Va tsuka buku
1 YAVE
Dizina di Nzambi, Yave, tsundu yinneni didi. Dinsundula ti Nandi kalenda “vanga dyosokwa dyambu kakeni ayi kudedikisa lukanu lwandi.” Yave nkwa ngolo zyoso, ayi mvangi byuma byoso. Nandi widi mangolo ma kuvanga mamoso kavwidi nkinza.
Mu Kihebelewu, dizina di Yave, disonimina mu bisona binna. Mu mbembu yi Inglês, bisona beni bizabikini YHWH voti JHVH. Angi mu masonuku ma khulu ma Kibibila mu mbembu hebelewu, dizina di Nzambi disonama nanga 7.000 di zikhumbu. Mu kadika mbembu dizina di Nzambi, dintangulwanga mu phil’awu. Angi mu mbembu’itu dizabikini “Yave.”.
2 KIBIBILA KISONIMINA MU ‘LULENDO LU NZAMBI’
Nzambi beki Kibibila, Kibila Nandi wutwadisa minsoniki. Banga kiboba kintuma ntekulu’andi kansonikina nkanda, Yave mvandi wusadila phevi’andi yilongo mwingi kutwadisa batu basonika mayindu mandi mu Kibibila. Mambu basonika, Phevi yi. Nzambi yibatwadisa mu phila ziwombo khumbu zinkaka mu zindosi ayi mu kimona meso.
3 MINSWA
Madi malongi ma Kibibila mansadisanga mutu kusadila mayindu mandi mwingi kusola mboti ayi mbi. Dedi bo Kibibila kintuba ti “kikundi kimbimbi kimbivisanga bifu bimboti,” nswa awowo wuntya kutulonga ti bakundi bitu balenda kutunata mu nzila yimbi voti yimboti. (1 Kolinto 15:33) Ayi bo Kibibila kintuba ti ‘bioso bima weti kuna, biawu wela vela,’ kiawu kintya kutulonga ti mfutu widi mu mambu moso tumvanganga ayi mu makani moso tumbakanga mamboti voti mambi.—Ngalatia 6:7.
4 ZIMBIKUDULU
Zitsangu zifumina kwidi Nzambi. Zidi tsudukusulu mu phila yala salimina zikhanu zi Nzambi, mu matedi malongi ma luzingu, voti phila kala fundusila batu mu bilumbu binkwiza kuntwala. Zidi mvandi zitsangu zintubila mambu mala monika kuntwala. Vadi zimbikudulu ziwombo zi masalama.
5 ZIMBIKUDULU ZITEDI MESIYA
JMu Yesu to mu salimina zimbikudulu zyoso zitedi Mesiya. Tala va quadro yintubila “ Zimbikudulu Zitedi Mesiya.”
▸ Kapu 2, kitini 17, tala va wanda nkanda.
6 ZIKHANU ZI YAVE VA NTOTO
Yave wuvanga ntoto paladizu mwingi batu bazingila muawu. Yave kasa balula ko makani mandi. Thangu yilwelo yisyedi Yave wambelama kubunga batu bamvanganga mambi ayi kuvana luzingu lu mvu ka mvu kwidi baboso ba kuntumamananga..
7 SATANA NKADI’AMPEMBA
Satana mbasi yitona kubalukila Nzambi. Satana dinsundula “Mbeni.” Bakuntedilanga Satana, kibila nandi wukituka mbeni yi Nzambi. Nkadi’ampemba dinsundula “Nkwa Luvunu.” Bakuntedilanga Nkadi’ampemba kibila katubila Nzambi luvunu ayi bo kamvunanga batu.
8 ZIMBASI
Yave wuvanga zimbasi thama, bosi kayiza vanga ntoto. Bawu bavangulu mwingi kuzingila ku diyilu. Yave wuvanga kuvyoka bivevi na bivevi ayi zimili na zimili di zimbasi. (Danieli 7:10) Badi mazina ayi bikadulu bivyakana. Zimbasi zikwikama bammanganga batu baba bwongimina. Bawu badi mu mangumba ayi bisalu bivyakana. Vadi bansalanga va bwangu vadi kikundu ki Nzambi, mwingi bazabikisanga zitsangu kwidi zimbasi zinkaka. Bankaka bansalanga dedi minkyebi ayi mintwadisi mi bisadi bi Nzambi va ntoto. Vadi mvandi zimbasi zinsalanga banga mimfundusi ayi minsadisi mu kisalu ki kusamuna va ntoto. (Minkunga 34:7; Nzaikusu 14:6; 22:8, 9) Kuntwala bawu ayi Yesu bala bunga batu mu mvita wu Alimangedoni.
9 DISUMU
Mosokwa mayindu, mabanza voti mavanga tulenda ba makhambulu mu minswa mi Yave, mawu bantangunina ti masumu. Bo disumu dintululanga kikundi kitu na Nzambi, diawu Nandi katuvanina minswa ayi minsiku tufweti landakana mwingi tubika vanga mambu kakhambu zolanga. Va thonono Yave wuvanga batu balunga. Bo Adami ayi Eva basola kubalukila Yave, bawu basumuka ayi bazimbisa luzingu lu lunga. Bawu banuna ayi bafwa, diawu befu mvitu tunnuninga ayi tufwilanga.
10 ALIMANGEDONI
Mvita Nzambi kala tuludila luyalu lu Satana ayi baboso bamvanganga mambi va ntoto.
11 KINTINU KI NZAMBI
Lwidi luyalu Yave katsikika ku diyilu. Yesu Klisto nandi Ntinu mu Kintinu beni. Mu bilumbu binkwiza, Yave wala sadila Kintinu kyandi mwingi kubunga bankwa mambi. Ayi kiawu kyala yala ntoto wumvimba..
12 YESU KLISTO
Nzambi wutwamina kuvanga Yesu, bosi kavanga byuma binkaka. Yave wufila Yesu va ntoto mwingi kafwila mu kibila kitu. Bo kafwa, Yave wumvulubukisa. Yesu widi mu kuyala ku diyilu banga Ntinu mu Kintinu ki Nzambi.
13 MBIKUDULU YINTUBILA 70 YI ZISABALA
Kibibila Kibikula thangu Mesiya kala monikina. Kiawu kibikula ti vala vyoka 69 yi zisabala. Zisabala beni zitona kutangu mu mvu 455 A.T.K. ti mu mvu 29 bo Yesu kabotama.
Bwidi tuzabidi ti mvu 29 T.K. wawu wusunduka mbikudulu beni? 69 yi zisabala beni yitona kutangu mu mvu 455 A.T.K. bo Nehemia kavutuka mwingi katunga divula di Yelusalemi. (Danieli 9:25; Nehemia 2:1, 5-8) Dedi bo tuzabidi ti sabala yi mweka yidi sambwadi di bilumbu, buawu tulenda tubila ti sabala kantubila mu mbikudulu ayiyi yinsundudila sambwadi di zisabala. Mu zimbikudulu zi Kibibila kilumbu kintangukilanga mvu, diawu sambwadi di di bilumbu beni, binsundula sambwadi di mimvu. (Zintalu 14:34; Yehezekeli 4:6) Buawu 69 di zisabala mu sambwadi di mimvu yintangukula 483 di mimvu (69 x 7). Befu kutona kutanga mu mvu 455 tona Nehemia kavutuka ku Yelusalemi ti Yesu kabotama, tulenda mona ti va vyoka 483 di mvu. Buawu tulenda tubila ti mbikudulu beni yisunduka mu mvu 29 bo Yesu kabotama ayi kayiza ba Mesiya.
14 BATU BATATU MU NZAMBI YIMWEKA
Kibibila kintuba ti Yave mvangi byabyoso. Nandi wutwamina kuvanga Yesu bosi kavanga byuma binkaka. (Kolosai 1:15, 16) Yesu kasi ko Nzambi Nkwa Ngolo Zyoso ayi Nandi katombanga ko kudedakana na Nzambi. Diawu katubila: ‘Tata wundutidi.’ ((Yoane 14:28 1 Kolinto 15:28) Binganga biwombo bilonganga ti Nzambi, Yesu ayi phevi yinlongo badi Batatu mu Nzambi yimweka “Vayi masi ko mawu” Kibibila kantuba.
Phevi yinlongo madi mangolo Nzambi kansadilanga mwingi kavanga moso katidi kuvanga. Yisi ko mutu. Diawu Kibibila kintubila ti Baklisto ba theti ‘bamana wala pheve yinlongo.’ Yave wutuba: “Ndiela dukula Pheve ama Yinlongo mu batu boso.”
15 DIKULUSI
Baklisto bakyedika basadilanga ko dikulusi mu zimbwongimini ziawu. Mu kibila mbi?
-
Tona mu thangu yikhulu binganga biluvunu bansadilanga dikulusi mu zimbwongimini ziawu. Buka Bapakanu baba sadilanga dikulusi mu zimbwongimini ayi mu bikhulu biawu mu matedi mbundasani yi nyitu. Mu 300 di mimvu milandakana tona Yesu kafwa, baklisto bakyedika babasa sadilanga ko dikulusi mu zimbwongimini ziawu. Vayi kuntwala ntinu wu Loma baba tanguninanga Constantino wukikinina dikulusi mwingi diba kidimbu mu mbwongimini yi Baklisto. Bawu bavangila mawu mwingi kubwela zabikisa ayi titika batu mu mbwongimini’awu. Vayi buku yimweka yi Catolica yisonimina mu Inglês yinsudikisa ti “dikulusi, kidimbu baba sadilanga mu mbwongimini zi bapakanu ava Yesu kabutuka ayi mu binganga binkaka bi khambu kikininanga Yesu Klisto. Diawu tulenda tubila ti dikulusi disa ba ko ngwizani na Yesu voti lufwa lwandi.”
-
Yesu kasa fwila ko va dikulusi. Mu mbembu yi kingeleko dikulusi dinsundula “dikunzi” voti “nti wutelama.” The Companion Bible (A Bíblia Companheira Yintuba ti mu mbembu kingeleko voti mu luwawanu lumona dikulusi disinsundula ko minti myodi mikambakana vayi dikunzi ba simika. Yesu wufwila va dikunzi.
-
Yave kazolanga ko befu tusadila bitumba voti biteki mu zitsambulu zitu.
—Esodu 20:4, 5; 1 Kolinto 10:14.
16 MBAMBUKULU MOYO LUFWA LU YESU
Yesu wuvana minlandikini myandi nswa wutedi Kubambukilanga Moyo lufwa lwandi. Bawu bamvanganga mawu khumbu yimweka mu mvu, mu kilumbu 14 mu ngonda yi Nisa, yo yawu thangu bana ba Isaeli baba kembilanga nkungi wu pasika. Dipha ayi vinu bansadilanga mu nkungi beni, bimmonisa nyitu ayi menga ma Yesu. Batu boso basolwa mwingi kuyala na Yesu ku diyilu, bawu to badi nswa wu kudya dipha ayi kunwa vinu. Batu boso badi dyana di kuzingila va ntoto, balendi dya ko ni kunwa vinu beni vayi nswa badi mu kulandakana lukutukunu beni.
17 MWELA
Mu Tradução do Novo Mundo, Kibibila mu mbembu yi Inglês, mwela kikuma kilenda sundula (1) mutu (2) kibulu voti (3) moyo wu mutu voti wu kibulu. Tala bifwani abibi:
-
Mutu. “Mu thangu Nowa . . . Batu bafyoti kuandi, dinana kuandi di batu divuka mu khuka yinlangu beni.” (1 Petelo 3:20) Mu lutangu alulu “Mwela” wunsundula batu.
—Nowa ayi nkazi’andi, bana bandi baba tatu ayi bakazi bawu. -
Bibulu. Nzambi wutuba: ‘Bika nlangu wu wala myela mi moyo
—zifu ayi zinuni zindumuka ku diyilu va ntoto.’ Nzambi wubwe tuba: ‘Bika ntoto wu wala myela mi moyo bibulu bi phila mu phila, bibulu bantwilanga, bibulu bintambanga va tsi, bibulu binsitu, boso bwididi makanda mawu. Buawu bobo bivangimina.’ —Ngenesi 1:20, 24. -
Luzingu lu mutu voti lu kibulu. Yave wukamba Mose: ‘Batu babo bantomba moyo’aku, bameni fwa.’ (Esodu 4:19) Bo Yesu kaba va ntoto nandi wutuba: “Minu ndidi nsungi wumboti. Nsungi wumboti weta vana luzingu lwandi mu dyambu di mamemi.”
—Yoane 10:11. Diawu, boti mutu bevanga kisalu mu “mwel’andi woso,” mansundula ti Nandi be kivana mwingi kuvanga kiawu. (Matai 22:37; Deutelonomi 6:5) “Mwela” kikuma mvandi tulenda sadila mwingi kumonisa ziphwila zi batu ayi bibulu. Tulenda tedila mutu wufwa banga mwela wufwa.
—Zintalu 6:6; Zingana 23:2; Yesaya 56:11; Hangai 2:13.
18 PHEVE
Mu Kihebelewu ayi Kingeleko “pheve” kikuma kidi tsundu yivyakana mu Tradução do Novo Mundo mu Kibibila kisonimina mu Inglês. Kikuma beni kilenda sundula kyuma ki khambu monikanganga mu meso ma batu, dedi phemo voti mvumuku wu batu ayi wu bibulu. Kiawu mvandi kilenda sundula zimbasi ayi pheve yinlongo voti mangolo ma Nzambi.. Kibibila kisintuba ko ti vadi kyuma kibwe zinganga bo mutu kafwidi.
19 MBAZU YI BULUNGI
Bulungi bumbazu, dizina dinbwinga baba vikilanga tsodo ku divula di Yelusalemi. Vasi ko kivisa kimmonisa ti mu thangu yi Yesu baba lozanga voti baba vikanga batu ayi bibulu mumbwinga beni. Bulungi bumbazu vasi ko kusudikisa mbungulu voti lufwa lu khambulu luvulubukusu.
20 NSAMBU WU TAT’ITU
Nsambu Yesu kalongisa minlandikini myandi phila bafweti sambidilanga. Bantanguninanga wawu nsambu Tat’itu. Buka, Yesu wutuba:
-
“Bika dizina diaku diba dinlongo”
Tundindanga kwidi Yave kavedisa dizina dyandi mu mambu moso Satana ayi batu bakumvuninanga mwingi bivangu byoso bidi va ntoto ayi ku diyilu bizitisa Nzambi.
-
“Bika Kintinu kiaku kiza”
Tundindanga Kintinu ki Nzambi kiza, mwingi kitulula luyalu lumbi lu Satana, kiyala ntoto wumvimba ayi kibalula ntoto paladizu..
-
“Bika luzolo luaku luvangama va ntoto”
Tundindanga mwingi lukanu lu Nzambi lutedi batu basonga ayi bantumiminanga Nzambi lusalama va ntoto ayi bazinga mvu ka mvu ku paladizu dedi bubela makani ma Yave va thonono.
21 KHUDULU
Yave wukula batu boso va kivika ki masumu ayi lufwa bo kavana khudulu. Yawu yidi banga thalu yaba tombulu kufuta mwingi batu babwe baka luzingu lu lunga Adami kazimbisa ayi kubwe vutula kinthwadi batu baba na Yave. Nzambi wufila Yesu va ntoto mwingi kafwila mu kibila ki batu ba masumu. Mu kibila ki Yesu, diawu batu boso badidi lwaku lu kuzinga mvu ka mvu ayi kuba batu balunga.
22 KIBILA MBI MVU 1914 WIDIDI BENI NKINZA?
Mbikudulu yi Danieli mu kapu 4, yitulonga ti Nzambi wu tsikika Kintinu kyandi mu mvu 1914..
Mbikudulu: Yave wumonisina Nebukadenesali ndosi yaba tubila mbikudulu yitedi nti wunneni bazenga. Mu ndosi beni nandi wumona lukanda lu kisengo ba tula mu nti beni mwingi wawu wubika konzuka ti ‘thangu yi sambwadi.’ Bo thangu beni yivyoka, bosi wubwe konzuka.
Nsundu mbi mbikudulu ayoyo yidi mu befu? Nti mu ndosi beni, wummonisa luyalu lu Kintinu ki Nzambi. Mu mimvu miwombu kumbusa Yave kasadila mintinu mi Yelusalemi mwingi bayala dikabu di Isaeli. (1 Lusansu 29:23) Vayi mintinu beni, basa ba ko bakwikama mwingi kuzitisa Kimfumu kyandi. Diawu Yelusalemi yitulukila mu mvu 607 A.T.K. Lutululu beni lumonikina va thonono “thangu yi sambwadi.” (2 Mintinu 25:1, 8-10; Yehezekeli 21:25-27) Bo Yesu kaba va ntoto nandi wutuba: “Bapakanu bela diatila Yelusalemi nate thangu yi fuana.” Yesu waba tubila matedi thangu beni yi sambwadi. (Luka 21:24) Diawu thangu yi sambwadi beni, yisa dedimina ko bo Yesu kaba va ntoto. Kibila Yave wukanikisa kubyeka Yesu Ntinu kutsuka “thangu yi sambwadi” beni. Luyalu lu Yesu lwala twala lusakumunu lu mvu ka mvu kwidi dikabu di Nzambi va ntoto wumvimba.
Busalimina “thangu yi sambwadi”: Thangu yi sambwadi beni yi vanga 2.520 di mimvu. Befu kutona kutanga mu mvu 607 A.T.K. ti mu mvu 1914, tulenda mona ti va vyoka 2.520 di mimvu. Buawu 1914, yawu thangu Yave kabyeka Yesu Mesiya ayi katona kuyala ku diyilu banga Ntinu.
Nzaikusu 12:6, 14) Diawu “thangu yi sambwadi” yidi khumbu wadi mu thalu 1.260 di bilumbu. Mu khumbu wadi beni yinkwiza dedimina 2.520 di bilumbu. 2.520 di bilumbu beni yilenda sundula 2.520 di mimvu kibila mu thangulu yi zimbikudulu zi Kibibila, mvu mweka, wuntangukilanga kilumbu kimweka.
23 NKULUTU ZIMBASI MISIELA
Dizina dinsundula nkulutu zimbasi.” Kibibila kinzabikisa nkulutu mweka to wu zimbasi bantanguninanga Misiela.
Misiela nkulutu mu zimbasi, masodi makwikama ma Yave. Nzaikusu 12:7 yituba: “Misiela ayi zimbasi zyandi zi nuanisa [nkandi’ampemba] . . . ayi zimbasi zyandi.” Buku yi Nzaikusu yinzabikisa ti Yesu nandi nkulutu beni mu masodi ma Nzambi. Diawu Misiela dizina dinkaka di Yesu.
24 BILUMBU BI TSUKA
Binsundula thangu yala monika mambu maphasi va ntoto, ava Kintinu ki Nzambi kitulula luyalu lu Satana va ntoto. Mu zimbikudulu zi Kibibila thangu beni yintedulwanga mvandi “tsukulu yi nza” “ndizulu yi Muana Mutu” voti “thangu Muana Mutu kela kuiza.” (Matai 24:3, 27, 37) “Bilumbu bi tsuka” bitona bo Kintinu ki Nzambi kitona kuyala ku diyilu mu mvu 1914 ayi byala mana bo Kintinu ki Nzambi kyala tulula nza yi Satana mu mvita wu Alimangedoni.
25 LUVULUBUKUSU
Nzambi na kuvutula moyo wu mutu wufwa ayi nandi kubwe zinga, mawu tuntangunina luvulubukusu. Kibibila kintubila dinana di zimfulubukusu zisalama. Elia, Elisa, Yesu, Petelo ayi Polo bawu ba vulubukukisa batu. Mangitukulu amomo masalimina mu mangolo ma Nzambi. Yave wukanikisa ti vala ba luvulubukusu lu “batu basonga ayi bambimbi” mwingi babwe zinga va ntoto. (Mavanga 24:15) Kibibila kintubila mvandi luvulubukusu lu batu basolwa mwingi kwenda ku diyilu. Bawu bamvulubukanga va ntoto ba kufwa.
26 KINDOKI AYI ZIPHANDU
Phila batu bankolukilanga na zipheve zimbi voti bansadilanga yawu va kimweka. Khumbu zinkaka batu bamvangilanga mawu kumbusa yi zinganga zi mikisi ayi mimbikudi mi luvunu. Batu bansadilanga Kindoki voti ziphandu kibila bankikinanga ti mutu bo kafwidi wubwe zinganga khonzu yinkaka ayi kalenda ba mben’itu. Zipheve zimbi mvandi bamvukumunanga batu mu dyambu ba bika kutumamana Nzambi. Dedi kubikula mambu, kuvanda mikisi, kutomba zinganga, kutula mikhumu mu nyitu, kutomba kuzaba bwidi bunsundukila zindosi, kutanga mintanda va dikanda dikoko ayi ziphandu zinkaka. Babwe sadilanga, zibuku, zilevista, minkunga, zifoto zi filme zintubila kindoki. Ayi Minlongo bamvanganga boti nnuni voti nkazi be fwilu, phila bansadisilanga mutu wufwa ayi kuvola zitsunga, mwingi kuvukumunina batu.
27 LUYALU LU YAVE
Yave Nkwa Ngolo Zyoso ayi nandi wuvanga nza yimvimba. (Nzaikusu 15:3) Nandi vwidi byuma byoso ayi nswa kadi mu kuvana nsiku mu bivangu beni. (Minkunga 24:1; Yesaya 40:21-23; Nzaikusu 4:11) Wuvana minsiku mu kadika kyuma kavanga. Yave mvandi widi nswa mu kubyeka Ntinu wufweni mu kuyala. Befu tumbwelanga myoko mu luyalu lu Nzambi bo tukunzolanga ayi tukuntumamananga.
28 KUBOTULA BWEMBA
Kunsundula kuvondisa mwana wunkozuka mu kivumu. Kubotula bwemba kwisinsundula ko kuvoluka bwemba mu kibila ki kimbevo voti mu kukhambu kubuvinya. Kutona mu thangu nkyeto kabeki bwemba, ngudi kasyedi ko nafeka vayi luzingu lunkaka lwantona kuvangama. Diawu mwana weka mutu wunkaka.
29 TSEMBOLO
This is the medical procedure in which whole blood or one of its four main components is transferred into a person’s body from another person or from blood that has been stored. The four main components of blood are plasma, red blood cells, white blood cells, and platelets.
30 DISCIPLINE
Mu Kibibila “tsembolo” yisinsundula ko kukukisa mutu bevanga dyambu dimbi. Kuba mu tsembolo kunsundula, kutuludika mu phila yifweni, kutulonga bu kudyatila, voti kutukakidila nzila yimbi. Yave kasembilanga ko mu nganzi voti mu makhesi. (Zingana 4:1, 2) Vayi phila Yave kansembilanga, widi ntungulu wumboti kwidi matata. Kibila tsembolo’andi, yimvanganga mutu besumuka kakikinina yawu ayi kazola yawu. (Zingana 12:1) Yave wunzolanga beni dikabu dyandi ayi wubalongisanga nzila bafweti dyatila, mwingi kubika mayindu mambi ayi wubasadisanga kubaka makani mankwangidika ntim’andi. Kwidi matata, tsembolo yinsundula kusadisa bana bawu bazaba kibila baba sembila ayi kibila bafweti tumimina tsembolo beni. Mansundula mvandi, kubalonga bazola Yave, bazola dyambu dyandi ayi kuvisa buboti minswa myandi.
31 ZIPHEVI ZIMBI
Bidi bivangu bitotula mavanga mambi, bilutidi zingolo na batu. Bayiza ba zimbeni zi Nzambi bo babayisa Yave. (Ngenesi 6:2; Yuda 6) Bawu bakota mu munu wu Satana mwingi kubayisa Yave.