1. Mang e ra buch rok e pi Jew ni kan kalbusnagrad ni yad ra felfelan’ ngay?

 KARI felfelan’ e pi Jew, ya ke “gagiyegnag” Jehovah Got laniyan’ Cyrus ni Pilung nu Persia ni nge pag piyu Israel ni ke yoor e duw ni kar pared u Babylon ni yad ba kalbus. I yog e re pilung nem nrayog ni nge sul e pi Jew ko nam rorad ngar “toyed bayay fare tempel rok Somol, ni ir fare Got nu Israel.” (Ezra 1:1, 3) Rib gel e felfelan’ ko re n’ey, ya be yip’ fan nrayog ni nge liyor e pi Jew ko bin riyul’ e Got bayay u lan fare nam ni ke pi’ ngorad.

2. Mang e yag ni nge rin’ e pi Jew u tomuren nra sulod nga Jerusalem?

² Nap’an e duw ni 537 B.C.E., me taw e tin som’on e Jew ni kan pagrad u kalbus nga Jerusalem ni aram e tochuch ko fare ganong rok Judah ni bay ko yimuch. De n’uw nap’an nga tomuren mar tababgad i toy bayay fare tempel, ma nap’an e duw ni 536 B.C.E. ma kar mu’gad i ubung e def riy!

3. Mang togopuluw e mada’nag e pi Jew?

³ Machane nap’an nra tababgad ni ngar toyed fare tempel bayay, ma boor e girdi’ nra togopuluwgad ngorad. Pi nam u toobrad e ur “guyed rogon ni ngar lufed laniyan’ mi yad k’ar marus ko pi Jew nem nge dabkiyog nra toyed fare Tempel.” (Ezra 4:4, BT) Ba gel e magawon ni i mada’nag e pi Jew, machane ki mun daken e magawon rorad u nap’an ni mang Artaxerxes e pilung u Persia ko duw ni 522 B.C.E. * I lemnag e pi tatogopuluw nem ni bochan ni ke yib reb e pilung nib beech, ma aram e rayog ni ngar uneged e “tin nde mat’aw nga lan e motochiyel” ya nge yag nra taleged e re maruwel nem. (Ps. 94:20, BT) Rogned ngak Artaxerxes ni Pilung ni be lemnag e pi Jew ni ngar togopuluwgad ngak. (Ezra 4:11-16) I mich e pi thin ney u wan’ e re pilung nem, ma aram me pi’ e thin ni ngan taleg e maruwel ni yibe tay ko fare tempel. (Ezra 4:17-23) Bochan e re n’ey, ma aram me tal e pi Jew nda kur ngongliyed fare tempel.​—Ezra 4:24.

4. Mang e rin’ Jehovah u tomuren ni taleg e pi tatogopuluw e maruwel ni yibe tay ko fare tempel? (Isaiah 55:11)

 ⁴ Girdi’ ko re nam nem ndarur liyorgad ngak Jehovah nge boch i girdien e am nu Persia e ra dugliyed u wan’rad ni ngar taleged e maruwel ni yibe tay ko fare tempel. Machane baadag Jehovah ni nge toy e pi Jew e re tempel nem nge m’ay, ma gubin ngiyal’ ni ma lebguy e n’en nib m’agan’ ngay. (Mu beeg e Isaiah 55:11.) I mel’eg Zekariah ni nge mang profet rok me pilyeg e changar rok nge guy meruk ban’en. Ngemu’ me yog ngak ni nge weliy murung’agen e pi n’em ngak e pi Jew ni nge pi’ e athamgil nga lanin’rad. Pi n’ey e ayuwegrad ni ngar nanged ndariy rogon ni ngar rusgad ngak e piin be togopuluw ngorad miki pi’ e athamgil ngorad ni ngar ululgad i rin’ e maruwel ni baadag Jehovah ni ngar rin’ed. Bin lal e n’en ni guy Zekariah u nap’an nni pilyeg e changar rok e ba tagil’ e magal nge l’agruw ke gek’iy ni olive.

5. Mang e gad ra weliy ko re article ney?

⁵ Gad gubin ni ma mulan’dad yu ngiyal’. Ere faan gad ra fil murung’agen e bin lal e n’en ni pilyeg Jehovah e changar rok Zekariah nge guy ya nge pi’ e athamgil nga laniyan’ piyu Israel, ma aram e ra yib angin ngodad. Gad ra nang fan e re n’ey ma ra ayuwegdad ni ngad pigpiggad ngak Jehovah u fithik’ e yul’yul’ u nap’an ni kad mada’naged e togopuluw, ngu nap’an ni ke thil boch ban’en ko par rodad, ngu nap’an ni ka nog boch ban’en ni ngad rin’ed ndarud nanged fan.

6. Uw rogon ni ayuweg e pi Jew fare tagil’ e magal nge fa gal ke gek’iy nni pilyeg e changar rok Zekariah nge guy ni bay murung’agen ko Zekariah 4:1-3? (Mu guy e sasing ni bay u wuru’ e re ke babyor ney.)

⁶ Mu beeg e Zekariah 4:1-3. Fare tagil’ e magal nge fa gal ke gek’iy nni pilyeg e changar rok Zekariah nge guy e ayuweg e pi Jew ndab rrusgad ni ngar ululgad ko maruwel rorad ni yugu aram rogon ni yibe togopuluw ngorad. Ni uw rogon? Kam tay fanam i yan riy ni bay ban’en ni be pi’ e gapgep be yan ko fare tagil’ e magal, fa? Bay l’agruw ke gek’iy ni olive ni be yib e gapgep riy nga lan ba dabiy, me map’ e pi gapgep nem nga lan medlip ley i magal ni bay u daken fare tagil’ e magal. Ireray e pi gapgep ni be ayuweg e pi magal nem ndabi math. I fith Zekariah ni gaar: “Mang e be yip’ e pi n’ey fan?” Me yog fare engel e pi thin ni baaray ni ke yib rok Jehovah ni gaar: “Bay mmon’og ni gathi gelngin e salthaw rom, ma gathi gelngim, ya gelngig.” (Zek. 4:4, 6, BT) Gapgep ko gal ke gek’iy nem e be yip’ fan gelngin Jehovah nib thothup ndabi m’ay. Gelngin Got nib thothup e kab gel gelngin ko pi salthaw nu Persia. Bochan ni be ayuweg Jehovah e piin yad be toy fare tempel, ma aram fan nrayog ni ngar mu’naged e maruwel rorad ni yugu aram rogon ni yibe togopuluw ngorad. Pi thin ney e rra pi’ e athamgil nga lanin’rad! N’en nib t’uf ni nge rin’ e pi Jew e aram e nge pagan’rad ngak Jehovah mar ululgad ko maruwel ni yad be rin’. Ma aram e n’en nrin’ed ni yugu aram rogon ni kan pi’ e thin ndab kun toy fare tempel.

7. Mang ban’en ni thil ni yibnag e felfelan’ ngak e piin yad be toy fare tempel?

⁷ Bay ban’en ni thil ni yibnag e felfelan’ ngak e piin yad be toy fare tempel. Mang e re n’em? Nap’an e duw ni 520 B.C.E. me mang Darius I e pilung u Persia. Nap’an e bin l’agruw e duw ko gagiyeg rok me yan i nang ni fare thin ni kan pi’ ndab kun toy fare tempel e de puluw ko motochiyel. Ma aram me yog ni ngan mu’nag e re maruwel nem. (Ezra 6:1-3) I gin e girdi’ ko n’en ni yog e re pilung nem. Machane gathi kemus e n’en ni rin’. I yog ko girdi’ ni ngar talgad i magawonnag e maruwel ni yibe tay ko fare tempel ma ngar pied e salpiy nge boch ban’en nib t’uf ni fan ko re maruwel nem! (Ezra 6:7-12) Angin ni yib riy e nap’an ni ka fini pag aningeg e duw nga tomuren ko duw ni 515 B.C.E., me mu’nag e pi Jew fare tempel.​—Ezra 6:15.

8. Mang fan nrayog ni ngam par ndab mu rus u nap’an ni ga be mada’nag e togopuluw?

 ⁸ Ngiyal’ ney e ku boor e tapigpig rok Jehovah ni yibe togopuluw ngorad. Bod ni bay boch i yad ni ma par u boch e nam ni kan taleg boch ban’en ko maruwel rodad riy. Rayog ni ngan kol e pi walag ni yad ma par ko pi nam ney ngan fekrad nga “p’eowchen e piin ni ba ga’ lungurad nge pi pilung” ni bochan e nge mab e kanawo’ ngorad ni ngar machibnaged yad. (Matt. 10:17, 18) Yu ngiyal’ e rayog ni nge thil e piin yad be gagiyeg me mab e kanawo’ ngak e pi walag ni ngar liyorgad nib puf rogorad. Ku rayog ni bay reb e tapuf oloboch nib mat’aw rogon e pufthin ni ma tay nrayog ni nge dugliy ban’en nra bing e kanawo’ ngak e pi walag ni ngar liyorgad nib puf rogorad. Ku bay boch e Pi Mich ni yad ma mada’nag ba mit e togopuluw ni yugu ba thil. Yugu aram rogon ni yad ma par u reb e nam nib puf rogorad riy ni ngar liyorgad ngak Jehovah, machane ka ma togopuluw girdien e tabinaw rorad ngorad ni yad be guy rogon ni ngar taleged yad ndab kur pigpiggad ko Got rorad. (Matt. 10:32-36) Boor yay nnap’an ni yad ra guy ndabiyog ni ngar taleged e pi walag ney ndab kur pigpiggad ngak Jehovah, ma aram mar talgad ndab kur togopuluwgad ngorad. Bin riyul’ riy e, bay boch e girdi’ ni ur togopuluwgad kafram ni kar manged boch e Pi Mich ni yad ba pasig. Ere nap’an ni ga ra mada’nag e togopuluw, ma dabi mulan’um! Bay Jehovah nge gelngin nib thothup ni be ayuwegem, ere dariy ban’en ni ngam rus ngay!

9. Mang fan ni kireban’ boch e Jew u nap’an nra guyed e def ko bin nib beech e tempel ni kan ubung?

⁹ Nap’an nni mu’ i ubung e def ko fare tempel, me yor boch e Jew ni kar pilibthirgad. (Ezra 3:12) Bochan nra guyed feni manigil fare tempel ni toy Solomon, ma aram mar lemnaged ni biney e tempel ni kab beech e “dabi chugur ni nge taareb rogon” ko binem e tempel. (Hag. 2:2, 3, NW) I kireban’rad ni bochan e yad be taarebrogonnag e bin kakrom e tempel ko bin ka fin toy. Ere n’en ni guy Zekariah u nap’an nni pilyeg e changar rok e ra ayuwegrad ni ngkur felfelan’gad bayay. Ni uw rogon?

10. Uw rogon ni ayuweg fapi thin ni yog fare engel ni bay ko Zekariah 4:8-10 e pi Jew ni ngkur felfelan’gad bayay?

¹⁰ Mu beeg e Zekariah 4:8-10, NW. * Mang e yip’ fare engel fan u nap’an ni yog ni pi Jew e yad ra “felfelan’ mar guyed ba fol nib yil’ i gaf ni ba’ ban’en u taban ni ba’ tomalngin u pa’ Zerubbabel [ni governor rok e pi Jew]”? Re miti fol ney  nib yil’ i gaf ni ba’ ban’en u taban ni ba’ tomalngin e yima fanay ni nge ayuwegey ni ngan nang ko ba fel’ rogon ni kan suwoneg ban’en fa danga’. N’en ni yog e re engel nem e be dag ko girdi’ rok Got ni yugu aram rogon nde taareb rogon e re tempel nem ko bin som’on ni immoy, machane yira mu’ i toy maku ra yan i aw nga rogon ni baadag Jehovah. Ra felfelan’ Jehovah ko re tempel nem, ere susun ni ngkur felfelan’gad ngay. N’en nib ga’ fan u wan’ Jehovah e ngar liyorgad ngak u lan e binem e tempel ni kab beech u rogon ni baadag. Faanra lemnag e pi Jew rogon ni ngar liyorgad ngak Jehovah u rogon nib m’agan’ ngay nge rogon ni ngar fel’gad u wan’, ma aram e ku yad ra felfelan’ bayay.

11. Mang boch e magawon ni be mada’nag boch e tapigpig rok Jehovah e ngiyal’ ney?

¹¹ Boor i gadad e ra thil boch ban’en ko par rok mab mo’maw’ ngak. Bay boch e walag ni ke n’uw nap’an ni kar pigpiggad u polo’ e tayim rorad ni kan thilyeg e maruwel rorad. Ku bay boch e walag ni kar talgad i rin’ reb e maruwel nri yad baadag ni bochan yangarrad. Ba mom ni nge kireban’dad u nap’an nra buch boch ban’en rodad ni aray rogon. Som’on e rayog ni gathi ri gad be nang fan e n’en kan dugliy ara der puluw u wan’dad. Maku reb e rayog ni ngad lemnaged ni kab fel’ e pi n’en ni i buch rodad kafram. Ere rayog ni nge mulan’dad ma gad lemnag ndabkiyog ni ngad rin’ed boor ban’en ni fan ngak Jehovah. (Prov. 24:10) Uw rogon nrayog ni nge ayuwegdad e n’en ni guy Zekariah u nap’an nni pilyeg e changar rok ni ngad pied e tin th’abi fel’ rodad ngak e Got rodad?

12. Uw rogon nra ayuwegdad e n’en ni guy Zekariah u nap’an nni pilyeg e changar rok ni ngad pared ni gad ba felfelan’ u nap’an nra thil boch ban’en ko par rodad?

¹² Ra mom ni ngad mechamgad nga rogon e par rodad ni ke thil ni faan gad ra lemnag rarogodad ni bod rogon ni be lemnag Jehovah. Be rin’ boch ban’en nib manigil e ngiyal’ ney, maku gad ba tow’ath ni gad be maruwel u taabang. (1 Kor. 3:9) Maruwel rodad e rayog ni nge thil, machane t’ufeg rok Jehovah ngodad e ka be par ni ka rogon. Faanra bay boch ban’en ni kan thilyeg u lan e ulung ni ke thilyeg rogon e par rom, ma yugu dab mu par ni ga be lemnag ko mang fan ni kan thilyeg e pi n’em. Mmeybil ngak Jehovah ni nge ayuwegem ni ngam sap nga fel’ngin e tin kan thilyeg, ko bin ngaum par ni ga be athapeg ni nge sul e par rom nga rogon ni immoy ko “tin ke thumur e rran.” (Ekl. 7:10, BT) Mu lemnag e tin nrayog ni ngam rin’ ko bin ngaum lemnag e tin ndabkiyog ni ngam rin’. Kad filed ko n’en ni guy Zekariah u nap’an nni pilyeg e changar rok feni ga’ fan ni ngaud sapgad nga fel’ngin ban’en. Faan gad ra rin’ e re n’ey, ma aram e rayog ni ngad pared ni gad ba felfelan’ ma  gad ba yul’yul’ ni yugu aram rogon ni ke thil e par rodad.

13. Mang fan nrayog ni nge lemnag boch e girdi’ nu Israel nde puluw e n’en kan dugliy ni aram e ngan toy bayay fare tempel?

¹³ Kan taleg e maruwel ni yibe rin’ ko fare tempel. Yugu aram rogon, ma fa gal pumoon ni kan dugliyrow ni nga rognew e thin ni aram Jeshua (Joshua) ni ir e Prist Nth’abi Ga’ nge Zerubbabel ni Governor e ra tababgow i “toy bayay fare Tempel.” (Ezra 5:1, 2, BT) Sana rayog ni lemnag boch Jew nde puluw e n’en kar dugliyew. Manang e pi Jew ndabiyog ni ngar mithgad ngar toyed e re tempel nem ndabi nang be’. Maku yad manang nra rin’ e pi toogor rorad urngin ban’en nrayog rorad ni ngar taleged e re maruwel nem. Ere ba t’uf ni ngan micheg nga laniyan’ Joshua nge Zerubbabel ni be ayuwegrow Jehovah, ma aram e n’en ni buch. Ni uw rogon?

14. Mang e ni micheg nga laniyan’ Joshua ni ir e Prist Nth’abi Ga’ nge Zerubbabel ni Governor nrogon ni bay ko Zekariah 4:12, 14?

¹⁴ Mu beeg e Zekariah 4:12, 14, NW. * Fa gal ke gek’iy ni olive ni guy Zekariah ni profet rok Got u nap’an nni pilyeg e changar rok e yog fare engel ni be yip’ fan “fa gal pumoon ni kan mel’egrow” ni aram Joshua nge Zerubbabel. I yog fare engel ni gal pumoon ney e gowa “yow ba sak’iy u tooben fare Somol ko fayleng ni polo’,” ni aram Jehovah. Ri yow ba tow’ath ni kan pi’ e biney e maruwel ngorow! Be pagan’ Jehovah ngorow. Ere rayog ni nge pagan’ piyu Israel ko n’en yow ra yog ni ngan rin’ ni bochan e be fanayrow Jehovah ni nga rognew e thin rorad.

15. Uw rogon ni ngad daged ni gad be tayfan e fonow ni be pi’ Jehovah ngodad u daken e Thin rok?

¹⁵ Ka be ulul Jehovah ni nge pow’iy e girdi’ rok e ngiyal’ ney u daken e Thin rok ni aram e Bible. Aram e gin ma yog ngodad riy rogon ni ngad liyorgad ngak u rogon nib m’agan’ ngay. Ere uw rogon ni ngad daged ni gad be tayfan e fonow ni be pi’ ngodad u daken e Thin rok? Ba t’uf ni ngad ted e tayim ni ngad fal’eged i beeg ma gad guy rogon ni ngad nanged fan. Ere mu fithem ni nge lungum: ‘Nap’an nug ra beeg e Bible ara ba ken e babyor rodad ma gu ma tal nggu fal’eg i lemnag, fa? Gu ma guy rogon ni nggu nang fan boch e tin riyul’ u Bible “nib mo’maw’ ni ngan nang fan”? Fa yug gu ma beeg nib papey?’ (2 Pet. 3:16) Faan gad ra tay e tayim ni ngad fal’eged i lemnag e n’en be fil Jehovah ngodad, ma aram e rayog ni ngad folgad u rogon ni be pow’iydad ma gad lebguy fare maruwel ni machib ni gad be rin’.​—1 Tim. 4:15, 16.

16. Mang e ra ayuwegdad ni ngad folgad ko n’en ke yog “fare tapigpig nib yul’yul’ ma ba gonop” ni yugu aram rogon ni gathi ri gad be nang fan?

 ¹⁶ Ku reb e kanawo’ ni be pow’iydad Jehovah riy e u daken “fare tapigpig nib yul’yul’ ma ba gonop.” (Matt. 24:45) Yu ngiyal’ e rayog ni nge yog e re tapigpig ney boch ban’en ni ngad rin’ed ni gathi ri gad be nang fan. Bod nrayog ni ngar pied boch e fonow u rogon ni ngad fal’eged rogodad ya nge dabi buch ban’en rodad u nap’an ni ke yib ban’en ni yira gafgow riy ni gad be lemnag ndabi buch ko gin gad ma par riy. Fa reb e rayog ni ngad lemnaged ni kaygi pag rogon ni be kol ayuw e re tapigpig ney u nap’an reb e m’ar ni ke garer u gubin yang. Ere mang e susun ni ngad rin’ed ni faanra gad be lemnag nde puluw e fonow ni kar pied? Rayog ni ngad lemnaged angin ni yib ngak piyu Israel u nap’an nra folgad ko n’en ni yog Joshua nge Zerubbabel ngorad ni ngar rin’ed. Ku rayog ni ngad lemnaged murung’agen yugu boch e girdi’ ni kad beeged u Bible. Bay yu ngiyal’ ni i yog Got ko girdi’ rok ni ngar rin’ed ban’en ni gowa de puluw, machane aram e n’en ni ayuweg e yafos rorad.​—Judg. 7:7; 8:10.

17. Mang angin ngak e pi Jew fare tagil’ e magal nge fa gal ke gek’iy ni olive ni guy Zekariah u nap’an nni pilyeg e changar rok?

¹⁷ Rayog nde n’uw nap’an ni guy Zekariah e bin lal e n’en ni m’ug ngak u nap’an nni pilyeg e changar rok, machane re n’ey e ayuweg e pi Jew ni ngar sapgad nga fel’ngin e maruwel ni yad be rin’ nge liyor ni yad be tay. Ma nap’an nra folgad ko n’en kar filed ko re n’ey, ma aram mar guyed rogon ni be ayuwegrad Jehovah u fithik’ e t’ufeg ma be pow’iyrad. I ayuwegrad Jehovah u daken gelngin nib thothup ni ngar ululgad ko maruwel ni yad be rin’, mu kur felfelan’gad bayay.​—Ezra 6:16.

18. Uw rogon nra yib angin ngom e n’en ni guy Zekariah u nap’an nni pilyeg e changar rok?

¹⁸ Fare tagil’ e magal nge fa gal ke gek’iy ni olive ni guy Zekariah e rib ga’ angin nra yib ngom. Kad weliyed nrayog ni nge pi’ gelngim u nap’an ni yibe togopuluw ngom, mag par ni gab felfelan’ u nap’an ni ke thil boch ban’en ko par rom, miki pagan’um mag fol u nap’an ni ka nog ban’en ni ngan rin’ nda mur nang fan. Mang e susun ni ngam rin’ u nap’an ni ga ra mada’nag boch e magawon? Som’on e ngam guy e n’en ni guy Zekariah, ni aram e guy e mich riy ni be ayuweg Jehovah e girdi’ rok. Ngemu’ mag ngongol nib puluw ko n’en kam guy ni aram e nge pagan’um ngak Jehovah mag ulul ngam pigpig ngak u polo’ i gum’irchaem. (Matt. 22:37) Faan ga ra rin’ e re n’ey, ma ra ayuwegem ni ngam pigpig ngak u fithik’ e felfelan’ ndariy n’umngin nap’an.​—Kol. 1:10, 11.