1-2. Makani mbi mankinza vabe tombulu basi Yuda babe Kalanga ku Babiloni babaka? (Esala 1:2-4)

 NTINU Babiloni wuvana ndubu kuidi basi Yuda baba ku buvika ku Babiloni mu 70 di mimvu, muingi bavutuka ku ntoto’awu ku Isaeli. (Tanga Esala 1:2-4.) Yave to wununga kuvanga mawu. Kibila mbi tulenda tubila mawu? Kibila mintinu mi basi Babiloni babasa bikanga ko mimvika bavutuka mu ntoto’awu. (Yesa. 14:4, 17) Batulula Babiloni, diawu ntinu wuvingana mu luyalu kakambila basi Yuda bavutuka ku ntoto’awu. Mu kibila akiokio, vaba tombulu basi Yuda bulutidi zimfumu zi makanda babaka makani mankinza ma kubika Babiloni voti kutatamana kuna. Disa ba ko diambu diluelu kubaka makani amomo. Kibila mbi?

² Bawombo mu bawu baba biboba ayi khanu batula luzingu luawu va kingela mu kuvanga viange. Ayi bankaka babutukila ku Babiloni diawu basa zaba ko kuma kunkaka. Ayi bawu babasa tadilanga ko Isaeli banga ntoto’awu vayi ntoto wu matata mawu. Ayi bawombo mu basi Yuda, baba luzingu lumboti ku Babiloni diawu bamona phasi kubika nzo’awu, lungoso luawu muingi kukuenda ku ntoto bakhambu zaba.

3. Lusakumunu mbi Yave kavana kuidi basi Yuda bavutuka ku Isaeli?

³ Basi Yuda bakuikama bazaba ti luba luaku lunneni kuvutuka ku Isaeli, kibila lusakumunu lunneni luaba kuba vingila. Ku Babiloni kuba kuvioka 50 di bibuangu baba buongiminanga zinzambi zi luvunu. Kuisa ba ko kibuangu baba buongiminanga Yave, kuvana minkhailu ayi zimfumu zi binganga muingi kutuama ntuala. Ku divula beni kuluta ba batu baba buongiminanga zinzambi zi luvunu kena bo babe landakananga zithuadusulu zi Yave. Diawu basi Yuda bakuikama babela  phuila yi kuvutuka ku ntoto’awu muingi bavutula mbuongimini yikiedika.

4. Lusalusu mbi Yave kakanikisa kuidi basi Yuda bavutuka ku Isaeli?

⁴ Diba diambu diphasi kuvanga viange muingi kuvutuka ku Isaeli kibila vabe tombulu kuvanga zingonda zinna. Vayi Yave wuba kanikisa ti wunkuiza botula bikaku bioso bankuiza dengana muingi banunga kutuka ku ntoto’awu. Yesaya wutuba: “Kubikilanu nzila kuidi Yave, vanganu ku dikanga nzila yisulama kuidi Nzamb’itu. . . . Ntoto widi mabulu mabulu wala ba wusulama, ayi ntoto wukhambu ba wululama wala ba buka thandu.” (Yesa. 40:3, 4) Yindula mu mambu amama: kuba lusakumunu luwombo kuidi batu bavanga viage mu thandu yikhambu ba miongo. Kibila kuviokila mu nzila yikhambulu miongo maba vanga kuluta diata nsualu ayi kubika fika vonga.

5. Dizina mbi bavana nzila yaba botukanga ku Babiloni nati ku Isaeli?

⁵ Bubu bamvananga zinzila ziwombo mazina voti zithalu. Bobuawu mvandi, nzila Yesaya kasonika yiba dizina. Nandi wutuba: “Kuala ba nzila, nzila yi busonga. Ngete, nzila beni ba yitedilanga nzila yi busonga. Mutu wukhambu wusonga kalasa viokila ko muawu.” (Yesa. 35:8) Mbi lukanu alolo luaba sundula kuidi basi Isaeli mu thangu yikhulu? Ayi mbi luawu lunsundula kuidi befu bubu?

6. Kibila mbi nzila ayoyo baba yitedilanga nzila yi busonga?

⁶ “Nzila yi busonga”—didi dizina dimboti muingi kutedila nzila. Kibila mbi bantedila nzila ayoyo yisonga? Mu kibuangu akiokio, kuisa ba ko vama kuidi basi Isaeli “bakhambu ba bakuikama,” baba vanganga kitsuza, baba buongiminanga zinzambi zi luvunu ayi baba volanga masumu mangolo. Basi Yuda bavutuka, bayiza ba dikabu dinlongo kuidi Nzambi’awu. (Deute. 7:6) Vayi mambu amomo mabasa sundula ko ti vabasa tombulu ko basi Yuda babalula mua mambu mu luzingu luawu muingi kukuangidika Yave.

7. Mambu mbi mabe tombulu basi Yuda kubalula? Vana kifuani.

⁷ Dedi bo tube tubila, bawombo mu basi Yuda babutukila ku Babiloni. Ayi baba mayindu dedi ma basi Babiloni. Bo vavioka 69 di mimvu, tona basi Yuda bavutuka ku Isaeli, Esala wuyiza bakula ti bawombo mu bawu batona kukuela na bakietu bakhambu buongiminanga Yave. (Esodu 34:15, 16; Esala 9:1, 2) Buviokila mua thangu, nhadi Nehemia wuyituka bo kazaba ti bana bawombo babutuka ku Isaeli babasa kolukanga ko mbembu yi basi Yuda. (Deute. 6:6, 7; Nehe. 13:23, 24) Buidi bana abobo bankuiza zodila ayi kubuongimina Yave boti basimvisa ko mbembu yi Ebeleo—mbembu yisonimina Diambu di Nzambi? (Esala 10:3, 44) Vabe tombulu bawombo mu basi Yuda babalula mua mambu mu luzingu. Kibila ku Isaeli kuawu baba nunganga kuvutula mbuongimini yikiedika malembe malembe.—Nehe. 8:8, 9.

8. Kibila mbi mambu mamonika mimvu miwombo kumbusa madidi nkinza kuidi befu bubu? (Tala foto yidi va thonono levista.)

⁸ ‘Bawombo balenda kuyikuvusa,’ bukiedika ti mambu mamonikina basi Yuda mu thangu yikhulu madi tsundu kuidi befu? Ngete. Kibila dedi bawu, befu mvitu tuidi mu “kudiatila mu Nzila yi Busonga.” Boso kua bubela, kheti tuidi Baklistu basolo voti  “mamemi mankaka,” befu boso tufueti tatamana “mu nzila yi busonga.” Kibila mawu mala tunata ku paladizu yi kiphevi muingi tutambula lusakumunu mu nzila Kintinu ki Nzambi. b (Yoa. 10:16) Tona mu mvu 1919 T.K., bivevi na bivevi bi babakala, bakietu ayi bana balezi bambotukanga ku Babiloni yinneni ayi bandiatilanga mu nzila yi busonga. Ayi ngiewu widi wumueka mu batu abobo. Batu bawombo batona kudiatila mu nzila yi busonga kuvioka 100 di mimvu. Vayi bankaka batona kukubika nzila ayoyo mimvu miwombo kumbusa.

9. Dedi bummonisina Yesaya 57:14, banani Yave kasadila muingi kukubika “Nzila yi Busonga”?

⁹ Yave wubotula bikaku bioso mu nzila yi basi Yuda babasika ku Babiloni. (Tanga Yesaya 57:14.) Vayi mbi tulenda tuba matedi nzila “Yi Busonga bubu”? Kuvioka 100 di mimvu kumbusa ava 1919, Yave wusadila babakala bakuikama muingi kusadisa kubotula batu ku Babiloni Yinneni. (Dedikisa na Yesaya 40:3.) Babakala abobo bakuikama, bavanga mamoso banunga muingi kukubika nzila yi kiphevi, kusadisa batu baba mintima mikubama muingi babotuka ku Babiloni Yinneni ayi bakota ku paladizu yi kiphevi ko bavutula mbuongimini yikiedika. Mbi biabe tombulu muingi kukubika “nzila” ayoyo? Ndoko tumona bisalu biabe tombulu muingi kukubika nzila.

10-11. Buidi kisalu ki kubasisanga minkanda ayi kusekula Kibibila binsadisilanga kutiamuna kiedika ki Kibibila? (Tala mvandi fikula.)

¹⁰ Kisalu ki kubasisa minkanda. Ava mvu 1.450 babe vanganga zicopia zi Kibibila mu mioko. Vabe tombuluanga beni thangu muingi kuvanga mawu. Zicopia beni ziabasa monikanga ko beni ayi ziba beni bukalu. Vayi bo bafonda máquina yi kubasisanga minkanda, disa bue ba ko diambu diphasi kubasisa Kibibila ayi kukabula kiawu.

¹¹ Kusekula. Mu mimvu miwombo, Kibibila kiba to mu mbembu yi Latin. Ayi batu to bakota kikola baba visanga yawu. Bo vatona kumonika beni zimaquina zi kubasisa minkanda, bisadi bikuikama bi Nzambi babuela kifuza kiawu mu kusekula Kibibila mu zimbembu batu bakhambu longuka beni, baba kolukanga. Bubu batu bantanganga Kibibila balenda dedikisa mambu banlonguka mu Kibibila na mo ba kuba longanga mu binganga biawu.

12-13. Vana kifuani matedi buidi minloguki mi Kibibila mu sekulu 19 batona kuzabikisila malongi ma luvunu ma binganga.

¹² Lusalusu lu minlonguki mi Kibibila. Minlonguki mi Kibibila baba keba keba bo baba fiongunina mambu baba longukanga mu Diambu di Nzambi. Ayi zimfumu zi binganga baba banga mu nganzi bo bawu baba longanga mambu baba bakulanga mu Kibibila. Dedi, mu sekulu 19 mua dingumba di minlonguki mi Kibibila batona kubasisa mua minkanda miabe zabikisa malongi ma luvunu binganga binlonganga.

¹³ Mu mvu 1835, dibakala dimueka wuba wukuikama mu Nzambi baba tedilanga Henry Grew wubasisa mua minkanda miabe sudikisa buidi mutu kambelanga na kufua. Mu mua minkanda beni nandi wuzabikisa malongi mabongulu mu Kibibila. Nandi wutuba ti, kukhambu be fua widi nkhailu Nzambi kala vana kuidi batu ayi wawu wubutukanga ko yitu dedi bo banlongilanga  mu binganga biwombo. Mu mvu 1837 mfumu mueka bantedilanga George Storrs wubakula ayi wunonga zicopia zi mua minkanda amiomio. Bo katanga, nandi wuyiza zaba ti wubakula kiedika. Diawu kabakila makani ma kuzabikisa mambu katanga. Mu mvu 1842 nandi wutubila matedi ntu diambu wu kukuitukila: “Bukiedika ti bankua mambi—balasa fua ko?” Mambu nandi kasonika manhikuna mabanza ma ditoko dimueka baba tedilanga Charles Taze Russell.

14. Mu phila mbi yaya Russell ayi bo baba fionguninanga yandi Kibibila bayiza bakila ndandu mu kisalu batu bankaka bavanga muingi kukubika nzila? (Tala mvandi fikula.)

¹⁴ Buidi yaya Russell ayi bo baba longukanga yandi Kibibila bayiza bakila ndandu mu kisalu ki kukubikila nzila bankaka bavanga? Mu ndongukulu’awu yi Kibibila, bawu bafiongunina zibuku bantedilanga léxicos, concordâncias ayi Bibibila batu bankaka basekula muingi kuba sadisa mu kisalu kiawu. Bawu mvawu bayiza baka ndandu mu mambu batu bankaka bafiongunina dedi, Henry Grew ayi George Storrs. Yaya Russell ayi batu baba fionguninanga yandi Kibibila babuela mioko muingi kukubika nzila yi kiphevi mu kubasisa zibuku ayi mua minkanda miwombo miabe tubila matedi Kibibila.

15. Mambu mbi mankinza mamonika mu mvu 1919?

¹⁵ Mu mvu 1919, kinganga ki kiedika kisa bue ba ko kithuadi na Babiloni Yinneni. Mu mvu awowo, “nnanga wukuikama” wutona kusala muingi kutomba batu baba mintima mikubama muingi kudiata mu “nzila yi busonga.” (Matai 24:45-47) Tumvutulanga beni matondo mu kisalu kikuikama ki “kukubika nzila” bavanga muingi kusadisa batu kudiatila mu nzila ayoyo ayi kubuela nzailu’awu mu zikhanu zi Nzambi. (Zinga. 4:18) Batu bandiatilanga mu nzila ayoyo balenda natina luzingu luawu mu phila Yave Nzambi kantomba. Kibila Yave kakuikanga ko dikabu diandi  kubalula zikhadulu ziawu mu kinzimbukila. Vayi nandi wunsadisanga dikabu diandi muingi muinda wukienzula malembe malembe. (Tala quadro “Yave Wunkienzulanga Diambu Diandi Malembe Malembe.”) Bukiedika, befu boso tuala ba mu mayangi bo tuala nunga kuzitisa Yave mu mambu tumvanga.—Kolo. 1:10.

16. Kutonina mu mvu 1919, kisalu mbi ki kuludika “Nzila yi Busonga” kidi mu kuvangama? (Yesaya 48:17; 60:17)

¹⁶ Dedi yoso kuandi nzila, vantombuluanga kuludika ayi kudiodisa muingi yitatamana kuba yidiodila. Tona mu mvu 1919, batu bakuikama bantatamananga kukubika “Nzila yi Busonga” muingi kusadisa batu bawombo kubasika ku Babiloni Yinneni. Nnanga wukuikama wuntatamananga kuvanga kisalu ayi mu mvu 1921, bawu babasisa buku yimueka yi kutuadisila ndongukulu yi Kibibila muingi kusadisa batu bawombo kuzaba kiedika ki Kibibila. Buku beni yiba ntu diambu, A Harpa de Deus ayi yiba kuvioka 6 milhões di zicopia mu 36 di zimbembu. Ayi bawombo balonguka kiedika ki Kibibila mu nzila buku beni. Mu mvu 2021 tutambula buku yimona muingi kutuadisanga ndongukulu yi Kibibila, buku beni yidi ntu diambu: Baka Mayangi ma Mvu ka Mvu! Mu bilumbu abibi bitsuka, Yave wunsadilanga kimvuka kiandi muingi kutuvana bidia biwombo bi kiphevi bi tusadisanga kutatamana kudiatila mu “Nzila yi Busonga.”—Tanga Yesaya 48:17; 60:17.

17-18. Kuidi nzila yi “Busonga Yinnatanga”?

¹⁷ Befu tulenda tuba mu lufiatu ti bo mutu kamvitika ndongukulu yi Kibibila buna nandi widi luaku lu kudiatila mu “Nzila yi Busonga.” Kiadi ayi kiunda kibila bawombo bandiatilanga mu nzila ayoyo mu thangu yiluelu ayi bamvutukanga mbusa. Vayi bankaka bantatamananga kudiatila mu nzila ayoyo muingi batuka kuma bafueti vitila. Kuma mbi?

¹⁸ Kuidi baboso badi kivuvu ki kuzinga ku diyilu, “Nzila yi Busonga” yiba nata ku “paladizu yi Nzambi ku diyilu. (Nzai. 2:7) Ayi kuidi baboso badi kivuvu ki kuzinga va ntoto, nzila ayoyo yala banata mu luzingu lusonga nati kutsuka 1.000 di mimvu. Boti ngie widi mu kudiatila mu nzila ayoyo bubu, buna bika kuvonga ayi bika kuvekuka mu nzila ayoyo nati wala tuka mu nza yimona. Mu ntima woso tuntomba wuvanga “viage yimboti.”