KAPU 2
“Muala Ba Zimbangi Ziami”
Buidi Yesu kakubikila bapostolo bandi, muingi batuama ntuala mu kisalu ki kusamuna?
Wubongulu mu Mavanga 1:1-26
1-3. Mbi bimonika ava Yesu kenda ku diyilu ayi biuvu mbi tufueti kuyikuvusa?
Bawu basintomba ko muingi mamoso mamana. Kuidi bapostolo, zisabala zitsuka ziba beni zi mayangi! Mu luvulubukusu lu Yesu, bawu basa bue ba ko mu kiunda, vayi mu mayangi. Mu 40 di bilumbu, Yesu wuba monikina khumbu ziwombu, muingi kuba longa ayi kuba vana khindusulu yintombulu. Kilumbu beni kiawu kiba kitsuka ka bamonikina.
2 Va mbata mongo Olive, bapostolo baba kuwa mambu moso Yesu kaba tuba. Bo kamanisa—bapostolo bayituka beni kumona—bo nandi kananguna mioko ayi wuba sakumuna. Kibila bawu baba tomba kubue kuwa mambu mankaka! Nandi wutona kumaka ku diyilu. Ayi minlandikini miandi batsikika thalu ku diyilu. Bosi, bazimbukila dituti dinzungidila. Nandi kasa bue monika ko, vayi bapostolo batatamana kutala ku diyilu.—Luka 24:50; Mava. 1:9, 10.
3 Mambu amomo masadisa bapostolo kubaka makani mankinza beni. Dedi, mbi bankuiza vanga mu kuzaba ti mfumu’awu, Yesu Klistu, matombuka ku diyilu? Tulenda ba lufiatu ti Yesu wubakubika muingi batatamana kuvanga kisalu nandi katona. Buidi Yesu kabakubikila mu kiyeku akioki kinkinza ayi buidi bapostolo bamuena mawu? Buidi mambu amomo mansadisilanga baklistu bubu? Kapu yitheti yi buku yi Mavanga, yituvana mimvutu mikhindusulu mu matedi biuvu abiobio.
‘Bivisa Bikiedika’ (Mavanga 1:1-5)
4. Buidi Luka katonina disolo diandi mu buku yi Mavanga?
4 Luka wutona kukoluka mu kusonikina nkanda kuidi Tiofilo, diodiawu dibakala wusonika buku yinnata dizina diandi. a Mu matangu matheti, Luka wutona kutubila mambu masonama ku tsuka buku’andi mu kusadila bikuma biviakana ayi kutubila mambu mawombu. Mu phila ayoyo, nandi wumonisa ti buku yi Mavanga yidi ndandasani yi mambu kasonika kumbusa.
5, 6. (a) Mbi binkuiza sadisa minlandikina mi Yesu, kumonisa kiminu kingolo? (b) Kibila mbi tulenda tubila ti, bubu mvandi kiminu ki baklistu ‘kimmonikanga mu bivisa’?
5 Mbi binkuiza kindisa kiminu ki minlandikini mi Yesu? Buku yi Mavanga 1:3, yintuba: ‘[Yesu] wuba monikina muingi kuba vana bivisa bikiedika.’ Mu Kibibila, Luka “mfelimi wu luzolo” nandi to wusadila kikuma ‘bivisa bikiedika.’ (Kolo. 4:14) Kikuma akiokio baba sadilanga kuidi mimfelimi, kinsundula bivisa bi lufiatu. Yesu wumonisa ntindu bivisa abiobio. Nandi wumonikina khumbu ziwombu kuidi minlandikina miandi, khumbu zinkaka kuidi wumueka voti babuadi, mvandi kuidi bapostolo. Ayi vaba thangu kamonikina kuvioka 500 di minlandikini. (1 Koli. 15:3-6) Bivisa bikiedika ayi bi lufiatu!
6 Bubu mvandi, kiminu ki baklistu bakiedika, “kimmonikanga mu bivisa.” Bukiedika ti vadi bivisa bimmonisa ti Yesu wuzinga va ntoto, wufuila mu kibila kitu ayi wuvulubuka? Ngete! Kibila kimbangi ki lufiatu bankaka bavana matedi mambu masonama mu Kibibila, ma tuvana lufiatu mu bivisa bioso tuntomba. Kulonguka ayi kusambila matedi mambu amomo, malenda kindisa beni kiminu kitu. Tebuka moyo ti, bivisa bilenda tula disuasana kuba kiminu ki kiedika ayi kukhambu ba kiminu kikiedika. Kiminu nkinza beni kidi muingi tubaka luzingu lu mvu ka mvu.—Yoa. 3:16.
7. Kifuani mbi Yesu kabikila kuidi minlandikini miandi, matedi kulonga ayi kusamuna?
7 Yesu “wuzabikisa matedi Kintinu ki Nzambi.” Dedi, nandi wusudikisa zimbikudulu ziaba monisa ti Mesia kafueti tovuka ayi kufua. (Luka 24:13-32, 46, 47) Bo katubila matedi kiyeku ki Mesia, Yesu wuluta tubila matedi kimvuka ki Nzambi, kibila nandi wubieku Ntinu mu Kintinu beni. Kikuma Kintinu, kitatamana kuba ntu diambu di kisalu ki kusamuna ki Yesu. Ayi kikidi ntu diambu di kisalu ki kusamuna ki minlandikini mi Yesu bubu.—Matai. 24:14; Luka 4:43.
“Nati kusukila nza” (Mavanga 1:6-12)
8, 9. (a)Mayindu mbi muadi makhambu fuana bapostolo ba Yesu bamonisa? (b) Mbi Yesu katuba muingi kubalula phil’awu yi kuyindudila ayi mbi mawu manlonga baklistu bubu?
8 Bapostolo bakutakana na Yesu mu khumbu yitsuka bo kaba va ntoto ku mbata Mongo Olive. Mu phuila yiwombo, bawu banyuvula: “A Mfumu, ayiyi yawu thangu wunkuiza bue sikika Kintinu ku Isaeli?” (Mava. 1:6) Mu kiuvu akioki, bapostolo bamonisa ti baba mayindu muadi makhambu mamboti. Ditheti, bawu bayindula ti Kintinu ki Nzambi kiala vutulu ku Isaeli yi kinsuni. Dimmuadi, bawu baba vingila Kintinu kitona kuyala, “mu thangu beni.” Buidi Yesu kabasadisila kuludika phila baba yindudila?
9 Yesu wuba lufiatu ti bankuiza baka mvutu mu diyindu ditheti. Kibila kumi di bilumbu kuntuala, minlandikini miandi bata kimbangi mu mbutukulu yi Isaeli yi kiphevi! Mua thangu to yaba khambu muingi Nzambi kamanisa kithuadi baba na Isaeli yi kinsuni. Mu matedi diyindu dimuadi, Yesu wuba tebula moyo: “Benu luisi ko nsua wu kuzaba thangu ayi kilumbu, kibila naveka Tata to widi nsua mu mawu.” (Mava. 1:7) Yave to kalenda zaba Thangu ayi Mbandu. Ava kafua, Yesu wutuba ti ni Muana kabasa zaba ko “kilumbu voti kilokula” tsukulu yi nza yala kuizila vayi “naveka to Tata.” (Matai 24:36) Bobuawu mvandi, bo Baklistu bankuazuka beni matedi kilumbu kitsukulu ki nza ayiyi, bukiedika, bawu badi mu kukuazukila mu diambu bakhambulu nsua.
10. Khadulu mbi bapostolo bamonisa, yo befu mvitu tufueti kuna bubu ayi kibila mbi?
10 Diawu tufueti ba keba keba, muingi tubika tadila mu phila yikhambu fuana bapostolo ba Klistu, baba babakala ba kiminu kingolo. Mu kukikulula, bawu bakikinina tsembolo batambula kuidi Yesu. Vayi, kheti kiuvu bavana kimonisa mayindu makhambu fuana, vayi mawu mamonisa zikhadulu zimboti baba. Mu zikhumbu ziwombo, Yesu wuvana malongi kuidi minlandikini miandi: “Lutatamananu bakotuka.” (Matai 24:42; 25:13; 26:41) Bawu baba bakotuka mu kiphevi, ayi bateka matu mu bivisa bimmonisa ti Yave mu thangu yifuana wunkuiza tuala tsukulu. Befu mvitu bubu, tufueti kuna zikhadulu aziozio. Bukiedika, mu “bilumbu abibi bitsuka” tufueti luta vanga mawu.—2 Timo. 3:1-5.
11, 12. (a) Kisalu mbi Yesu kavana kuidi minlandikini miandi? (b) Kibila mbi dibela diambu dinkinza Yesu kutubila matedi phevi yinlongo muingi kuvanga kisalu ki kusamuna?
11 Yesu wutebula moyo kuidi bapostolo bandi diambu mbi bafueti kuazukila beni. Nandi wutuba: “Bo phevi yinlongo yala kulumuka mu benu, luala tambula mangolo ayi luala ba zimbangi ziami ku Yelusalemi, ku Yuda, ku Samalia ayi nati kusukila nza.” (Mava. 1:8) Vaba tombulu theti kuvana kimbangi matedi luvulubukusu lu Yesu ku Yelusalemi, ko bamvondila. Bosi zitsangu zinkuiza tiamuka mu bibuangu binkaka. Dedi, ku Yuda, ku Samalia nati kusukila nza.
12 Ava Yesu kutubila matedi kisalu ki kusamuna, nandi wukanikisa theti lusalusu lu phevi yinlongo kuidi minlandikini miandi. Kikuma “phevi yinlongo”, kidi kisonama mu buku yi Mavanga mu 40 di zikhumbu. Mu khumbu ziwombo buku ayoyo, yimmonisa ti tulendi nunga ko kuvanga luzolo lu Yave mu khambu tambula lusalusu lu phevi yinlongo. Diawu nkinza beni kuidi befu, kutatamananga kusambila muingi kudinda phevi beni! (Luka 11:13) Bubu tunluta tomba beni lusalusu lu phevi yinlongo.
13. Nati mu kitesu mbi tufueti samunina? Ayi kibila mbi tufueti vangila kisalu akiokio mu ntima woso?
13 Tona mu bilumbu beni, tsundu yi kikuma “nati kusukila nza” kiyiza baluka. Vayi kheti bobo, dedi bo tulongukidi mu kapu yitheti, Zimbangi zi Yave bakikinina mu ntima woso kiyeku ki kusamuna. Kibila bazebi ti Nzambi wuntomba batu ba mimvila mioso bayuwa zitsangu zimboti matedi Kintinu kiandi. (1 Timo. 2:3, 4) Ngie widi mu kubuela mioku kisalu akiokio kimvukisa miela mi batu? Kuisi ko kisalu kinkaka kilenda luta tutuadisa ndandu, kena kisalu akiokio! Yave wunkuiza kuvana mangolo mantombulu muingi kuvanga kisalu beni. Buku yi Mavanga yinkuiza kumonisa ziphila wulenda sadila ayi zikhadulu wufueti kuna muingi kubaka ndandu.
14, 15. (a) Mbi zimbasi bayoluka matedi phutukulu yi Klistu, ayi mbi baba tomba kutuba? (Tala mvandi nota.) (b) Buidi phila Yesu katombukila yidi “dedi mueka” na phila kayizila?
14 Dedi bo tumueni va thonono kapu ayiyi, Yesu wutombuka ku diyilu ayi kasa buemonika ko. Vayi kheti bobo, 11 di bopostolo bandi batatamana batelama mu kutala ku diyilu. “Bosi, zimbasi ziwadi bamonika ayi mu luzolo bakamba bapostolo: Basi Ngalili, kibila mbi mube telimina avovo ayi muntadila ku diyilu? Yesu no muntala kutombuka ku diyilu, wala bue kuizila yoyawu phila kantombukila ku diyilu.” (Mava. 1:11) Mawu mansundula ti zimbasi baba tomba kutuba ti, Yesu wala bue vutuka mu nyitu yi kinsuni dedi bo zimfumu zi binganga banlongilanga? Ndamba. Buidi tuzabidi mawu?
15 Zimbasi batuba ti Yesu wala vutuka dedi bo katombukila, kubika kuandi mu “nyitu yi kinsuni.” b Mu phila mbi Yesu katombukila? Bo zimbasi bayoluka, Yesu kasa buemonika ko. Bapostolo bazaba ti Yesu kasiedi ko yawu va ntoto, vayi betombuka ku diyilu. Yesu wala vutukila yoyawu phila ayi mawu mamonika. Bubu, bo badi to mayindu ma kiphevi bamvisanga ti Yesu widi mu kuyala. (Luka 17:20) Fueti baka bivisa ti Klistu widi mu kuyala ayi kuzabikisa mawu kuidi batu bankaka, muingi mvawu bavisa nsualu wu bilumbu tuidi mu kuzingila.
“Wu Tuzabikisa . . . Nani mu Babakala Ababa Ngie Besola” (Mavanga 1:13-26)
16-18. (a) Bo tuntanga buku yi Mavanga 1:13, 14, mbi tulenda longuka matedi zikhutukunu zitu? (b) Mbi tulenda longuka mu kifuani ki Malia, ngudi Yesu? (c) Buidi zikhutukunu zitu, zididi nkinza bubu?
16 Tuisi ko divuda ti bapostolo “bavutuka ku Yelusalemi mu mayangi mawombo” mu kibila ki mamoso mamonika. (Luka 24:52) Vayi buidi bawu bamuena zithuadusulu ayi phila yi kulongila Klistu kaba longisa? Mu Mavanga kapu 1:13, 14 tuntanganga ti bapostolo baba bakutakana ku “sala yiba ku kibanga,” ayi tunlongukanga mambu mawombo matedi zikhutukunu zi Baklistu abobo. Mu thangu beni, zinzo ku Palestina, ziaba banga sala kuyilu bibanga. Ayi baba vanganga kikada kiabe sadisanga muingi kuvitila ku sala beni. Bukiedika ti “sala” bantubila mu Mavanga 12:12 yawu yiba yi ngudi Malako? Tuisi ko bivisa bioso. Vayi kheti bobo, kibuangu akiokio, kiba kifuana muingi minlandikini mi Klistu kukutakananga. Vayi nani wuba wukutakana va kibuangu beni, ayi mbi bavanga?
17 Mona ti lukutukunu beni, luisa ba ko to lukutukunu lu bapostolo, voti lu babakala. “Bakietu bankaka” mvawu baba muna, dedi Malia mama Yesu. Ayoyo yawu yiba khumbu yitsuka Kibibila kitubila matedi Malia. Bukiedika, nandi kasa ba ko mu lukutukunu alolo muingi kubaka kibuangu kinkinza, vayi waba tomba kubuongimina Yave va kimueka na zikhomba ziandi zi Kiphevi. Ḿba Malia wubaka beni mbombolo mu kumona bana bandi banna ba babakala, bakhambu landakana Yesu kumbusa, kukutakana yandi va kimueka. (Matai 13:55; Yoa. 7:5) Bawu bayiza balula mavanga, tona Yesu khomb’awu kafua ayi kavulubuka.—1 Koli. 15:7.
18 Tala mvandi kibila mbi, minlandikini amiomio bakutikinina: “Mu kithuadi, baboso batatamana kusambila.” (Mava. 1:14) Kutatamana kukutakana, kuba nkinza beni mu mbuongimini’awu. Befu mvitu tunkutakananga muingi tu kindasananga befu na befu, kutambula zithuadusulu ayi malongi. Bulutidi, muingi kubuongimina Tat’itu yi diyilu Yave va kimueka na zikhomba zitu. Minsambu mitu ayi kuyola minkunga mu zikhutukunu, kunkuangidikanga beni ntima wu Yave. Ayi nkinza beni mawu madi kuidi befu. Diawu tubika kukambuanga mu zikhutukunu aziozio zinlongo ayi zikhindusulu!—Ebe. 10:24, 25.
19-21. (a) Mbi tulenda longuka mu kiyeku kimfunu Petelo kaba mu kimvuka? (b) Kibila mbi vaba tombulu kuvingisa Yuda ayi mbi tulenda longuka mu phila badedikisila mambu beni?
19 Buabu, minlandikini amiomio mi Klistu, baba diambu dimueka di nkinza beni baba tomba kudedikisa. Ayi mvuala Petelo wutuama ntuala mu diambu beni. (Lutangu 15-26) Disi ko diambu di khindusulu kumona ti mu nzaki, mvuala Petelo wuvutula kiphevi ayi kiminu kiandi, kheti wumanga Mfumuandi mu mintulu mitatu? (Malako 14:72) Befu boso tuidi batu bama sumu, tuntomba binongu abiobio muingi kutebuka moyo ti Yave widi “nkua mamboti ayi widi wukubama” muingi kulemvukila baboso banhongina masumu mawu mu bukiedika.—Minku. 86:5.
20 Petelo wuvisa ti bafueti vingisa Yuda, wuba wumueka mu bapostolo, vayi wuvakula Yesu. Vayi nani wunkuiza mvinginina? Mvuala beni wumona, kafueti ba mutu wulandakana Yesu bo kaba va ntoto ayi wuta kimbangi ki luvulubukusu luandi. (Mava. 1:21, 22) Mawu maba kithuadi na mambu naveka Yesu kakanikisa: “benu luidi mu kundandakana, luala kala va 12 di bikundu bi luyalu ayi luala fundisa 12 di minkuna mi Isaeli.” (Matai 19:28) Ḿba luba, lukanu lu Yave muingi 12 di bapostolo balandakana Yesu mu kisalu kiandi ki kusamuna va ntoto ayi baba mu khati ‘12 di mamanha ma lusersu’ lu Yelusalemi yimona. (Nzai. 21:2, 14) Mu phila ayoyo, Nzambi wusadisa Petelo kavisa ti mbikudulu yaba tuba ti: “Bika mutu wunkaka kabonga kibuangu kiaku ki kutuadisa” yaba sundukila kuidi Yuda.—Minku. 109:8.
21 Mbi bavanga muingi kunsola? Batesa. Kifu baba sadilanga mu thangu yikhulu. (Zinga. 16:33) Ayoyo yawu khumbu yitsuka, Kibibila kitubila matedi kutesa muingi kusola mutu. Ḿba, mu thangu bakulumuna phevi yinlongo kuidi bapostolo, kifu akioki ki kutesa kiyiza ba kikhulu. Mona Kibila mbi basadila kifu akiokio ki kutesa. Bapostolo basambila: “A Yave, ngie zebi mintima mi batu boso, wu tuzabikisa nani mu babakala ababa ngie besola.” (Mava. 1:23, 24) Bawu baba tomba muingi Yave kasola. Basola Matia, ḿba wuba wumueka mu 70 di minlandikini Yesu kafila muingi kuesamuna. Diawu Matia, wuyiza ba wumueka mu “Kumi Wadi” di bapostolo. c—Mava. 6:2.
22, 23. Kibila mbi tufueti tumukinanga batu bantuama ntuala bubu mu kimvuka?
22 Mambu amomo ma tutebula moyo nkinza wu kuvangilanga mambu moso mu phila yisulama mu khati dikabu di Nzambi. Nati bubu, babakala bantambulanga biyeku bi kuba bakulutu ba kimvuka. Bawu bamfionguninanga minsua mi Kibibila mintombulu muingi kuba nkulutu wu kimvuka. Diawu bandindilanga mu nsambu thuadusulu yi phevi yinlongo. Diawu kimvuka kintadilanga babakala abobo, batu basolu mu phevi yinlongo. Diawu tufueti vangila mangolo, muingi kutumamana kheti tukhambu visa mamoso batukamba ayi tuba kithuadi mu kimvuka.—Ebe. 13:17.
Befu tuntumukinanga batu basolu muingi kutuama ntuala mu kimvuka
23 Bo bamona Yesu kuvulubuka ayi kudedikisa mua mambu mu kimvuka, minlandikini amiomio batambula khindusulu ayi baba bakubama mu mambu mayiza monika kuntuala. Kapu yinlanda, yinkuiza tubila mawu.
a Mu buku’andi, Luka wutedila Tiofilo “mutu wunkinza,” mawu mayiza vanga bankaka kuyindula ti Tiofilo wuba mutu wunkinza ayi kasa fika ba ko wumueka mu baklistu. (Luka 1:3) Vayi mu buku yi Mavanga, Luka wusadila bikuma, “O Tiofilo.” Mua dingumba di batu balonguka, batuba ti Tiofilo wuyiza ba wumueka mu baklistu bo katanga buku yi Luka. Ayi diawu Luka kasa buentedila ko mutu wunkinza, vayi wuyiza ntedila khomba wu kiphevi.
b Avava, Kibibila kinsadila kikuma ki Kingeloko troʹpos, kinsundula “phila diambu dimonikina,” kubika kuandi mor·pheʹ, kinsundula “phila kamakina.”
c Kuntuala, Polo wuyiza bieku “mvuala kuidi bapakanu,” vayi kasa ba ko wumueka mu Kumi Wadi di bapostolo. (Loma 11:13; 1 Koli. 15:4-8) Kibila bo Yesu kaba va ntoto, nandi kasa kunlandakana ko mu kisalu kiandi ki kusamuna.
