1. Buidi bankaka bantadilanga nduenga yi Kibibila? (Zingana 1:20, 21)

 MU ZITSI ziwombo tummonanga minsamuni mu mayangi, bambanga mu zinzila zimviokilanga beni batu muingi kukabula bilongulu. Ngie wumana longila mu phila ayoyo? Ḿba ngie wuntebukila moyo ti buku yi Zingana yintubila matedi nduenga yintenduka mu zinzila muingi batu bayuwa. (Tanga Zingana 1:20, 21.) Mu Kibibila ayi mu bilongulu bitu muidi ‘nduenga yikiedika’—Nduenga yi Yave. Ayi batu bafueti kuwa nduenga beni muingi babaka luzingu lu mvu ka mvu. Tumbanga mu mayangi bo mutu kamvitika bilongulu bitu, vayi bankaka bammanganga kukikinina mambu Kibibila kinlonga. Bankaka, ba tusevanga kibila bammuenanga ti Kibibila yidi buku yikhambulu luvalu. Bankaka bantubilanga bubi malongi ma Kibibila, mu kuyindula ti bo bankikininanga mu mawu, bakitadilanga ti balutidi kena batu bankaka. Kheti bobo, mu luzolo, Yave wumvananga luaku kuidi batu boso muingi bazaba ndueng’andi.

2. Buidi Yave kanzabikisilanga ndueng’andi kuidi batu bubu? Vayi mbi bawombo bansolanga kuvanga?

² Yave wunzabikisilanga ndueng’andi kuidi batu bubu mu Kibibila. Tulenda tuba ti nduka batu boso badi Kibibila. Vayi mbi tulenda tuba matedi bilongulu bitu? Mu lusalusu lu Yave, tunsekulanga biawu kuvioka 1.000 di zimbembu. Bo bantanganga biawu ayi bansadilanga malongi beni bambakanga ndandu. Vayi batu bawombo bammanganga kukuwa nduenga yikiedika. Ayi bo bambaka makani, bamfiatilanga mu ndueng’awu voti kuidi batu bankaka. Bankaka ba tutadilanga banga bivungisi kibila tunlandakananga malongi ma  Kibibila. Mu dilongi adidi tuemmona kibila mbi batu banyindudilanga abobo. Vayi theti tuemmona buidi tulenda bakila nduenga yimfuminanga kuidi Yave.

3. Buidi tulenda monisina nduenga yikiedika?

³ Kibibila kintuba: ‘Boma bu Yave yidi thonono yi nduenga ayi yidi mbonosono yi phisulu kuzaba Mutu Wulutidi Wunlongo.’ (Zinga. 9:10) Nduenga yintombuluanga kuvanga mambu tuzebi, muingi tubaka makani mamboti. Vayi tummonisanga nduenga yikiedika bo ‘tunzaba Mutu Wulutidi Wunlongo’—voti kutomba kuzaba phila Yave kanyindudilanga ava kubaka makani mankinza. Tulenda vangila mawu mu kumona mambu Kibibila ayi bilongulu bitu bintuba. Bo tumvanga mawu, tunkuiza monisa nduenga yikiedika.—Zinga. 2:5-7.

4. Nani to fueti tuvana nduenga yikiedika ayi kibila mbi?

⁴ Yave nandi to fueni tuvana nduenga yikiedika. (Loma 16:27) Kibila mbi? Theti, kibila Yave nandi Mvangi ayi nandi zebi mamoso matedi bivangu biandi. (Minku. 104:24) Dimmuadi, mamoso Yave kamvanganga mammonisa ti nandi widi nkua nduenga. (Loma 11:33) Dintatu, noso wunsadila mamoso kanlongukanga matedi nduenga yi Yave, wumbakanga ndandu. (Zinga. 2:10-12) Boti tuntomba kubaka nduenga yikiedika, tufueti kikinina malongi moso amomo mamfunu ayi kubika mawu matuadisa mavanga ayi makani mitu.

5. Mambu mbi mammonikanga bo batu bammanganga kukikinina ti Yave nandi tho yi nduenga yikiedika?

⁵ Bawombo tundengananga mu kisalu ki kusamuna, bankuitukanga mu bivangulu bidi va ntoto, vayi bavakikininanga ko mu Mvangi wu biuma beni ayi bankikininanga ti biawu biyizila mu kinzimbukila. Bawombo bankikininanga mu Nzambi, vayi bantubanga ti mambu madi mu Kibibila, masiala ko luvalu ayi bansolanga kunatina luzingu mu phil’awu. Vayi mambu mbi mammonikanga? Bukiedika ti nza yidi yimboti mu kibila ki batu bamfiatilanga mu ndueng’awu kena kufiatila mu nduenga yi Nzambi? Bukiedika ti bawu badi mayangi makiedika voti kivuvu mu bilumbu binkuiza? Kibibila kintuba ti nduenga, phisulu ayi malongi ma batu ‘malendi viokila ko ma Yave.’ Ayi tummonanga bivisa mu mawu, mu mambu mammonikanga va nza. (Zinga. 21:30) Mawu ma tusadisanga kutatamana kutomba nduenga yi Yave. Kiadi ayi kiunda kuzaba ti, bawombo bayindudilanga ko mu phila ayoyo. Kibila mbi?

6. Dedi bummonisina Zingana 1:22-25, banani bammanganga kukikinina nduenga yikiedika?

⁶ Tulenda tuba ti bawombo bavuanga ko nkinza nduenga yikiedika bo yawu ‘yintenduka mu nzila.’ Dedi bummonisina Kibibila, vadi mangumba matatu ma batu bammanganga kukikinina nduenga yi Kibibila. Mawu madi: ‘bakhambulu beni diela,’ ‘mimvuezi,’ ayi ‘bivulu.’ (Tanga Zingana 1:22-25.) Tuemfiongunina zikhadulu zinnatanga batu abobo kumanga nduenga yi Nzambi ayi tuemmona mbi tufueti vanga muingi tubika kuba zikhadulu aziozio.

7. Kibila mbi batu bawombo bantatimininanga mu malongi ma luvunu?

⁷ Dingumba ditheti “bakhambulu beni diela” bawu bankikininanga mu dioso kua diambu ayi bafika vunukanga. (Zinga. 14:15, nota.) Khumbu ziwombo tundengananga  ntindu batu abobo mu kisalu ki kusamuna. Yindula bivevi bi batu bamvunanga kuidi zimfumu zi binganga ayi basi pulitika. Bankaka bambanga mu kiunda ba kuzaba ti baba vuna kuidi zimfumu aziozio. Vayi batu bantubila mu buku yi Zingana 1:22 bansolanga kuawu kutatamana mu luvulu alolo. (Yele. 5:31) Batu abobo banzolanga kuvanga mambu batidi, banzolanga ko kulonga mambu Kibibla kintuba ayi kutumukina mambu kiawu ki tulonga. Nkieto wumueka muisi Canada, wunkikininanga mu Nzambi wutuba: “Boti mimpelu mitu ba tuvunanga mo mawu ayi masa kuthala ko!” Ayi batu bawombo banyindudilanga abobo. Diawu tumengi kuba buka batu abobo bankikininanga mu malongi ma luvunu kheti bazebi ti masi ko makiedika—Zinga. 1:32; 27:12.

8. Mbi bilenda ku tusadisa kuba batu bayonzuka mu kiphevi?

⁸ Bakana ko mu phamba Kibibila ki tukindisilanga ‘tuyonzuka mu mayindu.’ (1 Koli. 14:20) Befu tumbanga batu bayonzuka mu kiphevi bo tunsadila minsua mi Kibibila mu luzingu luitu. Bumviokila thangu, befu tummonanga buidi minsua mi Kibibila mi tusadisilanga kubika bakana mambu ayi kubaka makani mu nduenga. Ḿba tulenda kuyikuvusa: Bukiedika ti yidi mu kukonzuka mu kiphevi? Boti vama vioka thangu yiwombo tona yitona kulonguka Kibibila, kibila mbi yikhambu kukivana kuidi Yave ayi kubotama? Boti tuidi babotama, tuidi mu kuvanga mangolo muingi tuba minsamuni mipisuka? Bukiedika ti makani mitu mammonisanga ti tuntuadusuluanga mu minsua mi Kibibila? Tummonisanga zikhadulu zimboti bo tuidi na bankaka? Befu kuvisa ti vadi diambu tufueti balula, tufueti vanga mangolo muingi kulandakana minsua mi Kibibila mimvananga nduenga kuidi mutu wukhambulu diela.’—Minku. 19:7.

9. Buidi ‘mimvuezi’ bammonisinanga ti bammanganga nduenga?

⁹ Dingumba dimmuadi di batu bamanganga nduenga yi Nzambi, badi ‘mimvuezi.’ Khumbu zinkaka tundengananga ntindu batu abobo mu kisalu ki kusamuna. Bawu banzolanga ku tuvueza. (Minku. 123:4) Kibibila kintuba ti mu bilumbu bitsuka kuala ba mimvuezi miwombo. (2 Pete. 3:3, 4) Dedi bikuekizi bi Loti, batu bankaka bubu, bavuanga ko nkinza zindubu zi Yave. (Ngene. 19:14) Bawombo bamvuezanga batu banzingilanga mu minsua mi Kibibila. Bawu bamvangilanga mawu mu kutadila zitsatu ziawu mu ‘mambu mambi.’ (Yuda 7, 17, 18) Phila Kibibila kintubila matedi mimvuezi, kidedakana na batu babalukila kimvuka ki Yave ayi bammanganga Yave.

10. Dedi bummonisina Minkunga 1:1, mbi tulenda vanga muingi tubika ba banga mimvuezi?

¹⁰ Befu kumanga ba keba keba, tulenda ba kifu ki kuvuezanga dedi bumvangilanga mimvuezi. Mbi tufueti vanga muingi mawu babika monika? Phila yimueka tulenda vangila mawu yidi mu kutatuka batu badi kifu ki kuvuezanga. (Tanga Minkunga 1:1.) Mawu mansundula ti, tulendi kuwa ko voti kutanga, mambu ma batu babalukila kimvuka. Wulenda yindula mbi bilenda monika befu kutona kuba divuda matedi zithuadusulu zi Yave ayi kimvuka kiandi. Muingi mawu mabika monika tulenda kuyikuvusa: ‘Yidi kifu ki kutubanga bubi bo tuntambulanga zituadusulu zimmona? Yidi kifu ki kutalanga zinzimbala zi zikhomba bantuamanga tuala?’ Ngie kuvanga mangolo ma kubalula mambu amomo, wunkuiza kuangidika Yave.—Zinga. 3:34, 35.

11. Buidi ‘bivulu’ bantadilanga zithuadusulu zi Yave?

 ¹¹ ‘Bivulu’ diawu dingumba dintatu dimmanganga nduenga yi Yave. Bawu badi bivulu kibila bammanganga zithuadusulu zi Yave ayi bantombanga kuzingila mu phil’awu. (Zinga. 12:15) Bawu bammanganga kukikinina Yave, tho yi nduenga. (Minku. 53:1) Mu kisalu ki kusamuna khumbu ziwombo bawu ba tutubilanga bubi bo tunkinzikanga zithuadusu zi Kibibila. Vayi bawu balendi ku tusadisa ko mu mambu mankinza. Kibibila kintuba: ‘Kivulu kalendi baka ko nduenga yikiedika ayi nandi kasi ko ni diambu di kutuba va muelu wu divula.’ (Zinga. 24:7) Lutangu alolo lummonisa ti bivulu, balendi tuvana ko malongi mamboti. Diawu tulendi kuituka ko bo Yave ka ‘tulubula tutatuka bivulu’. —Zinga. 14:7.

12. Mbi bilenda tusadisa kubika ba buka bivulu?

¹² Befu tummonisanga disuasana na batu banlendanga zithuadusulu zi Yave, mu kulonguka minsiku miandi ayi kuzola phila nandi kanyindudilanga. Ayi tulenda kindisa luzolo alolo mu kuyindula disuasana didi kuidi batu bantumukinanga Yave ayi bambayisanga zithumu ziandi. Yindula ziphasi batu bamviokilanga mu kubayisa nduenga yi Yave ayi yindula buidi luzingu luaku luididi, bo wuntumukina Yave.—Minku. 32:8, 10.

13. Bukiedika ti Yave wu tukuikanga muingi tukikinina ndueng’andi?

¹³ Yave wumvananga ndueng’andi kuidi baboso ayi ka tukuikanga ko muingi tuvitika yawu. Vayi nandi wutu lubulanga mambu malenda monika befu kubayisa ndueng’andi. (Zinga. 1:29-32) Batu bambakanga makani ma kubayisa Yave, bantovukanga mu makani bambakanganga. ‘Luzingu bannatanga luba tuadisanga ziphasi.’ Ayi mala vanga muingi babungu. Vayi buku yi Zingana yinkanikisa kuidi batu bankuwanga nduenga yi Yave ayi bansadilanga yawu: ‘Woso mutu wu kukuwila, wala zingila mu nsika, wala kala mu malembi ayi kala sa mona boma bu ni kiuma kimvela ko.”—Zinga. 1:33.

14-15. Kibila mbi Zingana 4:23 yididi nkinza mu befu bubu?

¹⁴ Kusadila nduenga yi Yave, kuntuadisanga to ndandu. Dedi bo tuma muena, batu boso badi luaku lu kubaka nduenga yi Yave. Mu buku yi Zingana, Yave wu tuvananga malongi ma tusadisanga mu luzingu. Ndonku tumona bifuani binna.

¹⁵ Kieba ntima. Kibibila kintuba: ‘Mu biuma bioso wunkieba, luta kieba ntim’aku kibila muawu muidi tho yi moyo.’ (Zinga. 4:23) Yindula mbi bintombulu muingi kukieba ntima wu kinsuni. Vantombuluanga kudia bidia bimbote, kubotula thangu muingi kunhikuna binama bi nhitu ayi kubika bifu  bilenda bivisa buvinha buitu. Mawu mvandi tufueti vanga mu kiphevi kitu. Kadika kilumbu, tuntanganga Diambu di Nzambi, tunkubamanga buboti ayi tunlandakananga zikhutukunu, tumbanga kifuza mu kisalu ki kusamuna ayi tubikanga ko bifu bimbi bibivisa kiphevi kitu. Dedi, bisavu bikhambu fuana ayi minkangulu mimbi.

16. Kibila mbi Zingana 23:4, 5 yididi nkinza mu befu bubu?

¹⁶ Yangalala mu biuma widi. Kibibila kintuba: Bika kuyivongisa muingi kubaka busina. . . . Ngie kusikika mesu maku mu kiawu, kiawu kinzimbalanga, kibila kimbasikanga mavavi buka mbemba ayi kindumukanga ku diyilu. (Zinga. 23:4, 5) Ni kiuma kimmonisa ti, zimbongo mutu kadi ziala kadidila. Vayi kheti bobo, tummonanga biphumbulu ayi bisina kuvanga beni mangolo muingi kubaka zimbongo. Diawu bawu bamvangilanga mambu mambifisa kimutu kiawu, kikundi kiawu ayi buvinha buawu. (Zinga. 28:20; 1 Timo. 6:9, 10) Vayi nduenga yi tusadisanga kuba mayindu mafuana matedi zimbongo, ayi kubika ba lilemina di zimbongo. Mu phila ayoyo tumbakanga mayangi ayi tunkuangalalanga mu biuma tuidi.—Mpovi. 7:12.

17. Buidi tulenda bela ‘ludimi lu nduenga’ bantubila mu Zingana 12:18?

¹⁷ Yindula ava kukoluka. Befu kumanga kuba keba keba mu mambu tuntuba, tulenda lueka mintima mi batu bankaka. Kibibila kintuba: ‘Kukoluka mu khambu yindula, yidi buka mbedi, vayi ludimi lu nkua nduenga luidi mbukulu.’ (Zinga. 12:18) Tuala tuadisa ndembama, befu kubika kutubilanga bubi zinzimbala zi bankaka. (Zinga. 20:19) Muingi mabika kulueka bankaka, mintima mitu mifueti ba miwala mu nduenga yi Nzambi. (Luka 6:45) Befu kuyindula mu mambu Kibibila kintuba, mawu mala ba ‘tho yi nduenga’ yinkindisanga bankaka.—Zinga. 18:4.

18. Buidi Zingana 24:6 yilenda tusadisila kubaka ndandu mu kisalu ki kusamuna?

¹⁸ Landakananga zithuadusulu. Kibibila ki tukindisa kuvanga mawu muingi tubaka ndandu. Kiawu kintuba: ‘Mu zithuadusulu zi  nduenga wala nungina mvita ayi mu malongi ma batu bawombo wala nungina.’ (Zinga. 24:6.) Mona buidi kusadila nsua awowo kulenda kusadisila kubaka ndandu mu kusamuna ayi kulonga. Bika kuvangilanga kisalu ki kusamuna mu phil’aku. Buidi wummuena kulandakana zithuadusulu tuntambulanga mu zikhutukunu? Muawu tumbakilanga khubunu ayi kulonguka mu kifuani ki zikhomba zipisuka. Mvandi kimvuka ki Yave ki tuvananga zivideo ayi bilongulu muingi kusadisa batu kuvisa Kibibila. Ngie widi mu kuvanga mangolo muingi kulonguka kusadila bilongulu abiobio?

19. Buidi ngie wummuenanga nduenga Yave ka tuvananga? (Zingana 3:13-18)

¹⁹ Tanga Zingana 3:13-18. Tumvutulanga matondo kuidi Yave mu nduenga yidi mu Kibibila. Yindulabu, khanu buidi luzingu luitu luididi boti tuisi ko Kibibila. Mu dilongi adidi, tuma mona bifuani bi nduenga mu buku yi Zingana. Bukiedika, malongi moso madi mu Kibibila, madi ma nduenga ayi tuntomba kusadila mawu mu luzingu luitu loso, kheti batu bawombo bamvuanga ko mawu nkinza. Vayi befu tuidi lufiatu ti baboso banlandakananga malongi ma Kibibila, bala baka ndandu.