Mman ko pi n'en ni bay riy

Mman ko table of contents

Be yag ni nge n’uw nap’an e yafos ko girdi’ ni bochan e pi cell u fithik’ i dowey ni yibe guy rogon ni nge par nib n’uw nap’an, fa?

Yibe Guy Rogon ni Nge N’uw Nap’an e Yafos ko Girdi’

Yibe Guy Rogon ni Nge N’uw Nap’an e Yafos ko Girdi’

“Kug par kug guy e maruwel ni ke pi’ Got ngak e girdi’ ni ngar mitgad riy ngaur maruweliyed. Ke sunmiy urngin ban’en nib fel’ u ngal’an. Ke tay e manemus nga lanin’rad.”​Eklesiastes 3:10, 11, NW.

PI THIN ney ni yog Solomon ni Pilung kakrom e rib puluw, ya be weliy rogon ni ma lemnag e girdi’ murung’agen e yafos rodad. Ke yan bokum e chibog ni be athapeg e girdi’ ni manga yigi n’uw boch nap’an e yafos rorad ni bochan e rib ngoch nap’an e yafos maku dabiyog ni ngan siyeg ndab nim’. Boor e chep ni murung’agen boch e girdi’ ni kar guyed rogon ni ngar pirieged boch ban’en nrayog ni nge n’uwnag nap’an e yafos rorad.

Am lemnag e n’en ni rin’ Gilgamesh nreb e pilung nu Sumeria. Boor e yat ni yima weliy ni murung’agen e n’en ni i rin’ e cha’ney. Bay reb e pi yat ney ni yima yog e Yat ku Gilgamesh ngay ni yima weliy riy rogon ni tay e yafos rok nga thatharen e riya’ nga i milekag i yan ni be guy rogon ni nge pirieg ban’en nra ayuweg ni nge dabi yim’. Machane de yag ni nge pirieg.

Be’ ni ma thilyeg e wasey nge ngal’ ni gol ni bay u tagil’ e maruwel rok u thilin e 500 nge 1500 C.E.

Nap’an e bin aningeg e chibog B.C.E., ma piin llowan’ u China ni yad ma thilyeg e wasey nge ngal’ ni gol e ra guyed rogon ni ngar athukuyed ba mit e ban’en ni yad be lemnag nrayog ni nge n’uwnag nap’an e yafos ko girdi’. Ra athukuyed ba mit e ban’en ni ngan unum ni bay ba mit e yub u fithik’ nib gel ni ka nog e mercury nge arsenic ngay. Yibe lemnag ni ireray e n’en ni yim’ boch e pilung u China riy kakrom. U thilin e duw ni 500 nge 1500 C.E., maku bay boch e pi girdi’ ni llowan’ nem u Europe nra guyed rogon ni ngar thilyeged e gol nge ngal’ nib mit e ban’en nrayog ni nge kay e girdi’, ya yad be lemnag ni gol e rayog ni nge n’uwnag nap’an e yafos ko girdi’ ni bochan e dabi kireb.

Ngiyal’ ney e girdi’ ni llowan’ ni ma fil murung’agen e pi n’en nib fos nge rogon ni ma af boch ban’en u rarogon reb e gallabthir ko bitir rok e yad be guy rogon ni ngar pirieged fan ni be pilibthir e girdi’. Pi n’en ni be guy e pi girdi’ ney rogon ni ngar rin’ed e be micheg ni mus ko girdi’ e ngiyal’ ney ni ku yad be athapeg ni manga yugu ra pirieged kanawoen nrayog ni nge dabki pilibthir e girdi’ ngaur m’ad ni bod rogon fa miti n’en ni un athukuy kakrom ni yibe lemnag ni “bay gelngin nra pi’ e yafos.” Machane, mang angin e pi n’ey ni yibe gay murung’agen?

KE TAY GOT E “MANEMUS NGA LANIN’RAD.”​—EKLESIASTES 3:10, 11, NW

YIBE GAY E N’EN BE K’ARING E GIRDI’ NI NGAUR PILIBTHIRGAD E NGIYAL’ NEY

Piin llowan’ ni yad ma fil murung’agen e cell u fithik’ i dow e girdi’ e ke pag 300 fan ni yad be yog ni ma pilibthir e girdi’ ngaur m’ad. Nap’an fapi duw ni ka fini yan, ma bay boch e girdi’ ni llowan’ ni ke yag rorad ni ngar n’igined e cell u fithik’ i dow e gamanman nge girdi’ ni nge par nib fos nib n’uw nap’an. Re n’ey e ke k’aring boch e girdi’ ni boor e salpiy rorad ni ngar pied puluwon boch e girdi’ ni llowan’ ni ngar gayed fan ni be yim’ e girdi’. Ere mang e kar rin’ed?

Yad be guy rogon ni ngar n’uwnaged nap’an e yafos ko girdi’. Bay boch e girdi’ ni llowan’ ni yad ma fil murung’agen e pi n’en nib fos ni yad be lemnag ni fan ni ma pilibthir e girdi’ e bochan e n’en ni ma buch u ban’en ni bay ko girdi’ ni ka nog e telomere ngay. Re n’ey e ban’en ni be ning taban yu yal’ i ban’en ni bod e tret ni bay ko cell u fithik’ i dow e girdi’ ni ka nog e chromosome ngay. Re n’ey ni ka nog e telomere ngay e ir e ma ayuweg ban’en ni bay u fithik’ e cell ko girdi’ ni ir e ma dugliy rogon yaan be’ ni nge yan i aw nge rogon nra ilal i yan u nap’an ni be yoor e pi cell nem. Machane, urngin yay nra yoor fapi cell ma aram me ngoch fare telomere. Munmun ma aram me tal fapi cell ndab ki yoor u fithik’ i dow be’ ma aram me tabab ni nge pilibthir.

Elizabeth Blackburn ni yag ba guruy i salpiy ngak ko duw ni 2009 ni bochan boch ban’en ni maruweliy ni bay rogon ko science nge piin ur maruwelgad u taabang e ra pirieged ba mit e ban’en ni ka nog e enzyme ngay nrayog ni nge sagaalnag payngin ni be ngoch fare telomere, me yag ni nge sagaal fapi cell ni nge kireb. Machane, ka rogned ni telomere e der ma n’uwnag nap’an e yafos ko girdi’.

Cell ni yibe n’igin ni nge yoor mit e ku aram reb e ban’en ni be rin’ e girdi’ ni llowan’ ni ngar guyed rogon ni ngar taleged e girdi’ ndab kur pilibthirgad. Nap’an nra n’uw nap’an e cell u fithik’ i dowdad ndabkiyog ni nge yoor, ma aram e ra k’aring yugu boch e cell u fithik’ i dowdad ni ma cham ko m’ar ni nge dabki maruwel nib fel’ rogon, ma aram me tabab ni nge thow yu yang u dowey, ma be amith yu yang riy, maku be sum e m’ar. Dawori n’uw nap’an ni ka fini n’igin boch e girdi’ ni llowan’ u France boch e cell ni kan fek ko girdi’ ni ke pilibthir ni nge yoor mit. Bay boch e pi girdi’ ney ni ke pag 100 e duw rorad. Jean-Marc Lemaître nreb e sensey u reb e skul nib tolang maku ir e ba ga’ ko re raba’ i girdi’ ney e yog nre maruwel ney ni kar rin’ed e rayog ni nge “taleg” e cell u fithik’ i dowey ndab ki kireb.

RAYOG KO PIIN LLOWAN’ NI NGAR N’UWNAGED NAP’AN E YAFOS RODAD, FA?

Boor e girdi’ ni llowan’ ni yad be yog ni yugu aram rogon ni boor mit e falay ni kan ngongliy nrayog ni nge taleg e girdi’ ndab kur pilibthirgad, machane dabiyog ni ngki n’uw boch nap’an e yafos ko girdi’ nga rogon ni bay e chiney. Riyul’ ni ke yag ni nge n’uw boch nap’an e yafos ko girdi’ ni ka nap’an e bin 19 e chibog. Machane fan e re n’ey e bochan ni be guy e girdi’ rogon ni ngaur pared ni yad bbeech, ma kkun pirieg boch e falay ni be ayuweg e girdi’ ndab kur m’argad, nge ku boch ni be golnag boor mit e m’ar. Bay boch e girdi’ ni llowan’ ni yad ma fil rogon ni ma af boch ban’en u rarogon reb e gallabthir ko bitir rok ni ke mich u wan’rad ni ke yan i mus nap’an e yafos ko girdi’ ndabkiyog ni ngki n’uw boch nap’an nga rogon ni bay e chiney.

Sogonap’an 3,500 e duw ni ke yan, ma Moses ni ir e yoloy boch e babyor u Bible e gaar: “Ke mus ni medlip i ragag e duw n’umngin nap’an, ma be mada’ ko meruk i ragag ni faanra ba gel fithik’ i downgin bagamad; machane ke mus ni n’en ni be fek e pi duw nem i yib ngomad e magafan’ nge gafgow; der ma n’uw nap’an me chuw e biney e tamilang u owchemad, ni aram e da kug moyed.” (Psalm 90:10) Yugu aram rogon ni be guy e girdi’ rogon ni ngar n’uwnaged nap’an e yafos ko girdi’, machane ka be par e yafos rodad ni bod rogon ni weliy Moses.

Machane bay boch ban’en ni kan sunmiy ni bod rogon ba mit e yo’ u maday nib rowrow nge ba mit e girdan’ ni bod yaan e yungwol nrayog ni nge par nib fos nib pag 200 e duw. Ku bay yu ken e gek’iy ni bod rogon ba mit e gek’iy ni ka nog e giant sequoia ngay nrayog ni nge par nib fos u lan bokum biyu’ e duw. Yugu aram rogon, ma nap’an ni gad ra taarebrogonnag n’umngin nap’an e yafos rodad ko pi n’ey nge ku yugu boch e yafos, ma gathi gad ra lemnag fare deer ni be gaar, ‘Re yafos rodad ney ni kemus ni 70 i yan ko 80 e duw n’umngin nap’an e kemus chi rogon e yafos aray, fa?’