1, 2. Mang madnom e susun ni nge ga’ fan u wan’ e piin Kristiano, ma mang fan?

 MANG e ma yib ngan’um u nap’an ni ga ra lemnag murung’agen e pi madnom ni yima tay ni nge puguran ban’en ngan’uy? Sana ra yib ngan’um reb e rran nib ga’ fan ni ma madnomnag boch e nam, ni bod rogon e rofen ni ke chuw reb e nam u tan pa’ reb, kar pared rorad. Machane, ga manang reb e madnom ni ke pag 3,500 e duw ni kan tay ni fan e nge puguran ban’en ngan’uy?

² Bay reb e madnom ni aray rogon. Re madnom nem e aram fare madnom ko Paluk’af. I tay piyu Israel e re madnom nem kakrom ni nge puguran ngan’rad e ngiyal’ ni baaram nra chuwgad ko sib u Egypt. Susun ni nge ga’ fan e re madnom nem u wan’um. Mang fan? Ya bay rogon ngom. Machane, sana ra lungum, ‘Fare madnom ko Paluk’af e ba madnom ni i tay e pi Jew kakrom, me gag e gathi gub Jew. Ere, mang fan ni nggu lemnag e re madnom nem?’ Yira pirieg e fulweg ko re deer ney ko pi thin ni baaray ni be gaar: “Kan pi’ Kristus ni maligach ni ir e ke mang saf rodad ko Paluk’af.” (1 Kor. 5:7) Ra ngad nanged feni ga’ fan e pi thin ney, mab t’uf ni ngad nanged murung’agen e madnom ko Paluk’af ni i tay e pi Jew kakrom nge rogon e re madnom nem nga ban’en ni kan tay chilen ngak urngin e pi Kristiano ni ngaur rin’ed.

3, 4. Mang e buch u m’on ni kan tay e bin som’on e madnom ko Paluk’af?

³ Bokum miriay e girdi’ u fayleng ni gathi yad e Jew ni yad manang e n’en ni buch u m’on ni kan tay e bin som’on e madnom ko Paluk’af. Sana kar beeged murung’agen e re n’ey ko fare babyor ni Exodus, ara ke weliy be’ kar rung’aged, ara kar guyed reb e kachido ni be weliy murung’agen.

⁴ Nap’an ni ke yoor e duw ni ke par piyu Israel u Egypt ni yad e sib, me l’og Jehovah Moses nge Aron ni walagen ni nga ranow rognew ngak Farao ni nge pag e girdi’ Rok. Machane, rib tolangan’ e re pilung nem, ma aram me yog ndabi pag  piyu Israel. Ere pag Jehovah e gafgow nge yib nga Egypt. Tomur riy me pag Jehovah e bin ragag e gafgow nge yib ngorad, ni aram e li’ e tin nganni’ u fakrad, ma aram me thil e lem rok Farao me dugliy ni nge pagrad nga ranod.​—Ex. 1:11; 3:9, 10; 5:1, 2; 11:1, 5. 

5. Mang e ka nog ngak piyu Israel ni ngar rin’ed u m’on ni ngan chuwegrad ko sib? (Mu guy e sasing ni bay u tabolngin e re article ney.)

⁵ Machane, mang e thingari rin’ piyu Israel u m’on ni ngar chuwgad ko sib? Ngiyal’ nem e bang ko March 21 ara 22 ko duw ni 1513 B.C.E. ko pul ni Abib. Me boch nga tomuren mu unog e Nisan ngay. * I yog Got nra yan i taw ko bin ragag e rran ko re pul nem, ma nge fal’eg piyu Israel rogorad ni fan nga reb e madnom ni yira tay u nap’an ni ke gonowrug ko rofen ni Nisan 14. Ra tabab e re rran nem u tomuren ni ke aw e yal’ ni bochan e ma theeg piyu Hebrew e rran kakrom ni yad ma tabab u tomuren ni ke aw e yal’ nge yan i mada’ nga tomuren ni ke aw e yal’ ko bin migid e rran. Ra yan i rofen nem ma ra reb e tabinaw me li’ reb e saf ni pumoon (ara kaming) mi yad fek boch i rachaen ngar acheyed nga ruw raba’ i langan e mab nge nga daken langan e mab ko naun rorad. (Ex. 12:3-7, 22, 23) Tomuren e re n’ey mi yad kay e saf ni kan urfiy ngar th’aged ko flowa ndan tay e n’en ni ma thownag e flowa ngay nge boch ban’en ni ma fal’eg lamen e ggan. Tomuren e re n’ey ma aram e ra yib reb e engel nga Egypt nge li’ urngin e bitir ni nganni’ ni fak piyu Egypt, me ayuweg urngin e girdi’ nu Israel nra folgad ni nge dabi buch ban’en rorad, ngemu’ me chuwegrad u rom.​—Ex. 12:8-13, 29-32.

6. Mang fan ni i ulul piyu Israel ngaur madnomnaged e Paluk’af ni gubin e duw?

⁶ Thingar dabi pag piyu Israel talin e rofen ni chuwegrad Got ko sib u Egypt. I yog ngorad ni gaar: “Re rran nem e nge par ni puguran ngomed; thingar um madnomniged ni gimed be ta’ fan Somol. Thingar mu madnomniged ni gubin e mfen ni nge par nib madnom ndab ni pag.” Tomuren nra tay piyu Israel fare madnom ko Paluk’af ko rofen ni Nisan 14, ma aram mu kur tababnaged yugu reb e madnom ni medlip e rran n’umngin nap’an. Nisan 14 e aram e rofen ni yima tay e madnom ko Paluk’af, machane ku rayog ni nga nog e Paluk’af ko bin baaram e madnom ni yima tay nga tomuren ni medlip e rran n’umngin nap’an. (Ex. 12:14-17; Luke 22:1; John 18:28; 19:14) Ere, Paluk’af e aram reb ko “pi madnom ni yima tay ni nge puguran ban’en ngan’uy” ni kan tay chilen ngak piyu Israel ni ngar madnomnaged ni gubin e duw.​—2 Kron. 8:13.

7. Mang madnom e tababnag Jesus ko yay ni tomur nra madnomnaged e pi apostal rok e Paluk’af?

⁷ Bochan ni Jesus nge pi apostal rok e yad boch e Jew ni yad ma fol ko fare Motochiyel rok Moses, ma aram fan ni yad ma madnomnag e Paluk’af. (Matt. 26:17-19) Yay ni tomur nra madnomnaged e Paluk’af, me tababnag Jesus yugu reb e madnom nsusun e ngaun madnomnag u gubin e duw ni ka nog e Abich ni Blayal’ rok Somol ngay. Machane, wuin e susun ni ngar ted e binem e madnom?

8. Mang deer e rayog ni nge sum u murung’agen e Paluk’af nge fare Abich ni Blayal’ rok Somol?

⁸ Tomuren ni ke madnomnag Jesus nge pi apostal rok fare Paluk’af me tay chilen ngorad ni ngaur madnomnaged fare Abich ni Blayal’ rok Somol. Ere, yan i aw fare Abich ni Blayal’ rok Somol ko rofen ni Paluk’af. Dabisiy ni kam nang ni ma thil e rofen ni gad ma madnomnag e Puguran ko Yam’ ni Tay Kristus riy ko rofen ni i madnomnag piyu Jew e Paluk’af. Mang fan ni aray rogon? Gad ra pirieg e fulweg riy ko n’en ni ke tay Got chilen ngak piyu Israel. Tomuren ni yog Moses ngak “urngin piyu Israel” ni ngar lied fare fak e saf, me yog e ngiyal’ ni ngar rin’ed riy ko rofen ni Nisan 14.​—Mu beeg e Exodus 12:5, 6. 

9. Wuin e ngan madnomnag fare Paluk’af nrogon ni bay ko Exodus 12:6? (Kum guy fare thin ni kenggin e,  “Mingiyal’ e Yima Tay e Re Madnom Nem?”)

⁹ Rogon ni bay u ba ken e babyor e be yog e  Exodus 12:6 ni susun e ngan li’ fare fak e saf u nap’an “ni ke aw e lumor.” (The Pentateuch and Haftorahs) Bay yu ken e Bible ni be fanay boch e thin ni taareb rogon fan ko re thin ney. Bod ni fare babyor rok piyu Jew ni kan nog e Tanakh ngay e kan pilyeg e re thin ney riy ni “gonowrug.” Ere, susun ni ngan li’ fare fak e saf u nap’an ni ke yan ni nge aw e yal’, ni aram e ngiyal’ ni ke tabab e Nisan 14.

10. Mingiyal’ e ma lemnag boch e girdi’ ni aram e ngiyal’ ni yima li’ fare fak e Saf riy ni yima fanay ko Paluk’af, machane, mang deer ni ke sum?

¹⁰ Boch nga tomuren, me lemnag boch e Jew ni bokum e awa ni yira li’ e pi fak e saf riy ni kan fek i yan nga tempel. Ere, un lemnag ni fare thin ni bay ko Exodus 12:6 e be weliy murung’agen ba ngiyal’ u tungun e rofen ni Nisan 14, ni aram e nge tabab ko mithigyal’ nge mada’ ko ngiyal’ ni ke aw e yal’. Machane, faanra ba puluw rogon ni kan tamilangnag, me ere mingiyal’ e susun ni ngan tay fare abich ni fan ko Paluk’af? Reb e Sensey u reb e skul nib tolang ni Jonathan Klawans fithingan ni ir be’ ni boor ban’en ni manang u murung’agen e Judaism e gaar: “Kakrom e ma tabab reb e rran u tomuren ni ke aw e yal’. Ere, fapi gamanman ni yima pi’ ni maligach e yima pi’ ko rofen ni Nisan 14. Machane, fare abich ko Paluk’af e yima tay ko Nisan 15, ni yugu aram rogon nder tamilangnag e Exodus.” Ki yog ni gaar: “De tamilangnag e pi babyor ko pi sensey ko motochiyel rogon ni ngan madnomnag fare Paluk’af u m’on ni ngan gothey fare tempel” u nap’an e duw ni 70 C.E.

11. (a) Mang boch ban’en ni i buch rok Jesus ko rofen ni Paluk’af ko duw ni 33 C.E.? (b) Mang fan ni ka nog ni “rib thothup” e rofen ni Nisan 15 u nap’an e duw ni 33 C.E.? (Mu guy e footnote)

¹¹ Ere, wuin e kan madnomnag fare Paluk’af ko duw ni 33 C.E.? Nap’an ni ke chugur ni ‘ngan li’ fare saf ni fan ko ggan ko madnom ni paluk’af,’ ko rofen ni Nisan 13, me yog Jesus ngak Peter nge John ni gaar: “Mmarow ngam ngongliyew rogon e ggan ni ngad ked ko blayal’ ni ggan ko Paluk’af.” (Luke 22:7, 8) “Faani taw ko fare awa” ni ngan tay fare abich ko Paluk’af u tomuren ni ke aw e yal’ ko Nisan 14 ko rofen ni Aningeg Fen e Maruwel, me un Jesus ngak pi gachalpen ngar madnomnaged fare madnom ko Paluk’af. Nap’an nra mu’gad, me tababnag Jesus fare Abich ni Blayal’ rok Somol. (Luke 22:14, 15) Re nep’ i n’em min kol Jesus min tabab i pufthinnag. Nap’an ni ke chugur ni nge misiw’ ko rofen ni Nisan 14 min richibiy Jesus nga baley i gek’iy, ma nap’an ni ke mithigyal’ me aw e fan rok. (John 19:14) Ere, rofen ni “kan pi’ Kristus ni maligach ni ir e ke mang saf rodad ko Paluk’af” e ku aram e rofen ni yima li’ fare fak e saf riy ngan pi’ ni maligach ni fan ko Paluk’af. (1 Kor. 5:7; 11:23; Matt. 26:2) Ni k’eyag Jesus ko bin migid e rran riy, ni aram e Nisan 15. *​—Lev. 23:5-7; Luke 23:54.

12, 13. Mang rogon fare madnom ni Paluk’af ko pi bitir nu Israel?

¹² Ngad sulod ko n’en ni buch u Egypt. I yog Moses ni nge madnomnag e pi tapigpig rok Got fare madnom ko Paluk’af ni gubin e duw ya nge “par nib madnom ndab ni pag.” Ra taw ko rofen ni Paluk’af u gubin e duw ma nge fith pi fakrad fan e re madnom nem. (Mu beeg e Exodus 12:24-27; Deut. 6:20-23) Ere, fare Paluk’af e ku ra mang ba “puguran” ngak e piin bitir.​​—Ex. 12:14.

¹³ Ra yib reb e mfen nge reb ma nge fil piyu Israel boch ban’en nib ga’ fan u murung’agen fare madnom ko Paluk’af ngak pi fakrad. Reb ko pi n’em e aram e rayog rok Jehovah ni nge ayuweg e piin ni yad ma pigpig ngak. Kur filed ko bitir rorad ni Jehovah e ba Got nib fas, mab riyul’, ma ma lemnag ni nge ayuweg e girdi’ rok. Ke micheg nrayog rok ni nge rin’ e re n’ey u nap’an ni ayuweg e bin nganni u pi fak piyu Israel “ko fa ngiyal’ nem ni thang e fan rok piyu Egypt.”

14. Mang e rayog ni nge fil e pi gallabthir ni Kristiano ngak pi fakrad u murung’agen e rofen ni Paluk’af?

¹⁴ Pi gallabthir ni Kristiano e ngiyal’ ney e dawor ni tay chilen ngorad ni ngaur weliyed ngak pi fakrad e n’en ni i buch ko rofen ni Paluk’af ni gubin e duw. Machane, ga ma fil ngak pi fakam nrayog rok Got ni nge ayuweg e girdi’ rok, fa? Ma m’ug ko ngongol rom nriyul’ u wan’um ni Jehovah e ir e Ta Ayuw ko pi tapigpig rok, fa? (Ps. 27:11; Isa. 12:2) Ga ma fil e re n’ey ngak pi fakam u fithik’ e sabethin nib sumunguy ni gathi ga be puwan’ ngorad, fa? Re n’ey e ra ayuweg chon e tabinaw rom ni nge gel e pagan’ rorad ngak Jehovah.

15, 16. Mang e rayog ni ngad filed u murung’agen Jehovah ko n’en ni yima rin’ u nap’an e Paluk’af nge pi n’en ni weliy e Exodus murung’agen?

¹⁵ Gathi kemus ni gad ra fil rogon nrayog rok Jehovah ni nge ayuweg e girdi’ rok ko n’en ni yima rin’ u nap’an e Paluk’af, ya ku gad ra fil riy ni rogon ni ke ayuweg e girdi’ rok ke chuwegrad ko sib me ‘fekrad nga wuru’ yu Egypt.’ Am lemnag e n’en ni buch. Ke fanay Got bangi manileng nge nifiy ni nge pow’iy piyu Israel ko fare Red Sea. Kur guyed rogon ni ke sey Jehovah fare day ke ruw raba’ me yag ni nga ranod u daken e but’ nib milik nga barba’ fare Red Sea. Nap’an ni kar thapgad nga barba’ mar guyed ni ke sulweg Got fare day ke tharey e pi salthaw nu Egypt. Ma aram me tabab piyu Israel ni ngar tanggad ni be lungurad: “Nggu tangnag Somol . . . Ke yin’ fapi os nge piin ni kar afgad nga daken nga maday. I Somol e ke pi’ gelngig kug gel; i ir e ke chuwegneg u pa’ e toogor rog.”​—Ex. 13:14, 21, 22; 15:1, 2; Ps. 136:11-15.

¹⁶ Faanra gur reb e gallabthir, ma ga ma ayuweg pi fakam ni nge pagan’rad ngak Jehovah ni ir e En ma Chuwegey ko Gafgow, fa? Yad ma guy e re n’ey u rogon ni ga ma non nge rogon e pi n’en ni ga ma dugliy, fa? Rayog ni ngam weliyed chon e tabinaw rom e thin ni bay ko Exodus ko guruy ni 12-15 u nap’an e Fol Bible ni Tabinaw, mi gimed fal’eg i weliy rogon ni ma ayuweg Jehovah e pi tapigpig rok. Ku rayog ni ngam weliyed murung’agen e re n’ey u nap’an ni gimed be weliy e thin ni bay ko Acts 7:30-36 ara Daniel 3:16-18, 26-28. Susun ni urngin e pi tapigpig rok Jehovah, ni piin piilal nge bitir ma nge pagan’rad nrayog rok  Got ni nge ayuwegdad e ngiyal’ ney ni bod rogon ni rin’ kakrom. Ku ra ayuwegdad boch nga m’on ni bod rogon ni ayuweg e girdi’ rok u nap’an Moses.​—Mu beeg e 1 Thessalonika 1:9, 10.

17, 18. Mang ni kab ga’ fan rachaen Jesus nga rachaen fak e saf ni un pi’ ni fan ko Paluk’af?

¹⁷ Tin riyul’ e Kristiano e darur madnomnaged fare Paluk’af e ngiyal’ ney, ya re madnom nem e bang ko fare Motochiyel rok Moses, ma gathi gad bay u tan e re Motochiyel nem. (Rom. 10:4; Kol. 2:13-16) Machane, gad ma madnomnag reb e madnom ni aram fare puguran ko yam’ ni tay Fak Got. Yugu aram rogon, ma bay ban’en nrayog ni ngad filed ko fare madnom ko Paluk’af ni faan tababnag u Egypt.

¹⁸ Rachaen fare fak e saf ni kan achey nga ruw raba’ i langan e mab nge nga daken langan e mab ko naun rok piyu Israel e nge ayuweg e yafas ko bin nganni i fakrad. Ngiyal’ ney e dakurud pied e gamanman ni maligach ngak Got ko rofen ni Paluk’af ara yugu ba ngiyal’. Machane, ka bay reb e maligach nib kab fel’ boch ko biney nrayog ni nge pi’ e yafas ngodad ndariy n’umngin nap’an. I weliy apostal Paul murung’agen e “muulung rok e tin ni nganni’ u pi fak Got, ni kan yoloy fithingrad u tharmiy.” Fare “racha’ ni kan wereg” ni rachaen Jesus e aram e n’en ni ke yognag e yafas ndariy n’umngin nap’an u tharmiy ngak e piin ni kan dugliyrad. (Heb. 12:23, 24) Ku er rogon ni pi Kristiano ni yad be athapeg e par u fayleng e ku rayog ngorad e yafas ndariy n’umngin nap’an ni bochan e re maligach ney. Ba t’uf ni ngad pugeduran ngodad e re thin ni baaray ni gaar: “Rachaen Jesus ni map’ . . . e ir e pithigdad ko denen, me ir e n’ag Got fan e denen rodad riy. Ri ba ga’ e runguy rok Got ngodad.”​—Efe. 1:7.

19. Uw rogon ma n’en ni buch rok Jesus u nap’an ni ke yim’ e ra gelnag e pagan’ rodad ko pi yiiy u lan e Bible?

¹⁹ Nap’an ni yibe li’ fare fak e saf ni fan ko Paluk’af u Egypt, ma thingar dab ni t’ar reb e yil rok. (Ex. 12:46; Num. 9:11, 12) Ere, uw rogon fare “Fak e Saf rok Got” ni ir e ke pi’ fare biyul? (John 1:29) Kan tining nga baley i gek’iy min yan nni tay nga thilin l’agruw i pumoon nib kireb ni kun tiningrow nga l’agruw ley e gek’iy. I wenig piyu Jew ngak Pilate ni nge pagrad ngar t’ared e yil u ay fa dalip i pumoon, ya nge papey ni ngar m’ad ni bochan e nge dab ra pared u daken fa yu ley i gek’iy nge af ko bin migid e rran ni aram e Nisan 15, ya re Sabbath nem e rib thothup. I t’ar fapi salthaw e yil u ay fa gal pumoon ni yow ba kireb nsom’on, “machane faan ra bad ngak Jesus mi yad guy ni ke aw fan rok, ma aram e dakur t’ared yilen ay.” (John 19:31-34) Ere, ke taareb rogon e n’en ni buch rok Jesus ko fare fak e saf ni yima pi’ ni maligach u nap’an e Paluk’af kakrom ni danir ma t’ar reb e yil rok. Ere, fare fak e saf ni yima li’ u nap’an e Paluk’af e ngiyal’ nem e kemus ni “yaan” e n’en ni ke buch ko rofen ni Nisan 14 ko duw ni 33 C.E. (Heb. 10:1) Re n’ey e ke lebguy e thin ni bay ko Psalm 34:20, ma ra ayuwegdad ni ngari pagan’dad nga rogon ni ma lebug e yiiy u Bible.

20. Mang e ba thil u rogon ni i madnomnag piyu Jew fare Paluk’af nge rogon ni madnomnag Jesus nge pi apostal rok fare Abich ni Blayal’ rok Somol?

²⁰ Machane, bay boch ban’en nib thil u rogon ni i madnomnag piyu Jew fare Paluk’af nge rogon ni madnomnag Jesus nge pi apostal rok fare Abich ni Blayal’ rok Somol. Bod nrayog ni nge kay piyu Israel e ufin ko fare fak e saf, machane dab ra unumed rachaen. Re n’ey e ba thil ko n’en ni yog Jesus ngak pi gachalpen ni ngar rin’ed. I yog ni piin ni yad ra un ngak ko gagiyeg ko “gin nsuwon Got” e yad ra kay fare flowa mar unumed fare wain, ya be yip’ fan downgin nge rachaen. Aram e n’en ni gad ra weliy ko bin migid e article.​—Mark 14:22-25.

21. Mang nib ga’ fan ni ngad filed murung’agen fare Paluk’af?

²¹ Fare Paluk’af e aram reb e madnom nib ga’ fan u wan’ e girdi’ rok Got, ere ra bagadad ma bay ban’en nrayog ni nge fil riy. Fare Paluk’af e ke mang ba ‘puguran ngak’ piyu Jew, machane susun ni gadad e piin Kristiano e ngad filed murung’agen, ya “urngin e thin ni bay u lan e babyor nib thothup e Got e yib i pi’ nga laniyan’ e girdi’ ngar yoloyed nga babyor.”​—2 Tim. 3:16.