Gur, Fel’ ni Ga Ra Un ko Langad?

U YIMUCH u Asia, e bay be’ u tooben e kanawo’ ni be siminmin ni be m’ug nguwelen nib talumor ma ke sug l’ugun ko nguboch nib rowrow. Me thuw nga daken e kanawo’, ma ke rowrow e gin ni ke thuw ngay. Cha’ nem e be langad.

U Ngek nu Africa, nge Pakistan, nge India, nge Yimuch nu Asia, nge Papua New Guinea, nge Micronesia e ke bokum milyon e girdi’ ni ma langad. Sogonap’an 10 pasent ko girdi’ nu fayleng e yad ma un ngay. Piin ni ma pi’ e buw ni chuway’, e yu ngiyal’ e ma un e pi bitir rorad i tay e tebel rorad u market nge tooben e kanawo’. Ma boch e girdi’ e yad ma tay e magal ni fluorescent ma bay boch e ppin ni yad be chuw ko mad ni ma k’aring e ar’ar nib kireb ko girdi’ ni fan e nge yib boor e girdi’ ni nge chuw’iy e buw.

Ma yib bokum bilyon e dolla ko buw ni yibe pi’ ni chuway’ u ga’ngin yang e fayleng. Machane, mang e buw? Ma mang fan ni boor e girdi’ ni ma yengyeng? Mang e ma rin’ e re ngongol ney ko dowef rorad? Mang e be yog e Bible u murung’agen e re ngongol ney? Ma uw rogon ni nge tal be’ ko langad?

Mang e Buw?

Buw e aram wom’engin e gek’iy ni areca palm, ni bay u Pacific nge Yimuch nu Asia. Fare bugithin ni betel ara buw e kan fek u fithingan reb e woldug ni betel-pepper. Piin ma langad e yad ma fanay yuwan e gabuy ni ngan bachiy ko buw, ma yad ma tay e wech ngay. Fare wech e ma k’aring ni nge maruwel fare n’en u lan e buw ni ma pi’ gelngin ngak e piin ni be langad ni ka nog e alkaloid ngay. Boch e girdi’ e yad ma tay ban’en nib samak’adkad ngay, nge tamagow, ara ban’en nib athibthib ni nge fal’eg lamen.

Re n’ey e ra yoornag e nguboch riy nib row. Aram fan ni girdi’ ni be langad e gubin ngiyal’ ni yad ma thuw ni mus u nap’an ni be yan e karrow, ma rayog ni nge aw ngak e girdi’ ni be yan u kanawo’!

Magawon ni Ma Yibnag e Langad!

Reb e report ko Oral Health e be gaar: “Kab kakrom i yib ma yima fanay e buw u nap’an ni bay ban’en ni yibe rin’ ni bay rogon ko yalen nge teliw. Piin ni ma kay e buw e yad ma yog ndariy ban’en nib kireb riy ma ma k’aring e felfelan’, [maku] yad ma thamiy nib magowel u dowrad . . . Machane, bay e mich riy ni ma kirebnigey.” Uw rogon?

Piin ni ma ayuweg e girdi’ ya nge yag ni ngar paloggad ko drug ara falay nib kireb e ke mich u wan’rad ni fare n’en ni bay ko buw ni ka nog e alkaloid ngay e ra mecham e girdi’ ngay. Arfan ni boch e girdi’ e rayog ni ngar yengyenged 50 e buw u reb e rran! Ma ma alitnag nguweley nib papey ma rayog ni nge sunumeg e m’ar ko yig. Miki yog fare Oral Health ni girdi’ ni ma langad e rayog ni nge yib mit i m’ar ngorad ni ka nog e “chewers mucosa” ngay, ni aram e ke rowrow ma ki muuduldul fare n’en u l’ugundad ni be ayuweg dowdad u boch e m’ar ni ka nog e mucous membrane ngay. Maku rayog ni nge sum e “malad nra ga’ i yan . . . ko fare n’en u lan l’uguney ni ka nog e oral mucosa ngay,” ma fithingan e re m’ar ney e oral submucous fibrosis.

Maku langad e rayog ni nge sunumeg e cancer u l’uguney nib chugur ko k’ong ni ka nog e oral squamous cell carcinoma ngay. Ma arfan ni boor e girdi’ u Yimuch nu Asia ni ke cancer l’ugunrad. U Taiwan, ma sogonap’an 85 pasent ko girdi’ ni ke cancer l’ugunrad ni bochan e langad. Maku reb e shimbung e be yog ni fare m’ar ni cancer u lan l’uguney e reb ko fa 10 i m’ar ni be yim’ e girdi’ riy, ma tomuren ni ke yan 40 e duw ma ke yoor ni aningeg yay ko girdi’ ni ke yim’ ni bochan e re m’ar ney.—The China Post.

Maku ireray e n’en ni ma buch u bang. Reb e shimbung e be gaar: “Fare buw ni girdi’ nu Papua New Guinea e ri yad baadag ni ngar yengyenged e ke li’ sogonap’an 2,000 e girdi’ u reb e duw maku boor mit e m’ar ni ma yibnag, ireray e n’en ni yog fare PNG Medical Society. Reb e togta e ke yoloy ni gaar: “Piin ni ke n’uw nap’an ni yad ma langad e boor mit i m’ar ni ma yib ngorad nib taareb rogon ko girdi’ ni ma thoy e tamagow” ma reb riy e m’ar ko gum’ircha’.—Papua New Guinea Post-Courier.

 Mang e Be Yog e Bible?

Fare Bible e gathi babyoren e tafalay, ma de weliy murung’agen e langad. Machane, boor kenggin e motochiyel riy ni rayog ni nge ayuwegdad ni nge par nib klin mab fel’ fithik’ i dowdad, mab fel’ e yafas rodad. Mu lemnag e pi thin nu Bible nge pi deer ni baaray:

“Pi tafager rog ni gimed ba t’uf rog, urngin e pi thin ney e ke yog Got nra rin’ ngodad! Ere ngad pithiged gadad u urngin ban’en ni ma alitnag e dowef nge lanin’uy, ma ngad gayed rogon ni ngad pired ni gadad ba thothup, ni aram e nguud pired ni ba’ madgun Got u wan’dad.” (2 Korinth 7:1) “Ngam pied gimed ngak Got, ngam manged maligach nib fos ngak, ni kam pied gimed ko maruwel rok ma gimed ba fel’ u wan’.” (Roma 12:1) Gur, rayog ni nge par be’ nib machalbog, ara ba klin nfaanra ma langad?

“Fithik’ Got e gadad be par riy.” (Acts 17:28) “Urngin e tin nib fel’ ni be pi’ Got ngodad nge urngin e tow’ath nrib manigil ma be yib u tharmiy ngodad.” (James 1:17) Yafas e ba tow’ath nib ga’ fan ni yib rok Got. Gur, girdi’ ni be un ko ngongol ni ma k’aring e m’ar e be dag ni be tayfan e re tow’ath ney?

“Dariy be’ nrayog ni nge mang sib rok l’agruw i masta.” (Matthew 6:24) “Dab gu pag ban’en nge tiyeg ni gag e sib rok.” (1 Korinth 6:12) Gur, be’ ni baadag ni nge felfelan’nag Got e ra pag ni nge mecham ko reb e ngongol nib alit ara ba kireb ma ra gagiyegnag e yafas rok?

“Thingari t’uf rom e en ni ir e mmigid ngom ni gowe gur.” (Mark 12:31) “En nib t’uf rok e en nib migid ngak e ri dabiyog ni nge rin’ ban’en nib kireb ngak.” (Roma 13:10) Gur, bay e t’ufeg rodad ngak e girdi’ nfaanra ngad thuwgad u kanawo’, nge gin ni ma yan e girdi’ riy, nge ku yu yang ni ma par e girdi’ riy?

Riyul’, ni ‘mit i n’en ni gad ra yung e ir e n’en ni gad ra t’ar wom’engin.’ (Galatia 6:7, 8) Ireray e n’en ni ma buch. Ere, faanra ba kireb e ngongol  rodad ma ra yib wenegan nib kireb. Machane, faanra gad be par nib puluw ko tin nib m’agan’ Got ngay, nib muun ngay e ngongol nib fel’, ma gathi kemus nra yib angin ngodad ya ra yib e felfelan’ ngodad ni manemus. Faanra ga ma un ko langad machane ga baadag ni ngam rin’ e tin nib mat’aw u p’eowchen Got, ma uw rogon ni ngam tal ko re ngongol ney? Mang fan ni dab mu fal’eg i lemnag dalip e kanawo’ ni kan pirieg ni ba’ angin?

Dalip e Kanawo’ ni Ngan Tal ko Re Ngongol Ney

1. Ngam Dugliy u Wan’um. De gaman ni kemus ni ngan nang wenegan e ngongol nib kireb nfaanra ga baadag ni ngam tal i rin’ e ngongol nib kireb ya ba t’uf ni ngam dugliy u wan’um. Boor e girdi’ ni ka yad be ulul ko langad, nge tamagow, ma yad ma fanay e falay nib kireb nyugu aram rogon nri yad manang ni pi n’ey e be tay e yafas rorad nga thatharen e riya’. Mang fan ni dab mu fil u Bible u murung’agen e En ni ke Sunmiyem nge rogon ni dag e t’ufeg rok ngom? Ireray e n’en nra k’aringem nge yag ni ngam rin’ e n’en ni kam dugliy u wan’um. Hebrews 4:12 e be gaar: “Thin rok Got e ba fos ma ba’ gelngin ni ma maruwel.”

2. Ngam Ning e Ayuw Ngak Got. Yog Jesus ni gaar: “Mu ninged, me yog ngomed; mu gayed, mi gimed pirieg; mu tugtuguyed e mab, min bing e mab ngomed. Ya gubin e girdi’ ni yad ra ning ban’en e ra yog ngorad, ma en nra gayiy ban’en e ra pirieg, ma mab e yira bing ngak e en nra tugtuguy.” (Luke 11:9, 10) Nap’an nra guyem Jehovah ni bin riyul’ e Got ni ga be ning e ayuw ngak u fithik’ e yul’yul’, ma dabi fek ya thim. 1 John 4:8 e be yog ni “Got e ba t’uf e girdi’ rok.” Ke guy apostal Paul ni Got e ma t’ufegey. I yoloy ni gaar: “Demtrug e mit i n’en ni gu ra mada’nag ma ba’ gelngig ni ke pi’ Kristus nrayog ni gu par riy.”—Filippi 4:13.

3. Ngam Ning e Ayuw Ngak Boch e Girdi’. Girdi’ ni ga ma chag ngorad e rayog ni nge k’aringem ni ngam rin’ e tin nib mat’aw ara tin nib kireb. Proverbs 13:20 e be gaar: “Mpachegem ngak e piin ni yad ba gonop me yog e gonop ngom. Mm’agem ngak e girdi’ ni balyang ma ga kireb.” Ere ngam mel’eg e girdi’ ni ngam chag ngorad nib fel’ rogon! Boor e Pi Mich Rok Jehovah ni ur uned ko langad kafram. Machane ke yag ngorad e ayuw nib t’uf rorad ya kar chaggad ngak e pi walagrad ma kar filed e thin nu Bible.

 [Kahol/Sasing ko page 5 nge 6]

Kar Talgad Ko Langad

Girdi’ ni yad ma yoloy e babyor ni Awake! e kar fithed lal e girdi’ ni yad ma langad kafram machane kar talgad. Mu lemnag e n’en ni ka rogned.

Uw rogon ni kam tabab ko langad?

Betty: Nap’an ni ke l’agruw e duw rog me pi’ chitamag e buw ngog. Nap’an ni ke fel’ yangareg ma gu ma fek boor e buw ma arfan ni kug bod yaan kenggin e buw! Kar gu mecham ngay, ma arfan ni n’en nsom’on ni gu ma rin’ u gubin e rran ni kakadbul e gu ma langad.

Wen-Chung: Kug tabab ko langad u nap’an ni ke gaman 16 e duw rog. Yibe lemnag ni langad e aram e ngongol nib fel’ maku ban’en ni ma rin’ e piin ni kar ilalgad, ma gu baadag ni nggu fel’ u wan’ e girdi’.

Jiao-Lian: Gu ma pi’ ni chuway’ e buw ya nge yag boch e salpiy ngog. Kug lemnag nib t’uf ni nggu mel’eg e buw nib fel’ ya nge yoor e girdi’ nra adag, ere gu tabab ni nggu yengyeng boch ni nggu nang e tin nib fel’ ni nggu pi’ ni chuway’. Me munmun ma kug mecham ngay.

Mang wenegan e langad nga fithik’ i dowam?

Jiao-Lian: L’ugunag, nge nguweleg, nge dap’il’ugunag e ke rowrow. Ke kireban’ug u nap’an ni gu ra guy e sasing rog kafram ni ka gu ma langad. Ka bay e malad u dap’il’ugunag.

Pauline: Kafram e ma yib e malad nga l’ugunag, ma gu ma sul’ugun, ma gu ma sul sul nga kolosis.

Betty: Kafram e kemus ni 77 pounds (35 kg) tomalngig, ma re n’ey e de m’ag nga urngin e duw rog nge rogon n’umngig. Nguweleg e ke kireb yaan, ma gu ma fanay e waya bras ni nggu klinnag.

Mang fan ni kam tal ko langad?

Pauline: Kug beeg e thin nu Bible ni bay ko 2 Korinth 7:1 ni be yog ni baadag Got ni “ngad pithiged gadad u urngin ban’en ni ma alitnag e dowef” rodad. Ere kug dugliy ni nggu athamgil ni nggu felfelan’nag e En ke Sunmiyeg.

Sam: Gu baadag ni nge maruwel fare gelngin Jehovah nib thothup ko yafas rog, ere kug meybil ni nge ayuwegneg Jehovah ya nge yag ni nggu tal ko langad. Ma ke fulweg taban e meybil rog. Ma sogonap’an 30 e duw ni kug tal ko langad.

Jiao-Lian: Nap’an ni gu be beeg e Bible, ma kug pirieg e thin riy ni be gaar: “Pi tadenen, mmalukniged pa’med!” (James 4:8) Re thin nem e ke bit ngog. Gur, rayog ni nggu langad ara nggu pi’ e buw ni chuway’ e chiney ni kug nang ni ma kirebnag e dowef rodad? Ka chi ngiyal’ nem, ma kug dugliy ni nggu ‘luknag paag’ ni aram e nggu tal ko langad.

Uw rogon ni ke yib angin ngom ni kam tal ko langad?

Wen-Chung: Kug tabab ni nggu langad ya gu baadag ni nggu fel’ u wan’ e piin ni taab yangarmad. Chiney e ke fel’ e tha’ u thilmow Jehovah maku ke fel’ e tha’ u thilmad e pi walageg u lan e ulung.

Pauline: Kug thamiy ni kug klin ma ke puf rogog. Nguweleg e ke wech wech ma ke gel. Ma naun rog nge milay’ rog e dakuriy chubngen e buw riy nge raen e uchuth ko langad u but’.

Betty: Ke beech e nangan’ rog ma ke fel’ fithik’ i dowag. Ma ke yag ngog l’agruw e maruwel, ya gu ma sensey maku gu ma un ko machib ni polo’ e tayim rog.

[Sasing]

Betty

Pauline

Wen-Chung

Jiao-Lian

Sam

[Kahol/Sasing ko page 4]

Piin ni kar uned ko langad nib n’uw nap’an e rayog ni nge yib e m’ar ngorad nib ubchiya’

Nguweley nib alit nge m’ar ko yig

Oral submucous fibrosis

Oral squamous cell carcinoma