1-3. Mang boch e magawon ni i mo’maw’nag ngak pi gachalpen Jesus ni ngar machibnaged fare thin nib fel’ ngak “girdien e pi nam u gubin yang”?

 BOOR e maruwel ni pi’ Jesus Kristus ngak pi gachalpen ni ngar rin’ed. I tay chilen ngorad ni gaar: “Mmarod ngak girdien e pi nam u gubin yang ngam pingeged yad ngar manged pi gachalpeg.” Nap’an ni yad be rin’ e re maruwel nem, ma ra munmun ma ra garer fare ‘Thin rok Got Nib Fel’ ni murung’agen e gagiyeg rok Got’ nga ga’ngin yang u fayleng ni nge urngin e girdi’ me nang.​—Matt. 24:14; 28:19.

² Rib t’uf Jesus nge fare thin nib fel’ rok pi gachalpen. Yugu aram rogon, ma dabisiy ni ur lemnaged ko uw rogon nrayog ni ngar rin’ed e re maruwel nem ni kan tay chilen ngorad ni ngar rin’ed. Bin riyul’ riy, e yad buchuuw. Ma ngiyal’ nem e en ni ur weliyed murung’agen ko girdi’ ni ir Fak Got e kan li’ ke yim’. Maku reb, e ma tay e girdi’ ni pi gachalpen Jesus e yad boch e girdi’ ‘ndariy e skul rorad.’ (Acts 4:13) Pi tayugang’ ko pi yurba’ i teliw rok piyu Jew e ba tolang e skul rorad, ma pi gachalpen Jesus e danga’. Maku reb, e thingar ra machibnaged boch ban’en nde puluw ko pi yalen rok piyu Jew ni ir e ke yan bokum miriay e duw ni be machibnag e pi tayugang’ ko teliw ko girdi’ e ngiyal’ nem.  Maku bochan nda i tay piyu Israel fan pi gachalpen Jesus, ma dabisiy ni ku aram fan ni ur lemnaged ko ra motoyil be’ nu Roma ngorad fa danga’.

³ Ki yog Jesus ngak pi gachalpen nra fanenikayrad e girdi’, maku yira gafgownagrad, maku bay boch i yad ni yira li’rad ngar m’ad. (Luke 21:16, 17) Thingar ra athamgilgad ni bochan e bay boch e girdi’ ni yad ra chel ngar yognaged yad, ma ngkur ayuweged yad ko pi profet ni googsur, nge piin ndarur folgad ko motochiyel. (Matt. 24:10-12) Mus ni faanra gubin e girdi’ nra motoyil ngorad, ma uw rogon ni ngar wereged e re thin nem nge “yan i mada’ ko yungi n’en ni yan i mus e fayleng ngay”? (Acts 1:8) Ireray boch ban’en ndabisiy ni i magafan’ pi gachalpen Jesus ngay!

4. Mang angin e machib ni i tay pi gachalpen Jesus u nap’an e bin som’on e chibog?

⁴ Yugu aram rogon ni boor ban’en ni i magafan’ pi gachalpen Jesus ngay, machane kar folgad ko n’en ni tay chilen ngorad ni ngar rin’ed, ma aram mar machibnaged fare thin nib fel’ u ga’ngin yang yu Jerusalem, nge yu Samaria, nge ku boch e nam. Tomuren 30 e duw ma kan machibnag fare thin nib fel’ ngak “urngin e girdi’,” ma be “yib wenegan nib fel’ ngak e girdi’ ma be wer u fayleng i yan.” (Kol. 1:6, 23) Bod nnap’an ni i machib apostal Paul u Cyprus, “me mich Jesus u wan’” Sergius Paulus ni ir reb e tayugang’ ko am nu Roma, ni bochan e kari “gin ko tin ni ke rung’ag ni murung’agen Somol.”​—Mu beeg e Acts 13:6-12.

5. (a) Mang e yog Jesus ngak pi gachalpen? (b) Mang e yog ba ken e babyor u murung’agen e bin som’on e chibog?

⁵ Manang pi gachalpen Jesus ndabiyog ni ngar rin’ed e re maruwel nem u gelngirad. Machane, i yog Jesus ngorad ni gubin ngiyal’ ma bay rorad, maku ra ayuwegrad gelngin Got nib thothup. (Matt. 28:20) Bay boch ban’en ni i buch e ngiyal’ nem ni i ayuweg pi gachalpen Jesus ni ngar machibnaged fare thin nib fel’ ni murung’agen Gil’ilungun Got. I yog reb e babyor ni gaar: “Bin som’on e chibog ko AD e aram e ngiyal’ nth’abi fel’ ni tabab e tin som’on e Kristiano riy ko machib . . . Nap’an e bin l’agruw e chibog, me tabab ni nge tamilang u wan’ e piin Kristiano ni Got e ir e be gagiyegnag gubin ban’en e ngiyal’ nem ya nge yag ni ngar rin’ed e re maruwel nem.”​—Evangelism in the Early Church.

6. Mang e gad ra weliy ko (a) re article ney? (b) bin migid e article?

⁶ Der yog e Bible ni Got e ir e i thilyeg boch ban’en ni i buch u fayleng e ngiyal’ nem ni bochan e nge yag ni rin’ e piin Kristiano fare maruwel ni machib. Machane, gad manang ni baadag Jehovah ni ngan machibnag fare thin nib fel’, me Satan e dabun. Gad ra weliy boch ban’en ko re article ney nsana ir e momnag e machib ni un tay u nap’an e bin som’on e chibog. Ma bin migid e article e gad ra weliy riy boch ban’en ni ke thil e chiney ni ku ir e be ayuwegdad ni ngad wereged fare thin nib fel’ nge yan i mada’ ko yungi n’en ni yan i mus e fayleng ngay.

7. Mang fa ngiyal’ i n’em ni u nog e Pax Romana ngay, ma mang fan nib thil e ngiyal’ nem nga yu ngiyal’?

⁷ Boor e kanawo’ ni i ayuweg e pi n’en ni i buch u Roma rogon e machib ni i tay e pi Kristiano. Bod ni immoy ba ngiyal’ ni par fare nam nu Roma nib aw e gapas riy. Re ngiyal’ i n’em e yima yog e Roman Peace ngay ara Pax Romana ko thin ni Latin. Aram e ngiyal’ ni taleg e Am nu Roma gubin e togopuluw ni un tay ko girdi’ ko re nam nem. Riyul’ ni immoy yu ngiyal’ ni un mahl ma yibe weliy “murung’agen e mahl” ni bod rogon ni yiiynag Jesus. (Matt. 24:6) Miki gothey piyu Roma fare mach nu Jerusalem u nap’an e duw ni 70 C.E., maku un tay boch e cham u boch e binaw nib chugur ko mathil ko re binaw nem. Machane, gin ga’ yang ko re mach nem e i par nib aw e gapas riy u lan 200 e duw, ma aram fan ni mom ngak pi gachalpen Jesus ni ngar milekaggad ni yad be machib. I yog ba ken e babyor ni gaar: “Dariy ba ngiyal’ u chepin e girdi’ ni ke yag ni nge par aram urngin e girdi’ nib gapas thilrad ni aram n’umngin nap’an.”

8. Uw rogon ni yag ni nge machib e tin som’on e Kristiano u nap’an ni bay e gapas u Roma?

 ⁸ Immoy be’ ni boor ban’en ni manang u nap’an e bin dalip e chibog ni ka nog Origen ngak ni yoloy ni gaar: “Faan gomanga boor e am e ngiyal’ nem, ma ra mo’maw’ ni nge garer e machib rok Jesus nga ga’ngin yang e fayleng . . . ni bochan e ra boch e girdi’ u reb e nam ma yad be cham nga boch e nam ni pa’ e nam rorad. . . . Re thin nib fel’ ney ni murung’agen e gapas ma ma pi’ e athamgil nga laniyan’ e girdi’ ndab ur sulweged taban e kireb ngak e pi toogor rorad e dabiyog ni nge garer nga gubin yang ni faan gomanga dariy e gapas maku da i munguy laniyan’ e girdi’ u nap’an ni yib Jesus.” Un gafgownag pi gachalpen Jesus u nap’an ni be gagiyeg piyu Roma, machane ra fanayed e re ngiyal’ ni baaram ni be par nib gapas ni ngar machibnaged fare thin nib fel’ ko pi binaw i yan u rogon nrayog rorad.​—Mu beeg e Roma 12:18-21.

9, 10. Mang boch ban’en ni momnag rogon e milekag ni i tay pi gachalpen Jesus?

⁹ Ki mom ko pi Kristiano ni ngar machibnaged fare thin nib fel’ ni bochan e pi kanawo’ ni i ngongliy piyu Roma. Ki fanay piyu Roma e pi salthaw rorad ni ngar matanagiyed e girdi’ ni ur moyed u tan e re am nem me yag ni ngar pared u fithik’ e gapas. Maku reb, e kun ngongliy e kanawo’ nib fel’ ya nge mom rogon ni ngi i yan e pi salthaw nu Roma u reb e binaw nga reb. Mab salap piyu Roma i ngongliy e pi kanawo’ nem. Ere, ba pag 50,000 e mayel n’umngin e kanawo’ nra ngongliyed ni yan i peth ko pi binaw ni ur gagiyegniged. Yu pa’ i kanawo’ nem e yan u fithik’ e garger, nge daken yungi ted, nge p’ebugul e pi burey.

¹⁰ Gathi kemus ni i ngongliy piyu Roma e kanawo’ ni un yan riy, ya ku ur milekaggad u barkow. Ur milekaggad u lan yu pa’ i lul’ ni gagang’ ni sogonap’an 17,000 e mayel n’umngin. Sogonap’an 900 kanawoen e barkow u maday ni ur milekaggad riy nga boch e binaw u lan yu Roma. Aram boch ban’en ni momnag ngak e pi Kristiano ni ngar milekaggad ko pi binaw ni ngar machibgad. Riyul’ ni i mada’nag apostal Paul nge boch e Kristiano e magawon u nap’an ni ur milekaggad, machane i yag rorad ni ngar milekaggad u reb e binaw nga reb ndarur fanayed e passport nge visa. Ku da immoy e yungi n’en ni yima yaliy babyoren e girdi’ ni be milekag riy nge yungi n’en ni yima yaliy e chugum ko girdi’ riy e ngiyal’ nem. Maku reb, e ngiyal’ nem e gathi ri boor e girdi’ ni moro’ro’ ni bochan e manang e girdi’ ni faanra kolrad piyu Roma ni yad be moro’ro’ ma rib gel e gafgow ni yira tay ngorad. Kub mom e milekag ni yima tay u maday ni bochan e ma matanagiy e pi salthaw nu Roma e yungi day ni yima milekag riy, ya nge dabi yib boch e girdi’ ngay ni yad ma iring e chugum ko girdi’ u maday mi yad gafgownagrad. Yugu aram rogon ni bay in yay ni pil e barkow u maday ni bay Paul u daken, machane der yog e Bible ni yib e pi girdi’ nem ni yad ma iring e chugum ko girdi’ u maday ko pi barkow nem ngar iringed e chugum ko girdi’ min gafgownagrad.​—2 Kor. 11:25, 26.

11. Mang fan ni i fanay pi gachalpen Jesus e thin ni Greek?

¹¹ Thin ni Greek e aram e re thin ni i ayuweg e pi ulung ni Kristiano ni nge par nib fel’ rogon e numon u thilrad, me par nib taareban’rad. Nap’an e gagiyeg rok Alexander ni pilung nu Greece, ma pi binaw ni baaram ni yib i gagiyegnag piyu Roma ko tomur e i non e girdi’ riy ni thin ni Greek. Bochan e re n’ey, ma aram fan ni mom ko pi tapigpig rok Got ni ngar nonad ngak urngin mit e girdi’. Maku ireray e n’en ni momnag ni nge garer fare thin nib fel’. Maku reb e, pi Jew ni ur pared u Egypt e ngiyal’ nem e kar pilyeged e Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Hebrew ko thin ni Greek. Ere, boor e girdi’ ni yad manang murung’agen e re ke Bible nem ni ka nog e Septuagint ngay. Ma aram e re ke Bible ni i fanay pi gachalpen Jesus u nap’an e machib. Maku reb e, re thin ni Greek nem e ku i ayuweg e pi Kristiano u nap’an  ni ur yoloyed boch ban’en. Ya boor yu bugithin riy ni yima fanay ma ku boor rogon ni ngan fanay e thin riy ni ngan tamilangnag boch ban’en ni bay rogon ko tirok Got ban’en.

12. (a) Mang e codex, ma mang fan nib mom i fanay e re n’ey ko fa yungi babyor ni kan bachiy? (b) Wuin e tabab yooren e Kristiano i fanay e codex?

¹² Uw rogon ni i fanay e pi Kristiano ko bin som’on e chibog e Thin nu Bible u nap’an e machib? Som’on e ur fanayed yungi babyor ni kan bachiy. Machane, yungi babyor nem e ba fafaruwol ni bochan e ra pig ni ngan beeg ma ngan pithig ngemu’ mu kun bachiy bayay, mab ga’ ni kemus ni taa barba’ e bay e yol riy. Fare Gospel rok Matthew e rayog ni nge suguy bang e yungi babyor nem. Munmun, ma aram mu un fanay ban’en ni ka nog e codex ngay. Codex e yungi babyor ni kan tay nga taabang, keb ba ken e babyor riy, machane dan ngongliy keru’. Ere, ba mom ni nge pithig be’ e yu ke babyor ney me gay e re thin nu Bible ni baadag ni nge beeg. Yugu aram rogon ndariy be’ ni manang e ngiyal’ ni tabab e piin Kristiano i fanay e codex, machane be yog ba ken e babyor ni gaar: “Nap’an e bin l’agruw e chibog, ma yooren e Kristiano u fayleng i yan e yad ma fanay e codex, ere rayog ni tabab e girdi’ i fanay e re n’ey u ba ngiyal’ u m’on ko A.D. 100.”

13, 14. (a) Uw rogon ni fanay Paul mat’awun ni ir be’ nu Roma ni nge ayuweg e pogofan rok? (b) Uw rogon ni ayuweg e pi motochiyel nu Roma e pi Kristiano kakrom?

¹³ I yib angin e pi motochiyel nu Roma ko pi Kristiano ko bin som’on e chibog. Bod ni, Paul e ir be’ nu Roma, mab ga’ ni i ayuweg e re motochiyel nem u nap’an e milekag ni i tay. Nap’an ni be n’en e pi salthaw nu Roma ni ngar toyed Paul u nap’an ni immoy u Jerusalem, me fith ngak reb e tolang ko salthaw rorad ni gaar: “A mog, mmat’aw ko motochiyel ni ngam toyed be’ ni girdien yu Roma ni be’ ni mus ko oloboch rok ma dawor ni pithig?” Ya bin riyul’ riy e dabiyog ni ngar rin’ed e re n’em. Ere, nap’an ni yog Paul ni ir be’ nu Roma, “ma fapi pumoon ni yad be n’en ni ngar fithed Paul e ka chingiyal’ nem mi yad pag ndakur fithed; ma faani nang faanem ni pilungen e salthaw ni Paul reb e girdi’ nu Roma ma ke yin’ e chen ngak, me yib e marus ngak.”​—Acts 22:25-29.

¹⁴ Bochan e be’ Paul u Roma, ma aram e n’en ni ki ayuweg u nap’an ni immoy u Filippi. (Acts 16:35-40) Ma nap’an ni guy ba ulung i girdi’ rogon ni ngar gafgownaged e pi Kristiano u Efesus, me yog e en tayol ko fare binaw ko girdi’ ni ngar gapasgad ni bochan e yad be togopuluw ko motochiyel nu Roma. (Acts 19:35-41) Boch nga tomuren u nap’an ni bay Paul u Caesarea, me yag ni nge fanay mat’awun ni nge weliy murung’agen e michan’ rok u p’eowchen Caesar. (Acts 25:8-12) Ere, fare motochiyel  nu Roma e ke bing e kanawo’ ko pi Kristiano ni ngar ‘ayuweged e Thin Nib Fel’ ni yib rok Got ma yad be micheg nga laniyan’ e girdi’.’​—Fil. 1:7.

15. Uw e yungi n’en ni i par boor e Jew riy u nap’an e bin som’on e chibog?

¹⁵ Dabisiy ni ki mom boch e maruwel ni i rin’ e pi Kristiano ni bochan e ke garer e pi Jew ko pi binaw ni i gagiyegnag piyu Roma e ngiyal’ nem. Boch e chibog u m’on riy, me kol piyu Assyria e pi Jew ngar feked yad ni kalbus, maku aram e n’en ni rin’ piyu Babylon boch nga tomuren. Ere, nap’an e bin lal e chibog ko B.C.E., ma ke gaman 127 e binaw ni be gagiyegnag e Am nu Persia ni ma par e pi Jew riy. (Esther 9:30) Ma nap’an ni immoy Jesus u fayleng, ma i par boch e Jew u Asia Minor, ngu Egypt, ngu Greece, ngu Mesopotamia, ngu Lel’uch u Africa. Kan pirieg nib pag aningeg e milyon e girdi’ u fithik’ fa 60,000,000 e girdi’ ni ur pared ko pi binaw ni i gagiyegnag e am nu Roma e yad e Jew. Gubin yang ni i yan piyu Jew riy ma dar thilyeged e teliw rorad.​—Matt. 23:15.

16, 17. (a) Bochan ni boor e nam ni immoy e pi Jew riy kakrom, ma uw rogon ni yib angin e re n’ey ngak boch e girdi’ ni gathi yad e Jew? (b) Mang boch ban’en ni i rin’ e pi Jew ni folwok pi gachalpen Jesus riy?

¹⁶ Bochan ni boor e nam ni immoy e pi Jew riy kakrom, ma aram fan ni boor e girdi’ ni gathi yad e Jew nra nanged murung’agen e Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Hebrew. Ra filed ni kemus ni taareb e Got nib riyul’, ma piin ni yad ma pigpig ngak e thingar ra folgad ko pi motochiyel rok. Kur filed ni boor e yiiy u lan e Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Hebrew e be weliy murung’agen fare Messiah. (Luke 24:44) Manang e pi Jew nge pi Kristiano kakrom ni fapi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Hebrew e Got e thagthagnag e Thin riy nga laniyan’ e girdi’ ngar yoloyed. Ma ireray e n’en ni momnag ngak Paul ni nge ayuweg e piin ni yad baadag ni ngar nanged e tin riyul’. Ere, ba ga’ ni ma yan ko yungi n’en ni tafen e muulung rok e pi Jew mi i machibnagrad ni be fanay e thin ni bay u lan e Babyor nib Thothup.​—Mu beeg e Acts 17:1, 2. 

¹⁷ Gubin ngiyal’ ni ma muulung e pi Jew ko yungi n’em ni tafen e muulung rorad ara bang u wen ni ngar liyorgad ngak Got u taabang. Ba ga’ ni yad ma yon’ boch e tang, ma yad ma meybil, mar weliyed murung’agen e thin ni bay u lan fare Babyor nib Thothup. Ku ireray e n’en ni ma folwok e pi ulung ni Kristiano riy e ngiyal’ ney.

18, 19. (a) Mang e yag ni ngan rin’ ni bochan e pi n’en ni i buch u nap’an e bin som’on e chibog? (b) Bochan e pi n’ey ni kam fil, ma uw rogon Jehovah u wan’um?

¹⁸ Bochan e pi n’en ni i buch u nap’an e bin som’on e chibog, ma aram e n’en ni ayuweg rogon ni un machibnag fare thin nib fel’. Kad filed ni bochan ni immoy ba ngiyal’ ni par e pi nam ni immoy u tan e gagiyeg rok piyu Roma nib gapas, nge ku bochan ni ki mom rogon ni un milekag, ma boor e girdi’ ni u rogned taareb e thin, nge motochiyel nu Roma, nge bochan ni boor e nam ni immoy e pi Jew riy, ma aram e n’en ni ayuweg pi gachalpen Jesus ni ngar rin’ed e maruwel rorad ni ke pi’ Got ni aram e ngar machibgad.

¹⁹ Aningeg e chibog u m’on riy, me yog be’ nib llowan’ u Greece ni ka nog Plato ngak ni gaar: “Rib mo’maw’ ni ngad pirieged e en ni ke sunmiy e re palpalth’ib rodad ney, maku ir e chitamangidad, machane mus ni faanra yag rodad ni ngad pirieged, ma dabiyog ni ngad weliyed murung’agen ngak urngin e girdi’.” Machane, Jesus e gaar: “N’en ndabiyog rok e girdi’ e rayog rok Got.” (Luke 18:27) Baadag e En ni Ke Sunmiy e palpalth’ib ni ngad gayed ma gad guy rogon ni ngad nanged murung’agen. Aram fan ni ki gaar Jesus ngak pi gachalpen: “Mmarod ngak girdien e pi nam u gubin yang ngam pingeged yad ngar manged pi gachalpeg.” (Matt. 28:19) Ere, rayog ni ngad rin’ed e re maruwel ney u daken e ayuw rok Jehovah Got. Bin migid e article e ra weliy rogon ni yibe rin’ e re maruwel ney e ngiyal’ ney.