KAPU 5
“Tufueti Tumukina Theti Nzambi”
Zimvuala bamonisa kibakala ayi batubikila kifuani muingi tulandakana
Ntu Diambu Wubongulu mu Mavanga 5:12–6:7
1-3. (a) Kibila mbi bapostolo baba natina ku nzo lufundusu ayi diambu mbi diluta ba nkinza? (b) Kibila mbi tumvuilanga nkinza mambu bapostolo bavanga?
MIMFUNDISI milutidi mi nzo lufundusu badi mu nganzi! Badi mu kufundisa minlandikini mi Yesu ku nzo lufundusu. Kibila mbi? Yozefi Kaifasi fumu yi zinganga nzambi ayi ntuadisi wu nzo lufundusu wuyolukila yawu mu lukasu bo katuba: “Befu tumu kembi mubika longila mu dizina di mutu awowo.” Ntuadisi beni mu nganzi kabasa tomba ko ni kutuba dizina di Yesu. Nandi wutatamana kutuba: “Vayi tala! Phila lu mawesila Yelusalemi mu malongi minu! Ayi makani minu madi, ku tuvanga kumonikina ti tuidi fotu mu lufua lu mutu awowo.” (Mava. 5:28) Mu bukhufi nandi waba tomba kutuba: Ti bafueti bika kusamuna—khanu bankuiza viokila mu ziphasi.
2 Mbi bapostolo bankuiza vanga? Bawu batambula kiyeku ki kusamuna kuidi Yesu no Yave kavana lutumu mu kisalu beni. (Matai 28:18-20) Bukiedika ti bapostolo bamona boma bu batu ayi babika kubue samuna? Voti bawu bamonisa kibakala ayi lukuikumunu muingi kutatamana kusamuna? Vayi diambu dilutidi nkinza diba: Nani bawu bankuiza tumukina. Nzambi voti batu? Mu kibakala mvuala Petelo wuyolukila va mvingi yi bapostolo.
3 Mu kuba baklistu bakiedika befu mvitu tumvuanga beni nkinza mambu bapostolo bavanga ku nzo lufundusu. Kibila befu mvitu tutambula kiyeku ki kusamuna. Bo tumvanga kiyeku akiokio Yave ka tuvana, befu tulenda viokila mu zikhuamusu. (Matai 10:22) Zimbeni zitu balenda tona kututula nkaku voti kutukuimina kusamuna. Mbi tulenda vanga? Muingi kutusadisa, tunkuiza fiongunina mbi bapostolo bavanga bo baba nata ku nzo lufundusu. a
“Mbasi yi Yave yizibula Mielu” (Mavanga 5:12-21a)
4, 5. Kibila mbi Kaifasi ayi Basadusi baba muena ‘nsoki bapostolo’?
4 Lutebuka moyo ti khumbu yitheti bakandimina Petelo ayi Yoane kusamuna, bawu batuba: “Tulendi bika ko kutuba matedi mambu tumona ayi tuyuwa.” (Mava. 4:20) Bo mambu amomo mavioka Petelo ayi Yoane na bapostolo bankaka, batatamana kusamuna ku tempelo. Bawu bavanga mangitukulu mawombu, dedi kubelusa batu ayi kukukisa ziphevi zimbi. Bawu bavangila mawu ‘vantuala makunzi’ ma tempelo yi Salomo kibuangu kio bawombu mu basi Yuda baba kutakananga muingi kutubila mambu mankinza. Ayi ḿba kitsuisa ki Petelo kiaba belusanga batu! Bawombu babelusa mu kisuni bakikina kiedika. Mu kibila akioko, ‘bawombu bakikinina mu Mfumu.’—Mava. 5:12-15.
5 Kaifasi ayi Basadusi bamona nsoki bapostolo. Mu kibila akiokio batuma muingi baba tula mu buloku. (Mava. 5:17, 18) Kibila mbi Basadusi badasukila? Kibila bapostolo baba longanga ti Yesu wuvulubuka vayi Basadusi babasa kikininanga ko mu luvulubukusu. Bapostolo baba tubanga ti muingi mutu kavuka kafueti kuna kiminu mu Yesu, vayi Basadusi baba boma ti basi Loma ba kukikinina mu Yesu bankuiza babalukila. (Yoa. 11:48) Diawu Basadusi babakila makani ma kuvonda bapostolo boso!
6. Banani banluta kuamisanga bisadi bi Yave bubu ayi kibila mbi tulendi kuitukila ko mu mawu?
6 Bubu mvandi, basi binganga bawu banluta kuamisanga bisadi bi Yave. Bawu khumbu zinkaka, bansadilanga basi pulitika ayi bisengu bintiamunanga tsangu muingi kukandimina kisalu ki kusamuna. Bukiedika ti tufueti kuituka mu mambu amomo? Ndamba, kibila zitsangu tunsamunanga zinzabikisanga luvunu lu zimfunu zi binganga. Ayi batu badi mintima mikubama ba kukikinina kiedika bankuiza bika malongi ayi bikhulu bikhambulu kithuadi na Kibibila. (Yoa. 8:32) Diawu masi ko ma kukuitukila kuzaba ti zitsangu tunzabikisanga, zimvanganga zimfunu zi binganga kuba beni mu nsoki ayi nganzi.
7, 8. Buidi thuadusulu mbasi kavana kuidi bapostolo yiba sadisila ayi mbi tulenda kuyikuvusa?
7 Bo baba vingila muingi kufundusu, bapostolo baba kuyikuvusa boti bankuiza tovuka voti bankuiza bavonda kuidi zimbeni ziawu. (Matai. 24:9) Vayi mu builu beni vamonika diambu di kukuitukila, “mbasi yi Yave yizibula mielu mi buloku.” b (Mava. 5:19) Mbasi yibavana thuadusulu: ‘Banu bakindama’ ayi ‘tatamananu kusamuna ku tempelo.’ (Mava. 5:20) Thuadusulu ayoyo, yivana lufiatu kuidi bapostolo ti babe vanga mambu masulama. Mawu mvandi, maba sadisa muingi kukindama ayi kukuikama mu moso kua mambu baviokila. Bapostolo bamonisa kiminu ayi kibakala, bo bakota ku tempelo va khati tsika builu batona kulonga.”—Mava. 5:21.
8 Kadika mutu mu befu kalenda kuyikuvusa, ‘Bukiedika ti yinkuiza monisa kiminu ayi kibakala kintombulu muingi kutatamana kusamuna bo mambu maphasi ma kumbonikina?’ Tulenda baka khindusulu mu kuzaba ti kisalu ki ‘kuvana kimbangi kiduka matedi Kintinu ki Nzambi’ kidi mu kutuadusu mu nzila zimbasi.—Mava. 28:23; Nzai. 14:6, 7.
“Tufueti Tumukina Theti Nzambi Kubika Kuandi Batu” (Mavanga 5:21b-33)
“Bo bavitila, baba tula va ntuala mimfundisi ayi nkulutu wu zinganga nzambi wuba vana biuvu.”—Mavanga 5:27
9-11. Mbi bapostolo bavanga bo nzo yi Lufundusu yi bakandimina kusamuna ayi kifuani mbi babikila baklistu bubu?
9 Kaifasi ayi mimfundisi minkaka mi nzo Lufundusu yilutidi badi bakubama muingi kufundisa bapostolo. Mu khambu zaba mambu maba monika ku buloku, bawu batuma minkengididi mi buloku muingi belanda bapostolo. Bukiedika, bawu bayituka beni bo bazaba ti bapostolo basaba ko mu buloku, kheti ‘mielu miba mizibama buboti ayi minkengididi mi buloku baba mu mielu.’ (Mava. 5:23) Yindula bo ntuadisi wu tempelo kazaba ti bapostolo bavutuka ku tempelo ayi baba samuna matedi Yesu Klistu—kibila kio kiawu baba tudila mu buloku! Diawu muna thangu beni, ntuadisi wu tempelo ayi minkengididi mi buloku bayenda ku tempelo muingi kaba landa ayi kuba nata ku nzo yi lufundusu.
10 Dedi bummonisina va thonono kapu ayiyi, zimfumu zi binganga batuba ti bapostolo bafueti bika kubue samuna. Mbi bapostolo bavanga? Petelo wuyolukila va mvingi baboso bo katuba mu kibakala: “Tufueti tumukina theti Nzambi kubika kuandi batu.” (Mava. 5:29) Mu phila ayoyo bapostolo babika kifuani kuidi baklistu bakiedika boso. Baklistu bubu batumukinanga ko zimfumu zi luyalu bo batukamba tuvanga mambu Yave kanlendanga, voti kutukuimina kuvanga mambu Yave kantomba befu tuvanga. Diawu mu bilumbu bitu, mbi tulenda vanga bo zimfumu zi luyalu batukuimina muingi tubika kubue samuna zitsangu zimbote? Tulendi bika ko kuvanga kiyeku Nzambi ka tuvana. (Loma. 13:1) Vayi tunkuiza tomba ziphila zinkaka muingi kutatamana kuvana kimbangi matedi Kintinu ki Nzambi.
11 Diawu tulendi kuituka ko kumona ti kibakala bapostolo bamonisa kuvanga mimfundisi kubuela ba nganzi ayi kutomba kuvonda bapostolo. (Mava. 5:33) Mu mbuenu’awu, bawu bayindula ti bankuiza fua. Vayi batambula lusadusu bakhambu yindula!
‘Luisinkuiza nunga ko kutelimisa kiawu’ (Mavanga 5: 34-42)
12, 13. (a) Dilongi mbi Ngamalieli kavana kuidi mimfundisi minkaka ayi mbi bawu bavanga? (b) Buidi Yave kalenda kakidila dikabu diandi bubu ayi lufiatu mbi tulenda ba na kubika tuviokila mu zikhuamusu”?
12 Ngamalieli, “wuba nlongisi wu Minsiku ayi dikabu dioso baba kunkinzikanga wutuba:” c Nandi wuba mfundisi ayi ḿba bakundi bandi baba kunkinzikanga beni kibila nandi wutuama ntuala ‘mu kutuma muingi babasisa bapostolo mu mua thangu ku nganda.’ (Mava. 5:34) Bo katubila matedi mangumba mankaka mavonga bo ntuadisi’awu kafua, Ngamalieli wukindisa nzo yi lufundusu bamonisa mvibudulu kuidi bapostolo kibila Mfumu’awu Yesu wufua. Ngamalieli wuyolukila mu lufiatu: “Mubika tula nkaku batu abobo, bikanu bawu mu ndembama. kibila boti madi makani mawu voti kisalu bamvanga kidi ki batu, buna kisinkuenda ko ntuala; vayi boti kidi kisalu ki Nzambi, buna benu luisinkuiza nunga ko kutelimisa kiawu.” Ayi benu kukuedika kuvanga mawu, buna muidi mu kunuanisa naveka Nzambi.” (Mava. 5:38, 39) Mimfundisi beni balandakana dilongi diandi. Vayi kheti bobo, bawu ‘baba kamba muingi babika kubue tubila matedi dizina di Yesu.’—Mava. 5:40.
13 Bubu dedi mu thangu yikhulu, Yave kalenda sadila batu bankinza dedi Ngamalieli muingi kukakidila dikabu diandi. (Zinga. 21:1) Yave kalenda sadila phevi’andi muingi kuvanga minyadi, mimfundisi, batu bamfondanga minsiku ayi batu bankaka ba nkinza muingi kuvanga mambu madi kithuadi na luzolo luandi. (Nehe. 2: 4-8) Vayi na “kubika tuviokila mu zikhuamusu,” tulenda ba lufiatu mu mambu muadi. (1 Pete. 3:14) Ditheti, Nzambi kalenda tuvana mangolo muingi tukindama. (1 Koli. 10:13) Dimmuadi, zimbeni zitu “balendi vongisa ko” bisadi bioso bi Yave.—Yesa. 54:17.
14, 15. (a) Mbi bapostolo bavanga mu zikhumusu baviokila ayi kibila mbi? (b) Vana kifuani kimmonisa ti dikabu di Yave bankindamanga mu mayangi.
14 Bukiedika ti kubula bapostolo mamanisa lukuikumunu ayi mayangi bawu baba? Ndamba! Kibila ‘bawu babasika mu mayangi ku nzo lufundusu yilutidi.’ (Mava. 5: 41) ‘Mu mayangi’—Kibila mbi? Disa ba ko mu kibila ki khuba baba bula vayi kibila bawu bazaba ti badi mu kukuamusu mu kibila ki lukuikumunu luawu mu Yave ayi mu kulandakana kifuani ki Yesu.—Matai 5:11, 12.
15 Dedi Baklistu mu sekulu yitheti, befu mvitu tunkindamanga mu mayangi bo tumviokila mu zikhuamusu mu kibila ki zitsangu zimboti. (1 Pete. 4:12-14) Befu tuzolanga ko kuviokila mu zikhuamusu voti kukota buloku vayi tumbanga mu mayangi mu kukindama. Dedi, tala kifuani ki yaya Henryk Dornik. Nandi wununga zikhuamusu zi minyadi baba tombanga kukengidila luzingu lu batu. Nandi wuntebuka moyo mu Ngonda Yinana mu mvu 1944, bo minyadi bamfila ayi khomb’andi ku buloku bamvanga bisalu bingolo. Minyadi beni batuba: “Tulendi nunga ko kuba vanga kubalula mayindu. Bawu bantomba kuawu kufua.” Yaya Dornik wutuba: “Minu yabasa tomba ko kufua, vayi kuviokila mu mambu maphasi mu kibakala ayi kilunzi kidiodila maba kutsadisanga kuyitadila mu phila yifuana ayi kuba mu mayangi.”—Yako. 1:2-4.
Dedi bapostolo, befu tunsamunanga “nzo ka nzo”
16. Buidi bapostolo bamonisina ti baba bakubama muingi kuvana kimbangi? Ayi buidi tulenda landikinina kifuani kiawu?
16 Bapostolo mu nsualu bavutuka kubue samuna. Mu khambu mona boma, bawu batatamana kusamuna “kadika kilumbu, kuba kuandi ku tempelo ayi mu nzo ka nzo batatamana kusamuna zitsangu zimona matedi Yesu Klistu.” d (Mava. 5:42) Minlonguki baba bakubama muingi kuvana kimbangi mu bibuangu bioso. Ayi bawu baba samunanga mu nzo ka nzo dedi bo Yesu Klistu kaba tumina. (Matai. 10:7, 11-14) Mu phila ayoyo, bawu banunga kusamuna zitsangu zimbote ku divula dioso di Yelusalemi. Bubu Zimbangi zi Yave banlandakananga kifuani ki bapostolo mu kisalu ki kusamuna. Tumvanganga mawu mu kusamuna mu zinzo zioso zidi va kizunga kitu ayi kuvana batu luaku lu kukuwa zitsangu zimboti. Bukiedika ti Yave widi mu kusakumuna kisalu kitu ki kusamuna nzo ka nzo? Ngete. Tulenda tuba mawu kibila bivevi na bivevi bi batu, bankikinina kiedika mu thangu ayiyi ayi bawombo mu bawu bayuwa zitsangu zimboti mu khumbu yitheti bo Zimbangi zi Yave badudumuna muelu’andi.
Babakala Bakubama Muingi “Bakieba Kiyeku akiokio Ki nkinza” (Mavanga 6:1-6)
17-19. Mambu mbi mamonika ayi mbi bapostolo bavanga muingi kudedikisa mawu?
17 Kimvuka mu sekulu yitheti kiabe viokila mu diambu dimueka diphasi. Diambu mbi? Bawombu bayiza botama, basa ba ko basi Yelusalemi ayi bawu baba tomba kubuela luzabu luawu mu diambu di Nzambi ava bavutuka mu zinzo ziawu. Diawu vabe tombulu bidia ayi biuma binkaka muingi kudukisa zitsatu ziawu. Ayi minlandikini bavana zimbongo muingi kudukisa zitsatu ziawu. (Mava. 2:44-46; 4:34-37) Vayi, vayiza monika mua diambu. Bo baba “kabulanga bidia kadika kilumbu, baba zimbakananga mimfuizi baba kolukanga kingeleko.” (Mava. 6:1) Vayi mawu mabasa monikanga ko kuidi minfuizi miaba kolukanga Kiebeleo. Diawu tulenda tuba ti bawu bamonisa luvasanu. Ayi tuzebi ti mu mambu mawombu malenda monika, kithatu kintuadisanga luvasanu.
18 Bapostolo, bawu baba mu dingumba dintuadisi mu thangu beni. Ayi bawu bavisa ti yisa ba ko mbonosono yi nduenga kubika kiyeku kiawu ki kulonga muingi ‘kukabula bidia.’ (Mava. 6:2) Muingi kudedikisa mambu amomo, bawu badinda kuidi minlandikini mi Yesu muingi batomba sambuadi di babakala “badi thuadusulu yi phevi ayi badi nduenga muingi bakieba kiyeku akiokio kinkinza.” (Mava. 6:3) Vaba tombulu kusadila babakala baba bakubama, kibila kiyeku beni kisa ba ko to ki kukabula bidia. Vayi vaba tombulu mvandi kusadila buboti zimbongo, kusumba biuma ayi kuvumbula kipolo “muingi bakieba kiyeku akiokio kinkinza.” e
19 Bukiedika ti kuba mu dingumba di sambuadi di babakala basolu, muingi kukabula bidia, maba sundula ti bawu basa bue ba ko kiyeku ki kusamuna zitsangu zimboti? Wumueka mu sambuadi di babakala beni basolu wuba Estefanu no wuvana kimbangi mu kibakala ayi lukuikumunu. (Mava. 6: 8-10) Filipi widi mvandi wumueka basola no bayiza tedila nsamuni (Mava. 21:8) Mawu mammonisa ti sambuadi di babakala beni, batatamana kuba batu ba kifuza, mu kusamuna zitsangu zi kintinu.
20. Buidi kimvuka ki Yave kinlandikininanga kifuani ki bapostolo matedi kuvana biyeku?
20 Dikabu di Yave bubu banlandakananga ntungulu wu bapostolo mu thangu yikhulu. Babakala bansolanga muingi kutambula biyeku mu kimvuka bammonisanga nduenga, ayi bivisa ti phevi yinlongo yidi mu bawu. Mu thuadusulu yi dingumba dintuadisi babakala bandukisanga zikhadulu bantubila mu kibibila bantambulanga biyeku bi kuba bakulutu voti minsadisi mi bakulutu ba kimvuka. f (1 Timo. 3:1-9, 12, 13) Tulenda tuba ti phevi yinlongo yawu yinsolanga baboso bandukisanga zikhadulu zintombulu mu kibibila. Mvandi tulenda tuba ti tusolo mu phevi yinlongo, befu kuvanga mangolo ma kudukisa zikhadulu zintombulu mu kibibila. Babakala abobo bankiebilanga biyeku biwombo bintombulu. Dedi, bakulutu ba kimvuka balenda vana lusalusu kuidi zikhomba zima nuna bammonisanga lukuikumunu ayi bantomba lusalusu. (Yako. 1:27) Bakulutu bankaka bakivananga muingi kutunga zinzo zi kintinu, kukubika bibuangu bi zikhutukunu zi mavula, bansadilanga mu Dingumba Dinkakudilanga Matedi Menga, muingi kuevana zikhomba lusalusu ku nzo mbuku. Minsadisi mi bakulutu, banvanganga biyeku binkaka bikhambu tombolo kusunga mamemi voti kulonga. Babakala boso abobo, bafueti ba mayindu mafuana matedi kiyeku kiawu mu kimvuka ki Yave, ayi kiyeku batambula kuidi Nzambi ki kusamuna zitsangu zi kintinu.—1 Koli. 9:16.
“Diambu Di Nzambi Ditatamana Kutembakana” (Mavanga 6:7)
21, 22. Mbi bimonisa ti Yave waba sakumuna kimvuka kitheti ki baklistu?
21 Mu lusalusu lu Yave, kimvuka beni kikindama mu zikhuamusu voti zithotolo zio batu baba kuba tuadisanga ayi kinunga mambu mabina tuadisa luvasanu ku kimvuka. Tulenda mona lusakumunu lu Yave mu mawu, kibila Kibibila kintuba: “Diambu di Nzambi ditatamana kutembakana ayi thalu yi minlandikini mi Yesu, yibuelama beni ku Yelusalemi. Mvandi bawombo mu zinganga nzambi, bayiza kuna kiminu.” (Mava. 6:7) Akiki, kidi kimueka mu bipholo ki ndionzukulu kisalu buku yi Mavanga yintubila (Mava. 9:31; 12:24; 16: 5; 19:20; 28: 31) Bubu mvandi kukuwa kipholo ki ndionzukulu yi kisalu kitu ki kusamuna mu nza yimvimba, kitukindisanga beni.
22 Mu sekulu yitheti, nganzi yi zimfumu zi luyalu yiyiza buelama beni ayi diyindu diawu diba di kutatamana kukuamisa minlandikini. Dedi bunkuiza monisina kapu yinlanda, Estefanu widi wumueka wunkuiza viokila mu zikhuamusu beni.
a Tala quadro “ Nzo Lufundusu yilutidi—Yi basi Yuda.”
b Ayi yawu khumbu yitheti mu 20 di zikhumbu bantubila mu phila yisulama, zimbasi mu buku yi Mavanga. Mu Mavanga 1:10, lutangu luntubila matedi zimbasi banga “babakala baba bikhutu biphembi.”
c Tala quadro “ Ngamalieli—Baba Kunkinzikanga Kuidi Minlongisi.”
d Tala quadro “ Kusamuna ‘Mu Nzo ka Nzo.’”
e Babakala boso basolu, baba mazina ma kingeleko. Ayi mawu masadisa mimfuizi mi basi Ngeleko kuluta ba lufiatu mu bawu. Bo bafiongunina mawu mu nsambu, bapostolo basola sambuadi di babakala “muingi bakieba kiyeku akiokio ki nkinza.” Ḿba babakala abobo baba zikhadulu ziabe tombulu muingi kuba bakulutu ba kimvuka. Kibila, kuvanga kiyeku beni diba diambu dinkinza beni. Vayi Kibibila kinsinsudikisa ko thangu mbi batonina kusodila babakala muingi baba bakulutu ba kimvuka.
f Mu sekulu yitheti, bakulutu ba kimvuka baba nsua wu kubieka babakala baba zikhadulu zintombulu muingi kuba bakulutu bakimvuka. (Mava. 14:23; 1 Timo. 5:22; Titu 1:5) Mu bilumbu bitu, Dingumba Dintuadisi bambiekanga bakulutu bankaka ba kimvuka muingi baba minkengididi mi bimvuka. Mu kusadila Kibibila, minkengididi bambiekanga zikhomba zinkaka muingi baba bakulutu ba kimvuka voti minsadisi mi bakulutu.
