu weliy rogon e pi n’en ni buch u nap’an e cham nni tay nga Jerusalem.

 NAP’AN e duw ni 607 B.C.E., me yib ba ulung i salthaw rok yu Babylon ni be pow’iyrad Nebukadnezzar II ni Pilung ngar bad ra chamgad ko fare mach nu Jerusalem. I yiiynag e Bible murung’agen e yam’ nra tay boor e girdi’ u nap’an e re cham nem ni gaar: “I thang fare pilung [ni Nebukadnezzar] e fan rok e piin pagel nu Judah ni mus ngak e tin bay u Tempel. Dariy be’ ni runguy, fel’ yangaren fa pilibthir, pumoon ara ppin, m’ar nge piin de m’ar. . . . Me urfiy nga but’ fare Tempel nge fare binaw, nib muun e pi naun ni tafen e pilung ngay nge chubgil riy, me buthug nga but’ fare yoror ko fare binaw.”​—2 Kron. 36:17, 19, BT.

2. Mang ginang e pi’ Jehovah ni bay rogon ko fare mach nu Jerusalem ni yira gothey? Mang e nog nra buch ko pi Jew?

² Susun e dabi gin e piin ni yad ma par u Jerusalem u nap’an ni yira gothey e re mach nem. Ya boor e duw u m’on riy, mi i yog e pi profet rok Got ngak e pi Jew ni faan yad ra ulul i darifannag e Motochiyel rok Got, ma aram e ra pi’rad nga pa’ piyu Babylon. Ni yiiynag u m’on riy ni boor e pi Jew ni yira li’rad ko sayden ngar m’ad; ma piin ni yad ra magey ndab ra m’ad e yira fekrad nga Babylon ni yad ba kalbus mar pared u rom u n’umngin nap’an e yafos rorad. (Jer. 15:2) Ere, uw rogon e par rok e piin ni ur moyed u Babylon ni yad ba kalbus? Gur, bay rogon e ngiyal’ ni immoy e  girdi’ rok Got u Babylon ni yad ba kalbus ko n’en ni buch ko piin Kristiano, fa? Faanra bay, ma wuin e buch e re n’em?

3. Uw rogon nib thil rogon e par rok e pi Jew u nap’an ni ur moyed u Babylon ni yad ba kalbus ko par rorad u nap’an ni yad e sib u Egypt?

³ I buch e pi n’en ni yiiynag e pi profet. I yog Jehovah ngak e piin nni fekrad ni kalbus u daken Jeremiah ni profet ni gaar: “Mu dimow naungad nge fel’ rogon e par romed. Mu yunged e woldug romed ngam ked e tin ke tugul riy. Mmaruwelgad ni fan ko pi binaw ni ku gu pi’med ngay ni kalbus. Mmeybilgad ngog ni fan ngorad, ni bochan e faanra fel’ rogorad maku ra fel’ rogomed.” (Jer. 29:5, 7, BT) Piin nra folgad ko n’en ni yog Got e yag ni ngar pared u Babylon nib fel’ e par rorad. I pagrad piyu Babylon ni ngaur rin’ed e pi n’en ni ka yad ma rin’. Kun pagrad ni ngar chuwgad u bang e binaw nga ranod ra pared nga bang u nap’an ni yad be par ko re mach nem. Re mach nu Babylon nem e aram tagil’ e siyobay nge ku boch ban’en ni un rin’ kakrom ni yima fek e salpiy riy. Bay yu yang e babyor ni un yoloy kakrom ni kan pirieg ni be yog ni boor e pi Jew e ra filed rogon e siyobay u nap’an ni ur moyed u rom, maku bay boch i yad ni aram e gin ni i fil rogon e siko’ riy. Ku bay boch e Jew nib fel’ rogon e par rorad u nap’an ni ur moyed u rom. Rib thil rogon e par rok e pi Jew u nap’an ni ur moyed u Babylon ni yad ba kalbus ko par rorad u nap’an ni yad e sib u Egypt boch e chibog u m’on riy.​—Mu beeg e Exodus 2:23-25.

4. Mini’ e piin ni ki magawon rogon e par rorad u nap’an ni ur moyed u Babylon? Mang boch ban’en ni magawonnag rogon e liyor ni ur ted ngak Got?

⁴ Yugu aram rogon nib fel’ rogon e par rok e pi Jew u Babylon, machane uw rogorad ko tirok Got ban’en? Ya kan gothey e tempel rok Jehovah, ma piin ni yad ma maruwel ni yad e prist e dakir yag ni ngar rin’ed e maruwel rorad nib fel’ rogon. Immoy boch e tapigpig rok Got ni yad ba yul’yul’ u fithik’ e pi Jew nni fekrad e ngaram ni yad ba kalbus. Yugu aram rogon ndariy ban’en ni ke bucheg e pi girdi’ nem, machane ku thingar ra uned ko gafgow ni be tay e re nam nem. Machane, ur folgad ko Motochiyel rok Got u rogon nrayog rorad. Bod nnap’an ni immoy Daniel nge fa dalip i fager rok u rom ni ka nog Shadrak, nge Meshak, nge Abednego ngorad, ma de m’agan’rad ngay ni ngar ked boch e ggan nsusun e dabi kay e pi Jew. Ku arrogon Daniel ni gad manang ni i par ni gubin e rran ni be meybil ngak Got. (Dan. 1:8; 6:10) Yugu aram rogon, mab mo’maw’ ngak reb e tapigpig rok Got ni nge fol u gubin ban’en ni bay ko fare Motochiyel ni bochan e yad bay u tan pa’ reb e am ni yad ma meybil nga boch e got ni googsur.

5. Mang e yog Jehovah ko girdi’ rok nrayog ni nge l’agan’rad ngay, ma mang fan ni yira ngat ko re n’ey?

⁵ Ere gur, bay ba ngiyal’ nra taw ngay maku rayog ni nge pigpig piyu Israel ngak Got nib fel’ rogon? Ngiyal’ nem ni ur moyed u Babylon e gowa dabiyog ni nge buch e re n’ey. Ya piyu Babylon e darur paged e kalbus rorad. Machane, ke micheg Jehovah Got nra chuweg e girdi’ rok u kalbus, ma faani munmun ma aram e n’en ni buch rorad. Riyul’ ndariy ban’en ni ma micheg Got ni ma yan i aw nib m’ay fan.​—Isa. 55:11.

6, 7. Mang fan nib t’uf ni ngad thilyeged boch ban’en u rogon ni gad ma weliy murung’agen e ngiyal’ ni tabab ni nge par e girdi’ rok Got nga tan gelngin fare Babylon nib Gilbuguwan?

⁶ Bay ban’en ni ke buch rok e pi Kristiano ni taareb rogon ko n’en ni buch rok e pi Jew u nap’an ni ur moyed u Babylon ni yad ba kalbus, fa? Ke yoor e duw ni gad ma yog u lan e re ke babyor ney ni tabab ni nge par e pi tapigpig rok Got nga tan gelngin fare Babylon nib Gilbuguwan u nap’an e duw ni 1918, mar chuwgad riy u nap’an e duw ni 1919. Machane, bochan e pi n’en ni gad be weliy ko re article ney nge pi n’en ni gad ra weliy ko bin migid, ma aram e be m’ug riy nib t’uf ni ngkun fal’eg i weliy murung’agen e re n’ey bayay.

⁷ Am lemnag e re n’ey: Babylon nib Gilbuguwan e aram e pi yurba’ i teliw ni googsur u roy u fayleng. Ere, faanra riyul’ ni duw ni 1918 e aram e ngiyal’ ni par e girdi’ rok Got nga tan gelngin fare Babylon nib Gilbuguwan, me ere ba mudugil ni ur uned ko pi n’en ni i rin’ e pi yurba’ i teliw ni googsur e ngiyal’ nem.  Machane, ke tamilang nnap’an e pi duw u m’on nge yib i mada’ ko ngiyal’ nni tay e Bin Som’on e Mahl ko Fayleng, ma aram e ngiyal’ ni i chuw e pi tapigpig rok Got ni kan dugliyrad u tan gelngin fare Babylon nib Gilbuguwan. Riyul’ ni un gafgownag e piin ni kan dugliyrad u nap’an e bin som’on e mahl ko fayleng, machane gathi fare Babylon nib Gilbuguwan e i gafgownagrad, ya pi am. Ere, bod ni gathi aram e ngiyal’ ni tabab ni nge par e girdi’ rok Got nga tan gelngin fare Babylon nib Gilbuguwan.

8. Mu weliy rogon ni tabab ni nge maathuk e liyor ni i tay e tin riyul’ e Kristiano kakrom. (Mu guy e sasing ni bay u tabolngin e re article ney.)

⁸ Nap’an e Pentekost ko duw ni 33 C.E., ma bokum biyu’ e pi Jew nge piin nra piggad ngar uned ko teliw rok e pi Jew e ni dugliyrad nga gelngin Got nib thothup. Pi Kristiano nem e aram e piin nra manged ‘girdien fare nam ni ke mel’egrad Got, ni yad e pi prist rok e en ni Pilung, ma yad fare nam ni yad ba thothup, ni yad girdien Got.’ (Mu beeg e 1 Peter 2:9, 10.) Nap’an ni kab fos e pi apostal ma ur ayuweged e ulung rok Got nib fel’ rogon. Machane, tomuren nra m’ad, ma aram me ban boch e girdi’ u lan e ulung nga “rogned e tin nde riyul’” ni fan e “ngar pow’iyed e piin ni ke mich Jesus u wun’rad nga bang ngar uned ngorad.” (Acts 20:30; 2 Thess. 2:6-8) Boor e pi pumoon nem ni u rogned e thin u lan e ulung e munmun ma aram mu unog e “pi bishof” ngorad. Yugu aram rogon ni ke gaar Jesus ngak pi gachalpen, “gimed gubin nra bigimed ma walagen bigimed,” machane ngiyal’ nem e aram e ke tabab ni nge sum reb e ulung nib gel lungurad u lan e ulung. (Matt. 23:8) Immoy boch e pi pumoon nem nib m’agan’rad ko pi llowan’ ni i fil Aristotle nge Plato. Ere, ra tababgad i fil boch e machib ni googsur u lan e ulung rok Got ko bin ni ngar filed ko girdi’ e tin riyul’ u lan e Thin rok Got.

9. Mu weliy rogon ni i ayuweg e Am nu Roma e ulung ni Kristiano u nap’an ni tabab ni nge maathuk e machib riy. Mang e buch ni bochan e re n’ey?

⁹ Nap’an e duw ni 313 C.E., ma Constantine ni Pilung nu Roma ni ir be’ ni ma liyor nga boch e got ni googsur e m’agan’ ko re ulung ni Kristiano ni baaram ni ke maathuk e machib riy. Ka aram nap’an i yib ni tabab e Galesiya nge Am nu Roma ni ngaur maruwelgow u taabang. Bod nu, tomuren fare Muulung nu Nicaea, ma Constantine ni ir bagayad e piin ni immoy ko re muulung nem e pi’ e thin ni ngan kalbusnag reb e prist ni ka nog Arius ngak ni bochan e siyeg fare machib ni Jesus e ir Got. Boch nga tomuren u nap’an ni be gagiyeg Theodosius I ni Pilung (379-395 C.E.), ma aram e ngiyal’ ni mang fare teliw ni Katolik e teliw nu Roma. Rogon ni yog e piin ni yad ma fil murung’agen chepin e girdi’ e ni “Kristianonag” yu Roma u nap’an e bin aningeg e chibog. Bin riyul’ riy e aram e ngiyal’ ni peth e ulung ni Kristiano nga boch e ulung ni yad ma liyor nga boch e got ni googsur u Roma, ma aram mar pared ni kar manged girdien fare Babylon nib Gilbuguwan. Yugu aram rogon, ma immoy in e Kristiano ni kan dugliyrad e ngiyal’ nem ni yad bod e wheat ni ur athamgilgad ni ngar liyorgad ngak Got u rogon nrayog rorad. Machane, dariy be’ ni i motoyil ngorad. (Mu beeg e Matthew 13:24, 25, 37-39.) Ere, riyul’ ni kar pared nga tan gelngin fare Babylon nib Gilbuguwan!

10. Mang fan ni tabab ni nge maruwar u wan’ boch e girdi’ e pi machib ni un fil u lan e galesiya u nap’an e tin som’on e chibog?

¹⁰ Yugu aram rogon ma boor e girdi’ nrayog ni ngar beeged e Bible ko thin ni Greek ara Latin u nap’an e tin som’on e chibog C.E. Ere, aram fan ni yag ni ngaur taarebrogonnaged e machib ni bay u lan e Thin rok Got ko pi machib ni googsur ni un fil u lan e galesiya. Bochan e pi n’en nra beeged u lan e Bible, ma aram fan ni immoy boch i yad ni siyeg e pi machib ni un fil u lan e galesiya nde puluw ko Bible. Machane, dabiyog ni ngar weliyed lanin’rad ni bochan e rayog ni ngan li’rad ngar m’ad.

11. Uw rogon ni i gagiyegnag e pi tayugang’ ko galesiya rogon e n’en ni un rin’ ko Bible?

¹¹ Munmun ma aram e boor e girdi’ nda kur filed e thin nu Bible, ma aram me tabab e galesiya ni nga i togopuluw ngak e piin ni ur guyed rogon ni ngar pilyeged e Thin rok Got nga boch e thin ni manang yooren e girdi’ fan. Bochan e re n’ey, ma aram me yan i par ni kemus ni yigoo pi tayugang’ ko galesiya nge  ku boch e girdi’ ni yad ba skul e rayog ni ngar beeged e Bible ni yugu aram rogon ni bay boch e pi tayugang’ ko galesiya nem ni gathi ri yad manang e yol. Ngiyal’ nem e faanra dabi m’agan’ be’ ko n’en ni be fil e galesiya, ma aram e yira gechignag. Ere, piin ni kan dugliyrad ni yad ba yul’yul’ ngak Got e thingar ur mithgad ngaur muulunggad ni faanra rayog. Ere, dabiyog ni nge rin’ e piin ni kan dugliyrad ni yad e “pi prist rok e en ni Pilung” e maruwel rorad nib fel’ rogon ni bod rogon e pi prist ni ur moyed u Babylon kakrom ni yad ba kalbus. Ngiyal’ nem e kari par e girdi’ u tan pa’ fare Babylon nib Gilbuguwan ni ke mo’maw’ ni ngar chuwgad riy!

12, 13. Mang l’agruw ban’en ni yag ni nge ayuweg e girdi’ ni nge tamilangan’rad u rarogon fare Babylon nib Gilbuguwan? Mu weliy rogon.

¹² Ere gur, ra taw nga ba ngiyal’ ma ra mab e kanawo’ ngak e tin riyul’ e Kristiano ni ngar liyorgad ngak Got nib fel’ rogon, ma kur rin’ed u rogon nib m’agan’ ngay, fa? Arrogon! I tabab ni nge tamilang boch ban’en. Bay l’agruw ban’en ni ir e ayuweg ni nge tamilang e pi n’ey. Som’on e aram e ni ngongliy reb e masin u lukngun e bin 15 e chibog ni yima printnag boch e babyor riy. U m’on ni ngan ngongliy e re masin nem nrayog ni ngaun printnag boch e babyor riy u Ken Ngabchey, ma un abweg e thin nu Bible nga boch e babyor ni yibe yoloy nga paay. Ngiyal’ nem e gathi ri boor ken e Bible ni immoy ma kub tolang puluwon. Yima yog ni faanra nge abweg reb e tayol nrib salap e thin ni bay u lan ba ken e Bible nga ba ken, ma ri ma fek ragag e pul ni nge rin’ e re n’em! Maku reb e, kub tolang puluwon e yungi babyor ni baaram (vellum ara babyor ni kan ngongliy ko keru’ e gamanman) ni un yol ngay. Machane, nap’an nni ngongliy e bin baaram e masin nrayog ni ngaun printnag boch e babyor riy, ma ra reb e rran ma rayog rok be’ nib salap ni nge printnag 1,300 yang e babyor!

¹³ Bin migid e, dugliy boch e pumoon ni ur moyed u tabolngin e bin 16 e chibog ni ngan pilyeg e Thin  rok Got nga yugu boch e thin ni manang yooren e girdi’ fan. Boor e girdi’ nra ted e yafos rorad nga thatharen e riya’ ni bochan e nge yag nrin’ed e re maruwel nem. Ri dabuy e galesiya e re n’em ni buch. I magar e pi tayugang’ ko galesiya, ya faanra thap ba ken e Bible nga pa’ be’ ni bay madgun Got u wan’ ma rayog ni nge gagiyel e pi machib ni googsur ni yad be fil ko girdi’! Ere, nap’an ni yoor ken e Bible, ma aram me tabab e girdi’ ni ngaur beeged. Ma nap’an ni tabab e girdi’ ni nga i beeg e Bible, ma aram mar tababgad ni ngar fithed boch e deer ni bod e pi deer ni baaray ni be gaar: ‘Uw u lan e Thin rok Got e bay murung’agen e purgatorio riy? ara murung’agen e misa ni yima pi’ puluwon ni ngan tay ni fan ko piin ni kar m’ad? ara murung’agen e pi pope ara yugu boch e tayugang’ ko galesiya?’ Ri damumuw e galesiya ko re n’ey. Ya ur lemnaged ndariy mat’awun e girdi’ ni ngar fith fithed murung’agen e pi n’en ni be rin’ e pi tayugang’ ko galesiya! Bochan e re n’ey ma aram mar tababgad i gafgownag e piin nde m’agan’rad ko machib rorad. Immoy boch e pumoon nge ppin ni unog ni kar kirebgad ya kar siyeged e pi machib ni un fil u lan e galesiya ni bay boch riy ni kan fek ko llowan’ rok Aristotle nge Plato ni yow l’agruw ni’ ni ur liyorgow nga boch e got ni googsur. Gal pumoon nem e ur moyew u m’on ni ngan gargeleg Jesus Kristus nga fayleng. Nap’an nra yog e galesiya ni ngan li’ be’ ngem’, ma aram me rin’ girdien e Am. Fan ni ur rin’ed e re n’em e bochan e ngar taleged e girdi’ ndab kur beeged e Bible ma dab kur fith fithed murung’agen e pi n’en ni yibe fil u lan e galesiya. Ere, ba ga’ ni i yib angin e n’en ni ur rin’ed. Machane, bay in e girdi’ ndar rusgad ko fare Babylon nib Gilbuguwan, ya ke yag ni ngar filed buchuuw e Thin rok Got, ma ka yad baadag ni ngkur filed boch nge yoor! Ere, ireray e n’en ni bing e kanawo’ ko girdi’ rok Got ni nge yag nra chuwgad u tan gelngin e pi yurba’ i teliw ni googsur boch nga tomuren.

14. (a) Mang e rin’ boch e girdi’ ni yad baadag ni ngar nanged e tin riyul’ u lan e Bible? (b) Mu weliy rogon ni gay Brother Russell e tin riyul’.

¹⁴ Boor e girdi’ ni yad baadag ni ngar nanged e tin riyul’ u lan e Bible e ra milgad nga ranod nga boch e nam ni gathi rib gel lungun e galesiya riy. Yad baadag ni ngar beeged ma yad be fil e thin rok Got, mu ur weliyed ngorad ndariy be’ ni be magawonnagrad. Reb e pi nam nem e aram yu Meriken. Ere, nap’an ni taw ko duw ni 1870 ma ke tabab Charles Taze Russell nge ku boch e girdi’ i fil e Bible u m’on riy. N’en ni nameg Brother Russell ko som’on e aram e nge gay ko ba’ ni ngan e teliw e be fil e tin riyul’. I taarebrogonnag e machib ko pi yurba’ i teliw ni immoy e ngiyal’ nem, ni kub muun yurba’ ngay ni gathi yad ma yog ni yad boch e Kristiano ko n’en ni be yog e Bible. Munmun ma aram me nang ndariy barba’ e pi yurba’ i teliw nem ni be fol ko Thin rok Got. Immoy ba ngiyal’ nra mada’gad boch e tayugang’ ko teliw ni bochan e be athapeg ni manga yigi m’agan’rad ko tin nriyul’ ni kar filed yugu boch e girdi’ u lan e Bible, me yag ni ngar filed ko girdien e ulung rorad. Machane, de m’agan’ e pi tayugang’ nem ngay. Ere, pi girdi’ nem ni ur Filed e Bible e thingar ra folgad ko fare thin ni be yog ni: Dabiyog ni ngan peth ngak e piin ni yad ba muun ko teliw ni googsur.​—Mu beeg e 2 Korinth 6:14.

15. (a) Wuin e tabab ni nge par e piin Kristiano nga tan gelngin fare Babylon nib Gilbuguwan? (b) Mang boch e deer ni yira weliy e fulweg riy ko bin migid e article?

¹⁵ Ere, ba tamilang ko pi n’en ni kad weliyed ni tabab e tin riyul’ e Kristiano ni ngar pared nga tan gelngin fare Babylon nib Gilbuguwan u tomuren ni yim’ e bin tomur e apostal. Machane, bay boch e deer ni ke sum. Pi deer nem e: Mang boch ban’en ni ku be micheg nnap’an e pi duw u m’on nge yib i mada’ ko 1914, ma ke yag ni nge chuw e piin ni kan dugliyrad u tan gelngin fare Babylon nib Gilbuguwan ni buchuuw ma buchuuw? Riyul’ ndaki yag ni nge par e pi tapigpig rok Jehovah ni yad ba fel’ u wan’ ni bochan e daki yag ni ngar rin’ed fare maruwel ni machib nrogon nsusun e ngar rin’ed u nap’an e Bin Som’on e Mahl ko Fayleng, fa? Gur, bay boch e walag e ngiyal’ nem nda kur pared u mathilin e pi ngongolen e am ni un rin’ ma aram e da kur fel’gad u wan’ Jehovah, fa? Ma bin tomur e, faanra bin l’agruw e chibog C.E. e aram e ngiyal’ ni par e piin Kristiano nga tan gelngin e pi yurba’ i teliw ni googsur, me ere mingiyal’ e ra chuwgad riy? Rib manigil e pi deer ney, ma aram e n’en ni gad ra weliy e fulweg riy ko bin migid e article.