KAPU 6
Estefanu—“wuba Lunungu Lu Nzambi ayi mangolo”
Mbi tulenda longuka mu kibakala Estefanu kamonisa ku nzo lufundusu
Mabongulu mu Mavanga 6:8–8:3
1-3. (a) Diambu mbi diphasi Estefanu kaba viokila ayi buidi kabela? (b) Biuvu mbi tunkuiza baka mimvutu?
ESTEFANU widi ku nzo lufundusu. Yawu yiba yimboti ayi ḿba yiba yifikama na tempelu ku Yelusalemi. Ku nzo lufundusu beni kuba 71 di babakala baba bakubama muingi kufundisa Estefanu. Mimfundisi beni, baba babakala baba kinzikanga beni ayi bazabakana. Ayi bawombu mu bawu, basa ba ko lukinzu kuidi Estefanu. Ayi mutu wukutikisa dingumba di mimfundisi, wuba Mfumu Zinganga Nzambi Kaifasi, no wutuama ntuala ku nzo lufundusu yilutidi ku Yuda, vo bazengila Yesu nkanu wu lufua mu mua zingonda kumbusa. Bukiedika ti Estefanu waba kuazuka?
2 Vaba diambu di kukuitukila mu kizizi ki Estefanu. Ayi mimfundisi bo batsikika thalu’awu, bamona ti kizizi kiandi kiba “buka ki mbasi.” (Mava. 6:15) Zimbasi badi kiyeku ki kuzabikisa zitsangu zi Yave Nzambi, diawu badidi kibila ki kumonisa kibakala ayi kuba mu nsika. Mawu mvandi mamonika kuidi Estefanu—ayi mimfundisi beni miba nganzi, bavisa mawu. Kibila mbi kabela wuvumbama?
3 Mu kuba baklistu, tulenda longuka beni matedi mvutu wu kiuvu akiokio. Mvandi tufueti zaba mbi bivanga Estefanu kaviokila mu mambu amomo. Buidi nandi kakakidila kiminu kiandi? Ayi mu ziphila mbi tulenda landikinina kifuani kiandi?
“Bawu Bavukumuna Dikabu” (Mavanga 6:8-15)
4, 5. (a) Kibila mbi Estefanu kabela luvalu kuidi kimvuka? (b) Mu phila mbi Estefanu kabela “lunungu lu Nzambi ayi mangolo”?
4 Tuma mona ti Estefanu wuba mvandi luvalu mu kimvuka ki baklistu. Mu kapu tulongukidi, tumueni ti nandi wuba wumueka mu sambuadi di babakala baba kukikululanga ayi bakivana muingi kuvitika kiyeku ki kuvana lusalusu bapostolo baba vana. Kukikulula kuandi kunluta tukuitula, bo tuntebuka moyo minkhailu dibakala adiodio katambula kuidi Yave. Mavanga 6:8, luntuba ti nandi wutambula mangolo mawombo ma Nzambi muingi kuvanga “bidimbu biwombo ayi mangitukulu” dedi bapostolo bawombo baba “lunungu ayi mangolo ma Nzambi.” Mbi mawu mansundula?
5 Kikuma basekula mu Kingelesu “lunungu lu Nzambi,” mvandi ba kisekudila dedi “kuvanga mamboti.” Estefanu waba zinganga buboti na batu. Nandi wuba nkua mamboti, nkua mayangi ayi nkua luzolo. Bawombo bayituka mu phila kaba kolukila, ayi mawu mavanga batu baba kunkuwa kuba lufiatu mu mawu. Bawombo mu bawu bakikinina ti nandi wuba mutu wu kiedika ayi mambu kaba longa maba ma lufiatu ayi malenda kuba tuadisa ndandu. Estefanu wuba lunungu va mesu ma Nzambi kibila phevi yinlongo yi Yave yaba kunsadisa. Mawu maba monisa ti nandi waba kukikululanga mu kubika phevi yinlongo yi Yave yintuadisa. Nandi kasa kukinyemisa ko mu makaba ayi mangolo kaba. Vayi wuvana nzitusu kuidi Yave ayi wumonisa ti waba mvuanga nkinza batu baba kunkuwa. Diawu disi ko diambu di kukuitukila kuzaba ti zimbeni ziandi baba kunlendanga beni.
6-8. (a) Mambu mbi muadi zimbeni zi Estefanu bamvunina ayi kibila mbi? (b) Kibila mbi kifuani ki Estefanu, kilenda sadisila baklistu bubu?
6 Khumbu yimueka, babakala bawombu bayenda kue yambila ayi Estefanu vayi ‘bawu basa nunga ko mu kibila ki nduenga ayi phila Estefanu kaba kolukila.’ a Mu nganzi, bawu bayenda mu “kinsueki muingi kuvukumuna” babakala ayi babaka bibila bi kumfundisila muingi kumvonda. Bawu mvandi “bavukumuna dikabu” kubunda mvandi bakulutu bankaka ayi ba Escriba muingi banata Estefanu ku nzo yi lufundusu. (Mava. 6:9-12) Zimbeni bamvunina mambu muadi, ditheti bawu batuba ti nandi wufinga Nzambi ayi dimmuadi nandi wufinga Mose. Bukiedika ti mawu Estefanu kavanga?
7 Batu abobo batuba ti Estefanu wufinga Nzambi mu kutubila bubi tempolu ku Yelusalemi “kibuangu akiokio kinlongo”. (Mava. 6:13) Mvandi batuba ti nandi wufinga Mose, mu kutubila bubi nsiku wu Mose ayi mu kubalula bikhulu katubila. Disa ba ko diambu diluelu kibila mu thangu beni, basi Yuda baba kinzikanga beni tempelu ayi mambu mankaka ma nsiku wu Mose kubunda mvandi, bikhulu binkaka babuela mu nsiku beni. Diawu, luvunu alolo kuidi bawu luaba sundula ti Estefanu wuba dibakala di boma ayi kafueti fua.
8 Kiadi ayi kiunda kuzaba ti batu ba binganga bi luvunu, bansadilanga ziphila aziozio muingi kukuamisa bisadi bi Nzambi. Ayi nati bubu zimfumu zi binganga bi luvunu, bamvukumunanga zimfumu zi luyalu muingi kukuamisa Zimbangi zi Yave. Buabu, mbi tufueti vanga bo ba tukuamisa voti ba tuvunina mambu? Tulenda longuka beni mu kifuani ki Estefanu.
Kuvana Kimbangi mu Kibakala Matedi “Nzambi Yinkembu” (Mavanga 7:1-53)
9, 10. Mambu mbi mimvuezi bantubanga matedi dilongi Estefanu kavanga ku Sinédrio ayi mbi tufueti tebukanga moyo?
9 Dedi bo tuba muena va thonono kapu, bo bamvunina mambu Estefanu wutatamana kuba kizizi ki mayangi buka mbasi. Kaifasi wunsikika thalu ayi wunyuvula: “Mawu, madi makiedika?” (Mava. 7:1) Ayi yiba khumbu yi Estefanu muingi kukoluka. Ayi mawu nandi kavanga!
10 Mimvuezi miwombu bantubilanga bubi dilongi di Estefanu mu kutuba ti kheti mu mambu mawombu kayoluka, nandi kasa vana ko mvutu mu mambu bamvunina. Vayi Estefanu wu tubikila kifuani kimboti, matedi “kuvana mvutu kuidi woso mutu tidi kuzaba” zitsangu zimboti. (1 Pete. 3:15) Tebuka moyo ti Estefanu bamvunina mambu bo batuba ti nandi wufinga Nzambi mu kutubila bubi tempelu ayi wufinga Mose mu kutubila bubi nsiku. Dilongi di Estefanu, dintubila mu bukhufi mu zimbandu zitatu zi kinongu ki Isaeli ayi dintubila mu keba keba mua mambu mankinza. Ndoku tutubila mawu.
11, 12. (a) Buidi Estefanu kasadila buboti kifuani ki Abalahami? (b) Kibila mbi kifuani ki Yozefi kibela nkinza mu dilongi di Estefanu?
11 Mbandu yi Abalahami. (Mava. 7:1-16) Estefanu wutonina dilongi diandi mu kutubila matedi Abalahami no basi Yuda baba kinzikanga beni mu kibila ki kiminu kiandi. Mu kutubila theti diambu mvawu baba kikininanga, Estefanu wukindisa ti Yave “Nzambi yinkembu” wumonikina theti kuidi Abalahami ku Mezopotami. (Mava. 7:2) Bukiedika, Abalahami wuba nzenza ku ntoto bankanikisa. Nandi kasa ba ko tempelu voti nsiku Mose. Diawu buidi mutu kalenda tubila ti muingi kuba kiminu mu Nzambi kuntombuluanga theti kuba biuma abiobio?
12 Yozefi wuba wumueka mu nkunu Abalahami, mvandi baba kunkinzikanga beni kuidi zimbeni zi Estefanu. Vayi Estefanu wuba tebula moyo ti zikhomba zi Yozefi badi matata ma mimvila mi Isaeli, bayamisa Yozefi ayi bansumbisa banga mvika. Vayi kheti bobo, Nzambi wunsadila muingi kuvukisa Isaeli mu nzala. Bukiedika, Estefanu wumona kithuadi kidi Yozefi ayi Yesu Klistu. Vayi kasa fika tubila ko matedi kithuadi beni muingi zimbeni ziandi batatamana kukuwa dilongi kaba vanga.
13. Buidi kufiongunina kifuani ki Mose, kuvanina mvutu mu mambu bavunina Estefanu ayi buidi mawu mansadisila kutubila dilongi dinkinza?
13 Mbandu yi Mose. (Mava. 7:17-43) Estefanu wutubila beni matedi Mose—ayi yiba mbonosono yi nduenga kuvanga mawu, kibila bawombu mu Basaduki mvandi baba mimfundisi ku nzo yi lufundusu ayi babasa kikininanga ko ti zibuku zinkaka zi Kibibila zio Mose kakhambu sonika. Mvandi tebuka moyo ti Estefanu bamvunina mambu mu kutuba ti nandi wufinga Mose. Vayi dilongi di Estefanu divana mvutu mu mambu bamvunina, kibila diawu dimonisa ti nandi waba kinzikanga Mose ayi nsiku. (Mava. 7:38) Estefanu mvandi wutuba ti Mose bammanga kuidi dikabu dio kaba tomba kuvukisa bo kaba 40 di mimvu. Ayi bo vavioka 40 di mimvu, mu zikhumbu ziwombu batubila bubu phil’andi yi kutuadisila. b Mu phila ayoyo, Estefanu wuba keba keba muingi kutubila dilongi dinkinza. Dikabu di Nzambi khumbu ziwombu dimanga mutu Yave kasola muingi kuba tuadisa.
14. Buidi kifuani ki Mose kibuedila kindisila mambu Estefanu katuba mu dilongi diandi?
14 Estefanu wutebula moyo batu boso baba kunkuwa ti, Mose wubikula matedi mbikudi widi buka nandi wala monika ku Isaeli. Nani mbikudi beni ayi buidi bala kuntambudila? Estefanu wubaka makani ma kuvana mvutu wu kiuvu akiokio kutsuka dilongi diandi. Vayi nandi wutubila theti diambu dinkaka dinkinza: Mose wulonguka ti kioso kuandi kibuangu kilenda ba kinlongo, dedi kibuangu kiba nti waba lula mbazu vo Yave kayolukila yandi. Diawu bukiedika ti Yave, wunkikininanga to mbuongimin’itu mu kumbuongimina va kibuangu kidi buka tempelu yiba ku Yelusalemi? Ndoku tutubila mawu.
15, 16. (a)Kibila mbi nzo yinlongo yibela mfunu mu dilongi di Estefanu? (b) Kibila mbi Estefanu katubila matedi tempelu yi Salomo mu dilongi diandi?
15 Thangu yi nzo yinlongo ayi tempelu. (Mava. 7:44-50) Estefanu wutebula moyo nzo lufundusu ti ava batunga tempelu ku Yelusalemi, Yave wutuma muingi Mose katunga nzo yinlongo—yiba buka divuala voti tenda, yo balenda nata voso kua vama bankuenda. Nani kalenda tuba ti nzo yinlongo yisi ko luvalu dedi tempelu, mu kuzaba ti ku nzo yinlongo Mose kabuongimina Yave?
16 Buviokila thangu, Salomo wutunga tempelu ku Yelusalemi ayi mu thuadusulu yi phevi yinlongo nandi wutubila diambu dinkinza mu nsambu’andi. Mu kutubila mambu Salomo kasonika, Estefanu wusudikisa ti “Nzambi Yilutidi Zangama, kakalanga ko mu zinzo zivangulu mu mioko mi batu.” (Mava. 7:48; 2 Lusa. 6:18) Yave kalenda sadila tempelu muingi kudukisa zikhanu ziandi, vayi tempelu kisi ko kibuangu kilutidi nkinza. Buabu, kibila mbi bisadi biandi balenda yindudila ti mbuongimini yikiedika, yifueti vangimina to ku kibuangu kitungulu mu mioko mi batu? Estefanu wumanisina dilongi diandi mu kibakala mu kutubila mambu buku yi Yesaya yintuba: “Diyilu didi kikundu kiama kimfunu ayi ntoto kidi kibuangu yintetikanga malu mami. Ntindu mbi nzo munkuiza thungila? Butubidi Yave. Ayi vama mbi yinkuiza vundilanga? Yisi ko minu yivanga biuma bioso abiobio?”—Mava. 7:49, 50; Yesa. 66:1, 2.
17. Mu dilongi di Estefanu (a) nandi wumonisa mayindu mambi ma batu baba kunkuwa? (b) nandi wuvana mvutu mu mambu bamvunina?
17 Mu mambu tuma fiongunina mu dilongi di Estefanu wisi nkikinina ko ti nandi wuzabikisa mayindu makhambu fuana ma zimbeni ziandi? Nandi wumonisa ti Yave kasikikanga ko mayindu mandi mu bikhulu. Vayi wu bitadilanga mu phila yifuana ayi wumvanganga mamoso mu phila yimboti muingi kudukisa lukanu luandi. Bo baba luta sikikanga thalu mu tempelu ayi mu bikhulu babuela bikhambulu nguizani na nsiku wu Mose, bazimbakana diambu dilutidi nkinza na nsiku ayi tempelu. Diawu tulenda tuba ti dilongi di Estefanu dimvana kiuvu akiki kinkinza: Kutumukina kuisi ko kuawu kulutidi kena kuzitisa nsiku ayi tempelu? Diawu tulenda tuba ti Estefanu wuvanga mamoso kalenda nunga muingi kutumukina Yave, mu kuvana kifuani kimboti bo kakakidila kiminu kiandi.
18. Mu ziphila mbi tulenda landikinina kifuani ki Estefanu?
18 Mbi tulenda longuka mu dilongi di Estefanu? Nandi wuzaba buboti masonoko. Bobuawu mvandi, befu tufueti ba minlonguki mipisuka mi Diambu di Nzambi mu kuba kisadi kikhambu mona zitsoni “mu kulonga kiedika.” (2 Timo. 2:15) Mvandi tufueti landakana kifuani kimboti ki Estefanu mu phila kaba zingilanga na batu, mu kuvanga mamboti ayi kuzaba kukoluka na batu. Kheti batu baba kunkuwa baba kummona fiti vayi nandi wutubila mambu maba kithuadi ayi mo bawu baba vuanga nkinza. Estefanu mvandi wumonisa lukinzu mu kuba tedila “matata” voti zimfumu. (Mava. 7:2) Befu mvitu, tufueti zabikisanga Diambu di Nzambi “mu mbembu yivumbama ayi mu lukinzu.”—1 Pete. 3:15.
19. Buidi Estefanu mu kibakala katubila matedi zitsangu zi lufundusu zi Yave ku nzo yi lufundusu?
19 Mvandi tulendi mona ko boma bu batu mu kubika zabikisa Diambu di Nzambi, voti kubika sudikisa mambu moso mantombulu matedi zitsangu zi lufundusu lu Yave. Estefanu widi kifuani kimboti, nandi wuzaba ti bivisa bioso kazabikisa ku nzo lufundusu, bisa nyikuna ko mabanza ma mimfundisi. Diawu mu thuadusulu phevi yinlongo mu kibakala nandi wumanisina dilongi diandi mu kumonisa kuidi mimfundisi beni ti baba dedi mueka na zikhaya ziawu bamanga Yozefi, Mose ayi mimbikudi mioso. (Mava. 7:51-53) Kiadi ayi kiunda kuzaba ti mimfundisi beni, bavonda Mesia no Mose ayi mimbikudi minkaka babikula. Bukiedika, bawu balevula nsiku wu Mose mu phila yikhambu fuana.
“Mfumu Yesu, Tambula Moyo’ama” (Mavanga 7:54–8:3)
“Bo bayuwa mambu amomo, mu mintima miawu, bawu badasuka beni ayi batona kukueta menu mu kibila ki nganzi baba mu Estefanu.”—Mavanga 7:54
20, 21. Buidi batu ku nzo yi lufundusu batadila mambu Estefanu katuba ayi buidi Yave kankindisila?
20 Kiedika Estefanu kazabikisa kuidi mimfundisi amiomio, kiba tula mu nganzi ayi batona kukueta meno mu kibila ki nganzi baba mu nandi. Estefanu wumona ti bawu basinkuiza mmona ko kiadi, dedi bo basa muena ko kiadi Mfumu’andi Yesu.
21 Vaba tombulu Estefanu kuba kibakala muingi kununga mambu maba belama kummonikina. Nandi wutambula khindusulu yi Yave mu kimona mesu kammonisa! Estefanu wumona nkembu wu Nzambi ayi Yesu Klistu wutelama ku khonzu lubakala lu Tat’andi. Bo Estefanu kaba tubila matedi kimona mesu beni, mimfundisi bafuka makutu mawu. Kibila mbi? Mua thangu kumbusa, Yesu wukamba mimfundisi amiomio ti nandi wuba Mesia ayi mua thangu to yinkambu, wunkuiza kala ku khonzo lubakala lu Tat’andi. (Malaku 14:62) Kimona mesu ki Estefanu kimonisa ti Yesu wutuba kiedika. Ayi mimfundisi amiomio, bavanga mamoso muingi kuvonda Mesia! Mu kibila akiokio, baboso bazungidila Estefanu ayi bankuba mamanya nati kafua. c
22, 23. Buidi lufua lu Estefanu lubela dedi mueka na lufua lu Yesu ayi buidi baklistu bubu balenda bela lufiatu dedi Estefanu?
22 Tulenda tuba ti bobuawu bufuila Yesu buawu mvandi Estefanu kafuila. Nandi wuba lufiatu mu Yave ayi wulemvukila batu bamvonda. Nandi wutuba, “Mfumu Yesu tambula moyo’ami,” katubila mawu kibila, ḿba wutatamana kumona kimona mesu ki Muana mutu ayi Yave. Bukiedika, Estefanu wuzaba mambu Yesu katuba: ‘Minu yidi luvulubukusu ayi luzingu.’ (Yoa. 11:25) Bosi Estefanu wusambila kuidi Nzambi mu mbembu yinangama mu kutuba: “A Yave bika kuba vana fotu mu disumu adiodio.” Ayi bo kamana kutuba mawu, wulala mu lufua.—Mava. 7:59, 60.
23 Tulenda tuba ti Estefanu nandi mutu wutheti mu minlandikini mi Yesu bavonda. (Tala quadro yintuba “‘ Mártir’ voti kuvondu mu phila mbi?”) Vayi kiadi ayi kiunda kuzaba ti kasi ko nandi mutu wutsuka wufuila mu phila ayoyo. Nati mu bilumbu bitu bisadi biwombu bi Yave bikuikama, baba vondanga kuidi zimbeni zi binganga bi luvunu, basi pulitika ayi batu bankaka banlendanga bisadi bi Yave. Vayi kheti bobo, tuidi bibila muingi kuba loluawu lufiatu Estefanu kaba. Yesu weka Ntinu ayi widi mu kuyala mu lulendu Tat’andi kamvana. Ayi vasi ko diambu dilenda kuntula nkaku muingi kuvulubusa bisadi biandi bikuikama.—Yoa. 5:28, 29.
24. Mbi Saulu kavanga mu lufua lu Estefanu ayi mambu mbi matatamana mu kilunzi kiandi matedi lufua beni?
24 Ditoku dimueka baba tedilanga Saulu wubuela miko mu lufua lu Estefanu. Nandi wukikinina kuviaka nlembu lufua mu Estefanu ayi waba sunga bikhutu bi batu baba kumvonda. Bo vavioka mua thangu, nandi wutuadisa dingumba di batu baba nganzi muingi kukuamisa bisadi bi Yave. Vayi lufua lu Estefanu, lumvanga kukivana fotu mu mimvu miwombu. Kifuani ki Estefanu kisadisa baklistu bankaka batatamana bakuikama ayi kununga dedi nandi. Buviokila mimvu—Saulu bayiza kuntedila Polo—nandi wukivana fotu ayi wunyonga bo kabuela mioku lufua lu Estefanu. (Mava. 22:20) Kheti wubuela mioko lufua lu Estefanu, vayi nandi wuvisa ti wuba: “Mvuezi, nyamisi ayi mfingi.” (1 Timo. 1:13) Bukiedika, mvuala Polo kasa zimbakana ko Estefanu ayi dilongi dinkinza kavanga mu kilumbu beni. Ayi malongi mawombu mvuala Polo kasonika mantubila matedi dilongi Estefanu kavanga. (Mava. 7:48; 17:24; Ebe. 9:24) Buviokila thangu, Polo wulonguka kulandakana kifuani ki kiminu ayi kibakala Estefanu kaba, no “wuba lunungu lu Nzambi ayi mangolo.” Diawu tulenda kuyikuvusa, befu tulenda nunga kuvanga mawu?
a Bawombu mu zimbeni beni baba kithuadi na “nzo yinlongo yi batu bavukisa.” Ḿba bawu baba batu banata mu buvika kuidi basi Loma ayi buviokila thangu baba basisa voti baba mimvika bavukisa ayi bayiza kikinina kiedika. Bankaka baba basi Cilicia, dedi bubela Saulu musi Tarsu. Kinongu kisintubila ko ti Saulu wuba mu dingumba di basi Cilicia bakhambu nunga kutula nkaku Estefanu.
b Mu dilongi Estefanu kavanga, vadi mambu katuba makhambulu mu zibuku zinkaka zi Kibibila. Dedi, luzabu lu kikola Mose katambula ku Ngipiti, phunga kaba bo katina mu khumbu yitheti ku Ngipiti ayi thangu kua kazingila ku Midiani.
c Ḿba ku nzo lufundusu beni, basi Loma baba nsua wu kuvonda mutu. (Yoa. 18:31) Boso kua bubela, lufua lu Estefanu ḿba lutuadusulu mu dingumba di batu baba mu nganzi, kubika kuandi mu makani babaka ku nzo lufundusu.
