Fare Arch of Titus e bay l’agruw ban’en riy ni kan ker ni be dag yaan boch ban’en ni buch kakrom. Machane, bay ban’en riy nib peth ko Bible ni gathi ri boor e girdi’ ni manang murung’agen. Re n’ey e aram e, fare Arch of Titus ara yaan e re n’em ni kan ngongliy e be micheg nib puluw e pi yiiy u lan e Bible.

Gin ni i gagiyegnag e Am nu Roma u tabolngin e bin som’on e chibog C.E. e tabab u Britain ngu Gaul (chiney e yima yog yu France ngay) nge yan i mada’ nga Egypt. Pi binaw u tan e re am ney e i par nib mudugil mab fel’ rogon e par riy. Machane, immoy reb e pi binaw nem nri dabun yu Roma dakenrad. Re binaw nem e aram yu Judea.

I yog ba ken e babyor ni gaar: “Ri in e binaw ni immoy u tan e gagiyeg rok yu Roma e bod rogon yu Judaea ni dabun yu Roma dakenrad maku dubrad daken yu Roma. Pi Jew e dubrad daken e piin ni ur gagiyegnaged yad ni yad ma darifannag e pi yalen rorad, ma piyu Roma e ur damumuwgad ngak e pi Jew ni bochan e ur guyed ni gubin ngiyal’ ni yad be togopuluw ma dubrad ni ngar folgad ko tin ni yad be yog.” (Encyclopedia of Ancient Rome) Boor e Jew ni ur athapeged ni nge yib reb e pilung nrayog ni nge chuwegrad u tan e gagiyeg rok piyu Roma me sulweg yu Israel nga rogon ni immoy ko som’on. Machane, nap’an ni taw ko duw ni 33 C.E., ma aram me yog Jesus Kristus ni yira gothey yu Jerusalem.

I gaar Jesus: “Bayi taw nga boch e rran me yib e toogor rom ngar cholngobiyed gur ko yoror ni but’ nge malang, mu ur bad i yib ngom u gubin yang. Ma bay ra kirebniged gur nge girdi’ ni bay u lan e yoror rom; ma dariy taareb e malang ni yad ra pag u tagil’.”​—Luke 19:43, 44.

Ba tamilang ni balyangan’ pi gachalpen Jesus ko pi thin ney ni yog ngorad. L’agruw e rran nga tomuren u nap’an ni yad be yaliy fare tempel u Jerusalem, ma aram me gaar bagayad: “Tamachib, a mu guy nga feni ga’ ma mmanigil malangen, nge feni fel’ yaan e pi naun ney!” Arrogon, ka nog ni immoy boch i malangen e re tempel nem nib pag 36 e fit (11 m) n’umngin, ma 16 e fit (5 m) radan, ma 10 e fit (3 m) tolngin! Yugu aram rogon me gaar Jesus ngorad: “Urngin e pi n’ey ni gimed be guy e bay taw nga ba ngiyal’ ndariy taareb e malang u roy ni yira pag u tagil’, ya gubin ni bay nin’ nga but’.”​—Mark 13:1; Luke 21:6.

Ki ulul Jesus ngay ni gaar: “Faanra mu guyed yu Jerusalem ni ke longobiy yu raba’ i salthaw, ma aram e kam nanged ndab ki n’uw nap’an min kirebnag. Ma aram e piin ni yad bay u lan yu Judea e thingar ra milgad nga daken e pi burey; ma piin ni yad bay u lan e binaw e thingar ra chuwgad riy, ma piin ni yad bay u wuru’ e binaw e thingar dab ranod nga lan binaw.” (Luke 21:20, 21) Gur, i riyul’ e thin ni yog Jesus, fa?

Tomuren 30 e duw ma ka dabun yu Judea ni yad be par u tan pa’ yu Roma. Machane faani taw ko duw ni 66 C.E. ma immoy reb e tayugang’ ko am nu Roma ni ka nog Gessius Florus ngak ni ma yog e thin u Judea ni yan nga lan tafen e chubgil u lan e tempel nge fek e salpiy riy. Re n’ey e ri k’aring e damumuw ngak e pi Jew ma daki yag nra k’adedan’rad. De n’uw nap’an nga tomuren, ma aram me yib boch e Jew nga lan yu Jerusalem ko cham, ma aram mar lied e pi salthaw nu Roma ni kan tayrad ni ngar matanagiyed e re mach nem, ma aram ma rogned ni ngar chuwgad u tan pa’ e am nu Roma.

Sogonap’an dalip e pul nga tomuren, mab pag 30,000 e salthaw nu Roma nra bad nga Jerusalem ni Cestius Gallus e ir e ba ga’ rorad ngar bad ra lied e pi Jew ni be togopuluw. Ba papey ni thum’ piyu  Roma nga lan e re mach nem mar kirebnaged e thal ni wuru’ e yoror ko fare tempel. Machane, de n’uw nap’an nga tomuren ma ranod ngar chuwgad nda kur chamgad ndariy be’ ni manang ko mang fan. Ri felfelan’ fapi Jew ni yad be togopuluw ma ka chingiyal’ nem ma aram ma ranod ra lol’oged fapi salthaw nu Roma. Machane, pi Kristiano e ra folgad ko ginang ni pi’ Jesus u m’on riy, ma aram mar milgad nga ranod nga daken e pi burey ni bay u barba’ e Lul’ nu Jordan ngar chuwgad u Jerusalem.​—Matthew 24:15, 16.

Bin migid e duw nga tomuren, ma aram miki tabab piyu Roma ni ngar sulod bayay nga lan yu Judea ko cham. Ngiyal’ nem e reb e ga’ ko salthaw ni ka nog Vespasian ngak nge Titus ni be’ ni pumoon ni fak e ir e yow ba ga’ ko re raba’ i salthaw nem. Machane, de n’uw nap’an nga tomuren me yim’ Nero ni Pilung ko duw ni 68 C.E., ma aram me sul Vespasian nga Roma ni nge mang Pilung u rom, ma aram me par Titus ni fak u Judea ngki ulul ko cham ni be tay ni yad sogonap’an 60,000 e salthaw.

Nap’an e June ko duw ni 70 C.E., ma aram me yog Titus ko pi salthaw rok ni ngar th’abed urngin ken e gek’iy nga but’ ni bay u lan e arow u Judea, min fanay e ren riy ni ngan reg nib peth nga taabang nge liyeg yu Jerusalem. N’umngin yang e gin ni yan e re yoror nem riy e 4.5 e mayel (7 km). Nap’an ni taw ko September, ma ke fek yu Roma gubin ban’en ko re mach nem ke m’ay, mar urfiyed e re mach nem nga but’ nib muun fare tempel ngay, ma pi malang ko re tempel nem e ra kirebnaged ndariy reb ni par u tagil’ ni bod rogon ni yiiynag Jesus u m’on riy. (Luke 19:43, 44) Kan sumarnag nu “thilin 250,000 nge mada’ ko 500,000 e girdi’ nra m’ad u Jerusalem nge tin ni ka bay e binaw ko re nam nem.”

Nap’an e duw ni 71 C.E., ma aram me sul Titus nga Italy. Ri boor e girdi’ u Roma nra bad ni ngar guyed e cha’ney ni ke sul ko nam rok. Gubin e girdi’ ko re mach nem nra madnomnaged e gel ni ke tay e pi salthaw nu Roma. Re madnom nem e aram e bin th’abi ga’ e madnom nni tay ko gin ni bay e tochuch ko re am nem riy.

Ri ngat e girdi’ ya boor ban’en nib tolang puluwon nni fek u tan e re mahl nem ni un yannag u daken e kanawo’ u Roma ni nge guy e girdi’. Ra guyed boch e barkow, nge karrow nib ga’ ni bay e girdi’ riy nge bogi ban’en ni be dag yaan e mahl ni un tay. Ku bay e chugum riy nni fek ko fare tempel u Jerusalem.

Nap’an e duw ni 79 C.E., ma aram me mang Titus e pilung me yan nga lon Vespasian ni chitamangin. Machane l’agruw e duw nga tomuren me yim’ Titus nib tomgin, me yan Domitian ni walagen ni pumoon nga lon nge mang pilung, ma ka chingiyal’ nem ma aram me ngongliy e re arch nem ara yaan ban’en ni nge puguran ngan’uy e n’en ni rin’ Titus.

Ngiyal’ ney e ra reb e duw ma bokum miriay e biyu’ e girdi’ ni yad ma yib ko re gin’ey ni yima yog e Roma Forum ngay ni ngar guyed fare Arch of Titus ara fare n’em nni ngongliy ni nge puguran ko girdi’ e n’en ni rin’ Titus. Boch e girdi’ e yad ma tay nre n’ey e ban’en ni kan ngongliy nrib manigil ni ngaun guy, ma boch e girdi’ e yad ma tay ni aram ban’en ni kan ngongliy ni nge puguran ko girdi’ e n’en ni rin’ e pilung nu Roma, ma boch e girdi’ e yad ma tay ni aram ban’en ni bay boch e thin riy nib manigil ni be weliy murung’agen rogon nni gothey yu Jerusalem nge tempel riy.

Machane, piin ni yad ma fal’eg i beeg e Bible e yad ma tay nre Arch of Titus ney e ka bay ban’en ni fan, ma re n’em e ban’en nib ga’ fan. Re n’ey ni kan ngongliy e be micheg ni pi yiiy u lan e Bible e rayog ni nge pagan’uy ngay ma kub puluw, ma Got e ir e ke yib rok.​—2 Peter 1:19-21.