1. Makani mbi zikhomba ziwombo babaka ayi mu kibila mbi?

BIVEVI na bivevi bi bisadi bi Yave bubu, bambikanga biuma biwombo bi luvalu kumbusa. Zikhomba ziwombo zi babakala ayi zi bakieto, basola kukadila bobo mu khambu kuela. Ayi bankaka badi bakuela, vayi babaka makani ma kukhambu buta bana. Zikhomba zinkaka basola kunata nzingulu yikhambulu kikhafi mu kukhambu tomba busina. Zikhomba zioso aziozio, babakila makani amomo mu kibila kimueka ki nkinza—bawu batidi kubuela kukivana mu kisalu ki Yave. Bawu bamvangilanga mawu mu mayangi mu kufiatila ti Yave wunkuiza basadisa mu zitsatu ziawu. Bukiedika ti bawu bala nyonga mu makani babaka? Ndamba! Mbi bi tuvana lufiatu mu mawu? Tuidi lufiatu mu mawu, kibila Yave wusakumuna Abalahami, ‘tata yi baboso badi kiminu.’—Loma 4:11.

2. (a) Dedi bummonisina Ebeleo 11:8-10, 16, kibila mbi Abalahami kabikila divula di Uli? (b) Mbi tuenlonguka mu dilongi adidi?

² Abalahami wuba wukubama muingi kubika luzingu lumboti kaba ku divula di Uli. Kibila mbi? Kibila nandi wuba vingila ‘divula diba lusersu lukiedika.’ (Tanga Ebeleo 11:8-10, 16.) Mu dilongi adidi, tuenzaba mbi binsundula ‘divula’ bantubila mu lutangu alolo. Mambu mbi maphasi kaviokila bo kaba tedimina divula beni ditungu? Ayi buidi tulenda landikinina kifuani ki Abalahami ayi ki zikhomba ziwombo mu bilumbu bitu mvandi banlandakana kifuani kiandi?

3. Mbi binsundula ‘divula’ Abalahami kaba vingila?

³ Divula beni Abalahami kaba vingila dinsundula Kintinu ki Nzambi. Kintinu beni kidi mu luyalu lu Yesu Klisto na 144.000 di baklisto basolua va ntoto muingi kuyala yandi. Mvuala Polo  wutubila Kintinu beni buka ‘Divula di Nzambi voti Yelusalemi yi kiphevi.’ (Ebeleo 12:22; Nzaikusu 5:8-10; 14:1) Yesu Klisto wulinda muingi minlandikini miandi basambilanga mo Kintinu beni kiza, muingi kivanga luzolo lu Nzambi va ntoto dedi bo luidi mu kuvangimina ku diyilu.—Matai 6:10

4. Dedi bummonisina Ngenesi 17:1, 2, 6, mambu mbi Abalahami kazaba buboti mu matedi divula voti Kintinu Nzambi kankanikisa?

⁴ Bukiedika ti Abalahami wuzaba buidi Kintinu beni kiala bela ayi banani bala yadila kiawu? Ndamba. Kibila mu mimvu voti zisekulu ziwombo, mambu amomo maba “masuama manlongo.” (Efeso 1:8-10; Kolosai 1:26, 27) Vayi Abalahami wuzaba ti vala ba batu mu nkun’andi bala kuiza ba mintinu, kibila naveka Yave wunkanikisa mawu. (Tanga Ngenesi 17:1, 2, 6.) Mu kibila ki kiminu kaba mu zikhanu zi Nzambi, Abalahami buka ti wumona Mesiya, mutu Nzambi kasola muingi kaba Ntinu wu Kintinu Kiandi. Mu kibila akiokio, diawu Yesu kakambila basi Yuda mu thangu’andi: ‘Tat’inu Abalahami wuyangalala bo kayindula ti kalenda mona kilumbu kiama, ayi nandi wumona kiawu ayi wuyangalala.’ (Yoane 8:56) Mawu mammonisa ti bukiedika, Abalahami wuzaba ti mu nkun’andi muala basikila batu bala yadila Kintinu ki Nzambi, kidi mu thuadusulu yi Yave. Ayi nandi wuba wukubama muingi kuvibidila mu thangu Yave kala dedikisa lukanu beni.

5. Buidi Abalahami kamonisina ti waba vingila “divula,” voti Kintinu Nzambi kankanikisa?

⁵ Buidi Abalahami kamonisina ti waba vingila “divula,” voti Kintinu Nzambi kankanikisa? Ditheti, nandi kasa ba ko kithuadi na mintinu mi nza, ayi kheti wuzingila mu bibuangu biviakana, nandi kasa buela ko mioko mintinu mi nza. Dimuadi, nandi mvandi kasa tomba ko kufonda kintinu kiandi veka. Vayi wutatamana kutumukina Yave ayi wuvingila muingi Nandi kadukisa lukanu Luandi. Mu kuvanga mawu, Abalahami wumonisa ti kiminu kiandi mu Yave kiba beni kingolo. Buabu tuemmona, mambu maphasi nandi kaviokila ayi buidi tulenda landikinina kifuani kiandi.

6. Buidi bubela divula di Uli?

⁶ Divula di Uli Abalahami kabe kalanga, diba beni dimboti ayi diba nsika. Diawu diba bibaka binneni ayi bizangama mu zikhonzo zia zitatu ayi ku khonzo yinkaka kuawu kuba  nlangu. Basi Uli baba bapisuka mu kutanga, kusonika ayi baba luzabu luwombo mu matemática. Mvandi diba divula di lungosu, kibila batu bantombanga biuma bikhulu ku tsi ntoto, babakula minkanda ku divula beni mintubila matedi lungosu. Zinzo ziawu baba zivangilanga mu biliki, mu bibaka baba tulanga ndimba yiphembi ayi ziba beni kitoko. Zinzo zinkaka ku divula beni, ziba 13 voti 14 di bivinga ayi va nganda luphangu baba lienganga mamanya va tsi.

7. Kibila mbi vaba tombulu Abalahami kufiatila mu Yave?

⁷ Dedi bo tuma muena, divula di Uli diba nsika. Diawu, muingi Abalahami ayi Sala babila divula beni ayi kukuenda kuma kunkaka, vabe tombulu bawu kuba lufiatu ti Yave wunkuiza bakieba ayi kukieba dikanda diandi dioso. Kibila mbi? Kibila bo bayenda ku ntoto wu Kanani, bawu batona kuzingila mu zitenda ayi mu thandu. Vasa ba ko bibaka bizangama muingi kuba kieba. Bawu baba zingila mu bibuangu zimbeni ziawu balenda kuba vanga bubi voti kuba nuanisa.

8. Mu mambu mbi Abalahami kaviokila?

⁸ Abalahami wuvanga luzolo lu Nzambi vayi kheti bobo, wuviokila mvandi mu ziphasi. Khumbu yimueka nzala yingolo yiyiza ba ku kibuangu Yave kamfila. Ayi Abalahami kasa baka ko bu kubue zingisila dikanda diandi. Diawu kabakila makani ma kukuenda mu mua thangu ku Ngipiti. Ayi bo kavitila kuna, Falao wubonga nkazi’andi. Wulenda yindula mabanza Abalahami kaba ava Yave kusinga Falao ayi kumvanga kavutula Sala mu mioko miandi?—Ngenesi 12:10-19.

9. Mambu mbi mabe monika va dikanda di Abalahami?

⁹ Mvandi dikanda di Abalahami diviokila mu ziphasi. Nkazi’andi Sala kasa butanga ko. Ayi mu mimvu miwombo bawu batovuka mu kibila akiokio. Diawu Sala kabakila makani ma kuvana Angali kuidi Abalahami. Kibila nandi wuyindula ti mu nzila kisadi kiandi, bawu bankuiza buta bana. Vayi bo Angali kaba buemba, nandi wutona kulenza Sala. Mambu amomo mabe kuamisa beni Sala diawu kakukisila Angali ku nzo’andi.—Ngenesi 16:1-6.

10. Mambu mbi mamonika mu Isaki ayi Isamaeli, mathota lufiatu lu Abalahami kuidi Yave?

¹⁰ Bosi, Sala wuyiza ba mu buemba ayi wubuta muana katedila Isaki. Abalahami waba zolanga beni bana bandi babuadi, Isamaeli ayi Isaki. Vayi mu kibila ki mambu Isamaeli kabe vangilanga Isaki, diawu Abalahami kakambila Angali kabotuka va nzo’andi ayi kanata mvandi Isamaeli. (Ngenesi 21:9-14) Buviokila thangu, Yave wudinda Abalahami muingi kavana Isaki banga nkhayilu. (Ngenesi 22:1, 2; Ebeleo 11:17-19) Mu mambu amomo, vaba tombulu Abalahami kuba lufiatu ti Yave wunkuinza dukisa lukanu kavanga mu matedi bana bandi.

11. Mbi bisadisa Abalahami kuvibidila?

¹¹ Mu luzingu luandi, Abalahami wulonguka kuvingila mu mvibudulu zikhanu zi Yave. Abalahami ḿba wuba kuvioka 70 di mimvu, bo nandi ayi dikanda diandi babotuka ku Uli. (Ngenesi 11:31–12:4) Nduka 100 di mimvu kazingila mu zitenda ayi mu bibuangu biviakana ku ntoto wu Kanani. Abalahami wufua bo kaba 175 di mimvu. (Ngenesi 25:7) Vayi nandi kasa mona ko Yave kudukisa lukanu lu kuvana ntoto kaba kuidi nkunu’andi. Nandi mvandi kasa zingila ko mu thangu Kintinu ki Nzambi kitona kuyala. Kheti bobo, Kibibila kintuba ti Abalahami wufuila mu ‘bununu bumboti.’ (Ngenesi 25:8) Kheti mu mambu moso maphasi kaviokila, Abalahami wutatamana kuba kiminu kingolo ayi wuvibidila mu mayangi bo kaba tedimina zikhanu zi Yave zisalama. Mbi bisadisa Abalahami kuvibidila? Kumona phila Yave kansadisila ayi kankiebila mu luzingu luandi loso, kuawu kunsadisa.—Ngenesi 15:1; Yesaya 41:8; Yakobi 2:22, 23.

12. Dedi Abalahami mbi tuidi mu kuvingila? Ayi mambu mbi tuentubila?

 ¹² Dedi Abalahami, befu tuidi mu kuvingila divula didi lusersu lukiedika. Vayi befu tuisimvingila ko batunga divula beni. Kibila Kintinu ki Nzambi kitona kuyala ku diyilu, mu mvu 1914. (Nzaikusu 12:7-10) Ayi befu tuidi mu kutedimina Kintinu beni kiyala ntoto. Bo tumvingila mambu amomo masalama, dedi Abalahami ayi Sala befu tuala viokila mu mambu mawombo maphasi. Bukiedika ti bisadi bi Yave bubu, badi mu kununga kulandakana kifuani ki Abalahami? Binongo bi luzingu bi zikhomba bimbasikanga mu Kibanga ki Nsungi, bimmonisa ti bubu mvandi bisadi biwombo bi Yave banlandakananga ntungulu wu Abalahami ayi Sala mu matedi kumonisa kiminu ayi mvibudulu. Tuentubila mua bifuani bi zikhomba balandakana kifuani ki Abalahami mu bilumbu bitu ayi kumona mbi tulenda longuka mu biawu.

13. Mbi ngie belonguka mu kifuani ki khomba Bill?

¹³ Ba wukubama muingi kubika zitsatu ziaku ayi kuvanga luzolo lu Nzambi. Boti tuntomba divula didi lusersu lukiedika voti Kintinu ki Nzambi kiba va theti mu luzingu luitu, tufueti ba bakubama muingi kubika zitsatu zitu ayi kukuangidika Nzambi dedi bo Abalahami kavangila. (Matai 6:33; Malako 10:28-30) Tala kifuani ki khomba bantedilanga Bill Walden. * Mu mvu 1942, Bill wuba nduka kumanisa kikola kinangama ku U.S.A., kinkubikanga batu muingi kuba bapisuka mu Kuvanga zifikula zi zinzo. Mu mvu beni, nandi wutona kulonguka Kibibila na Zimbangi zi Yave. Nlongisi’andi waba tomba kumvana kisalu na kumanisa kikola, vayi Bill wumanga. Nandi wukamba nlongisi’andi ti wunkuiza sadila thangu’andi muingi kuluta sadila Nzambi. Mua thangu to yivioka, Bill bantumisa muingi kukota busodi vayi nandi wumanga. Diawu bankambila kafuta 10.000 di zidolar ayi banzengila nkanu wu kuvanga mimvu 5 mu buloku. Vayi bo kadukisa mimvu mitatu, bawu bambasisa. Kuntuala, Kimvuka ki Yave kintumisa muingi kukota kikola ki Ngiliadi ayi bamfila muingi kuesala kisalu ki misioni ku África. Bosi nandi wukuela na khomba bantedilanga Eva. Baba buadi,  babika zitsatu ziawu kumbusa muingi kusadila va kimueka banga minsioni ku África. Mimvu kuntuala, bawu bavutuka ku Estados Unidos muingi kukieba ngudi yi yaya Bill. Mu bukhufi, yaya Bill wutuba matedi luzingu luandi: “Bo yinyindulanga mu luaku Yave kaphana lu kunsadila kuvioka 70 di mimvu, minu yinkuangalalanga beni.” Ngie wulenda kukivana muingi kuvanga kisalu ki thangu ka thangu mu luzingu luaku loso?

14-15. Mbi ngie belonguka mu kinongu ki khomba Aristotelis ayi nkazi’andi?

¹⁴ Bika kuvingila luzingu lukhambulu ziphasi. Kifuani ki Abalahami ki tulonga ti, kheti batu bansadilanga luzingu luawu muingi kuvanga luzolo lu Yave, mvawu bamviokilanga mu ziphasi. (Yakobi 1:2; 1 Petelo 5:9) Tala mambu khomba Aristotelis Apostolidis kamonikina. * Nandi wubotama mu mvu 1946 ku Grécia. Ayi mu mvu 1952 nandi wutona makangu na khomba bantedilanga Eleni, bawu babuadi baba makani mamueka. Vayi Eleni wuyiza bakana kubela ayi mimfelimi ba bakula ti kimbevo kingolo kaba mu tonzu. Vayi bampasula ayi babotula kimbevo beni ayi nandi wubeluka. Bo bakuelana, vavioka to mua mimvu kimbevo beni kiyiza bue vutuka. Mu thangu bampasula khumbu yimuadi, nyitu’andi yiyiza lebakana ayi thubulu’andi mvandi yibaluka. Angi kheti mu mambu moso kabe viokila matedi buvinya buandi ayi zikuamukusu kuidi mintinu mi tsi babe kalanga, Eleni wutatamana kuba kifuza mu kisalu ki kusamuna.

¹⁵ Mu 30 di mimvu, khomba Aristotelis kakiebila nkazi’andi wuba bela. Vayi kheti bobo, nandi wuba nkulutu wu kimvuka, wuba mu dingumba di bakulutu ba kimvuka bantuadisanga zikhutukunu zinneni. Mvandi wusadisa kutunga kibuangu kimueka bamvangilanga zikhutukunu zinneni. Angi mu mvu 1987, bo Eleni kabe samuna va ndeku nzo’awu, muelu wu kisengu wumbuila ayi nandi wuvangana beni phasi. Ayi wuvanga mimvu mitatu ku nzo mbuku mu khambu zaba ni diambu dimvela. Khomba Aristotelis wutuba mu bukufi matedi luzingu luandi: “Mu mimvu miwombo, yiviokila mu mambu mawombo maphasi. Mankaka mayizila mu kinzimbukila, diawu vabe tombulu kuba wukubama, kuvibidila ayi kubika vonga. Vayi kheti  bobo, Yave wu kuphananga mangolo muingi yinunga.” (Minkunga 94:18, 19) Yave wunzolanga batu bamvanganga mamoso bannunga mu kisalu kiandi kheti bo bamviokila mu ziphasi!

16. Dilongi mbi dimboti yaya Knorr kavana nkazi’andi ava kafua?

¹⁶ Tsikika thalu’aku mu mambu mamboti mankuiza kuntuala. Abalahami wabe tsikikanga thalu mu lusakumunu Yave kankanikisa, ayi mawu mansadisa kununga ziphasi zioso kaviokila. Mawu khomba Audrey Hyde kavanga bo nnuni’andi wutheti Nathan H. Knorr kabakana kimbevo kingolo ayi kafua. Nandi wubue kuela, vayi nnuni’andi wumuadi babe tedilanga Glenn Hyde mvandi wuyiza fua bo kabakana kimbevo kimueka bantedilanga Alzheimer. * Nandi wutuba ti mambu yaya Knorr kankamba mua zisabala ava kafua, mansadisa kununga ziphasi. Nandi wutuba: “Khomba Nathan wuthebula moyo: ‘Befu kufua tuidi kivuvu ti tunkuiza vulubuka, ayi tuisinkuiza bue tovuka ko.’ Mvandi wukhamba: ‘Tsikika thalu mu lusakumunu wunkuiza baka. . . . Ayi tomba kusadila luzingu luaku muingi kusadisa bankaka, kibila mawu mala kusadisa wuluta ba mayangi mu luzingu.’” Dilongi adiodi kaphana, di kukivana muingi kusadisa bankaka ayi ‘kukuangalala mu kivuvu,’ diba beni dimboti!—Loma 12:12.

17. (a) Bibila mbi tuidi muingi kutsikika thalu mu bilumbu binkuiza kuntuala? (b) Buidi matangu madi mu Mika 7:7 mankuiza tusadisila, kubaka lusakumunu mu bilumbu binkuiza kuntuala?

¹⁷ Bubu, befu tulutidi bibila muingi kutsikika thalu mu mambu mamboti mankuiza kuntuala. Mambu madi mu kumonika mu nza yimvimba, mambuela ku tuvana bivisa ti tuidi mu kuzingila ku tsukulu yi bilumbu bitsuka bi nza ayiyi. Nkadu wunkambu, tualasa bue tedimina ko divula didi lusersu lukiedika kuyala ntoto wumvimba. Tala lusakumunu tuala tambula: befu tuala kuangalala mu kumona batu tunzolanga bafua, kubue vutuka kuzinga. Mu thangu beni, Yave wala sakumuna Abalahami mu kiminu ayi mvibudulu kamonisa. Ayi wala kumvulubusa muingi kazinga va ntoto na dikanda diandi. Bukiedika kuandi ti ngie wala ba kuna muingi kuba yamba? Ngete, ngie kulandakana kifuani ki Abalahami, mu kutula Kintinu ki Nzambi va theti mu luzingu luaku, mu kutatamana kumonisa kiminu kheti bo wumviokila mu ziphasi, ayi kulonguka kuvibidila bo wuntedimina zikhanu zi Yave zisalama.—Tanga Mika 7:7.