Minu yibutuka mu kilumbu 22 Ngonda 12, mvu 1929, ku Noville, buala bumueka bufikama ku Bastogne, tsi yi Bélgica. Yintebuka moyo mambu mamboti mamonika mu bubuabuana buami, na matata mami ku buala. Minu ayi khomb’ami yi kilezi Raymond, tuaba sadisanga kukieba zingombi ayi kelanda bidia ku nsitu. Ku buala buitu batu baba kifu ki kuyisalisa bawu yi bawu.

Matata mami Emile ayi Alice, baba bakuikama mu kinganga ki Katolika. Bawu baba kuendanga kadika lumingu mu nzo Nzambi. Vayi mu mvu 1939, mintuami ntuala bafumina ku Inglaterra bavana tat’ama kilongulu bantedilanga bubu Despetai! Mu nsualu, tat’ami wuvisa ti mazaba kiedika ayi wutona kutanganga Kibibila. Bo kalembu kukuendanga mu nzo Nzambi, batu baba kalanga yitu va nsengi baba bakundi bandi, bambalukila ayi batona kunkuamisa. Bawu baba tomba muingi tat’ami katatamana mu kinganga ki Katolika. Mu kibila akiokio, bawu baba kuambilanga beni.

Minu yiba beni mu kiunda mu kumona phila baba tatisila tat’ami. Mawu maphanga kutomba lusalusu lu Nzambi mu nsambu yiba tubila va thonono. Bo batu va nsengi babika kubue tatisa tat’ami, minu yiba beni mu mayangi. Ayi mawu maphana lufiatu ti Yave, ‘wunkuwanga minsambu.’

Masodi ma Alemanha bakota ku Bélgica mu kilumbu 10 Ngonda Yintanu mvu 1940, ayi mawu mavanga muingi batu bawombu batina mu zitsi zinkaka. Dikanda ditu ditina ku sul yi França. Mu nzila tudengana mimvita miwombu. Masodi ma Alemanha ayi ma França baba nuana mvita.

Bo tuvutuka ku buala buitu, tuyenda kue bata bamana kukuiba biuma bitu. Mbu’itu baba tedilanga  Bobbie, nandi to tuyenda kue bata ayi wuyiza tudengana. Mambu amomo maphanga ku yikuvusa, ‘Kibila mbi kummonikinanga mimvita ayi ziphasi?’

Mu thangu beni yizola bo tutambula yaya Emile Schrantz, a wuba ntuami ntuala ayi nkulutu wu kimvuka. Nandi wusudikisa mu Kibibila, kibila mbi batu buntovukilanga ayi wutsadisa kubaka mimvutu mi biuvu binkaka bitedi luzingu. Minu yiyiza tona kuba kikundi kingolo na Yave ayi kuba lufiatu ti nandi, ke Nzambi yi luzolo.

Kheti ava mvita kumana, dikanda ditu ditatamana kumonana ayi kutubananga na zikhomba zinkaka. Mu Ngonda Yinana mvu 1943, yaya José Nicolas Minet, wuyiza ku buala buitu ayi wuvanga dilongi. Nandi wuyuvula, “Nani wuntomba kubotama?” Minu ayi tat’ama, tunanguna mioku. Befu tubotama mu muila wuba wufikama va buala buitu.

Mu Ngonda Kumi Wadi mvu 1944 Masodi ma Alemanha banuana mvitu wutsuka ayi wulutidi bantedilanga Batalha do Bulge. Kibuangu tuaba kalanga, kiba kifikama na ko kumonikina mvita awowo. Ayi yintebuka moyo ti befu tusuama ku kibuangu baba suekilanga vinu mu ngonda yimueka. Kilumbu kimueka, bo minu yibasika muingi kue dikisa bibulu, zisoto zitona kubua ku buala buitu ayi ziawu zitolumuna muanzu wu kibuangu tuaba suekilanga bidia bi bibulu. Disodi dimueka di musi América bo kambona, wutenduka ayi wukhamba “nonuka va tsi!” Minu yiduma vo nandi kaba ayi yinonuka va khonzu’andi. Ayi nandi wuphuika phu’andi yi kisengu, muingi kukheba.

Bo mvita wumana, befu tutona kuba kithuadi na kimvuka kiba ku Liège, kiba 90 di zi quilômetro mu kinanu. Buviokila thangu, tusikika dingumba di kulongukila Kibibila ku Bastogne. Minu yitona kusadila ko baba futilanga ziphaku ayi mawu maphana luaku lu kulonguka minsiku. Kuntuala, yitona kusadila ku administração. Mu mvu 1951 tuvanga lukutukunu lu divula ku Bastogne. Nduka khama di batu balandakana luawu kubunda mvandi yaya Elly Reuter khomba yinkietu wuba ntuami ntuala wu  kifuza. Nandi wudiata 50 di zi quilômetro muingi kutuka ku kibuangu kivangimina lukutukunu. Vasa vioka ko beni thangu, befu tutona ku yizolasana ayi tubaka makani ma kukuela. Elly wutambula thumusunu muingi kukota Kikola ki Ngiliadi ku Estados Unidos. Vayi nandi wusonika ku kikulutu ayi wusudikisa kibila mbi ka kambu kikinina thumusunu beni. Yaya Knorr waba tuama ntuala mu kisalu mu thangu beni, wumvana mvutu mu luzolo ayi wunkamba ti, ḿba nandi wala baka luaku lu kukota Kikola ki Ngiliadi va kimueka ayi nnuni’andi. Ayi mu Ngonda Yimmuadi mvu 1953 befu tukuela.

Mu wowawu mvu, Minu ayi Elly tulandakana lukutukunu lu divula luvangama ku Estádio Yankee, divula di Nova York. Bo tuba kuna, yizaba khomba mueka wukhabila kisalu kimboti ayi wu tutumisa muingi tue zingila ku Estados Unidos. Befu tunata mawu mu nsambu ayi tubaka makani ma kumanga thumusunu beni. Vayi tuvutuka ku Bélgica muingi kubuela mioku mua dingumba ku Bastogne diba to kumi di minsamuni. Mu mvu wulanda, tubuta muana wu dibakala tuvana dizina di Serge. Kiadi ayi kiunda kuzaba ti bo vavioka sambuadi di zingonda, Serge wubua kubela ayi wufua. Befu tuzabikisa kiunda kitu kuidi Yave mu nsambu ayi tutambula khindusulu mu kivuvu kikiedika ki luvubukusu.

Mu Ngonda Kumi mvu 1961, minu yibaka kisalu kiphana luaku lu kuba ntuami ntuala. Mu kiokiawu kilumbu yitambula chamada yifumina kuidi khomba mueka wuba mu dingumba di filiali ku Bélgica. Nandi wundiuvula boti minu yilenda ba nkengididi wu bimvuka. Vayi minu yinyuvula, “Tulenda ba theti mintuami ntuala ava kukikinina kiyeku akiokio?” Bawu bakikinina. Diawu bo tuviokisa nana di zingonda mu kisalu ki ntuami ntuala, tutona kukengidila bimvuka mu Ngonda Yivua mu mvu 1962.

Ba tutumisa ku Beteli yi Bruxelas bo tudukisa mimvu miodi mu kisalu ki kukengidila bimvuka. Befu tutona kusala mu Ngonda Yikumi mvu 1964. Kiyeku akiokio kimona, ki tutuadisa lusakumunu luwombu. Vasa vioka ko beni thangu tona yaya Knorr kayiza tala Beteli mu mvu 1965. Minu yiyituka beni bo yitambula kiyeku ki kuba wumueka mu dingumba di filiali. Bosi minu ayi Elly ba tutumisa tukota turma 41 yi Kikola ki Ngiliadi. Mambu yaya Knorr katuba 13 di mimvu kumbusa, masalama mu thangu beni! Bo tumanisa Kikola ki Ngiliadi, tuvutuka ku Beteli yi Bélgica.

Buviokila thangu, mu kibila ki ndongukulu yi minsiku mi tsi minu yitambula, yibaka luaku lu kusadisa kukakudila kiphuanza kitu ki kubuongimina Yave, ku Europa ayi mu zitsi zinkaka. (Fili. 1:7) Mambu amomo, maphanga kusala va kimueka kuvioka 55 di zimfumu zi zitsi zinkaka, ko zikhomba zitu basa ba ko kiphuanza kioso voti bakandimina kisalu kitu. Yabasa fiatilanga ko mu ndongukulu yitambula vayi yaba tubanga ti minu yike “kisadi  ki Nzambi.” Yaba tombanga thuadusulu yi Yave mu nzila nsambu, mu kuzaba ti ‘ntima wu ntinu widi buka nlangu mu mioku mi Yave. Nandi wuntuadisanga wawu koso kuma kantomba.’—Zinga. 21:1.

Diambu yiluta kuitukila mu kisalu akiokio yintebukila moyo didi, thangu yidengana na wumueka mu zimfumu bantuadisa zitsi ku Europa. Minu yidinda khumbu ziwombu muingi kutubana yandi. Ayi kilumbu kavitika, nandi wukhamba: “Yikuvana to minutu mitanu.” Minu yidukika ntu’ama ayi yitona kusambila. Nandi kasa visa ko ayi wundiuvula mbi yaba vanga. Minu yivumuna ntu ayi yinkamba: “Yima tonda Nzambi kibila ngie ke mutu nandi kasola.” Nandi wundiuvula, “mbi wuntomba kutuba?” Minu yimmonisa Loma 13:4. Bo nandi kaba musi kinganga ki Protestante, lutangu alolo, lunyikuna mabanza mandi. Mambu mbi mamonika? Nandi wuphana 30 di minutu muingi tuyoluka ayi tuba masolo mamboti. Mvandi wukhamba ti wunkinzikanga kisalu befu tumvanganga.

Buviokila mimvu, Zimbangi zi Yave banuanina mambu mawombu ku Europa mu matedi kumanga kukota mu mambu ma pulitika, kukeba bana, kufuta ziphaku ayi mambu mankaka. Kuidi minu, luba luaku lunneni kubuela mioku mambu amomo ayi kumona phila Yave ka tusadisila kununga. Zimbangi zi Yave bamana nunga kuvioka 140 di mambu ku Nzo Yilufundusu Yilutidi ku Europa!

Tona mu mvu 1990, minu yisala va kimueka na zikhomba Philip Brumley, wuba ku kikulutu ayi yaya Valter Farneti, wuba ku Itália, muingi kusadisa zikhomba zitu ku Cuba, kubuela baka kiphuanza ki kubuongimina Yave kibila zimfumu baba tula nkaku mu kisalu kitu. Minu yifila nkanda kuidi zimvuala zi Cuba ku tsi yitu ayi bawu bafila mutu mueka muingi kadengana yitu. Mu lukutukunu lutheti tuba, tusa nunga ko kudedikisa mambu manata zimfumu ku Cuba kubika vana zikhomba zitu kiphuanza kioso.

Befu tudinda thuadusulu yi Yave mu nsambu ayi tudinda kuidi zimfumu ku Cuba ba tuvana nsua wu kufila 5.000 di Bibibila ayi bawu bakikinina. Bibibila bituka buboti ayi zikhomba zitu batambula biawu. Mawu ma tubuela lufiatu ti Yave waba sakumuna mangolo tuaba vanga. Diawu, tubue dinda nsua muingi kufila 27.500 di Bibila binkaka ayi mvandi bakikinina. Kusadisa zikhomba zitu ku Cuba kubaka Bibibila, kutuvana mayangi mawombu.

Khumbu ziwombu yaba kuendanga ku Cuba muingi kusadisa zikhomba zitu kubuela baka  kiphuanza. Mu kibila akiokio, minu yiyiza ba kikundi na zimfumu ziwombu zi luyalu kuna.

Mu mvu 1994 kuvioka 1.000.000 di batu baba vonda, mu kibila ki mvita wu mimvila waba monika ku Ruanda. Kiadi ayi kiunda kuzaba ti zikhomba zinkaka, baba vonda. Vasa vioka ko beni thangu, badinda kuidi zikhomba muingi bazibula dingumba dimvananga lusalusu bo kivuka kimmonika ku Ruanda.

Bo befu tutuka ku Kigali capital yi tsi, tuyenda kue bata kibuangu baba sekudilanga bilongulu kimana kutobuka ayi bilongukulu mvandi bitobuka mu kibila ki zisoto. Tuyuwa mambu mawombu mamonikina zikhomba zitu bavondila mu mabaka. Vayi mvandi tuyuwa phila zikhomba zitu baba monisina luzolo. Dedi, tudengana khomba mueka wubutukila mu mvila wu Tutsi basueka mu 28 di bilumbu mu dibulu, kuidi dikanda dimueka dike mu mvila wunkaka bantedilanga Hutu, baba Zimbangi zi Yave. Ku Kigali tutuadisa lukutukunu lumueka muingi kuvana mbombolo kuidi kuvioka 900 di zikhomba.

Bosi tuyenda ku Zaire (bantedilanga bubu R.D.C) muingi kue tomba zikhomba zitu zinkaka batina mvita wuba ku Ruanda ayi bayenda ku kibuangu kimueka kiba kifikama ku divula di Goma, ko baba tambudilanga batu batina mvita. Befu tusa bamona ko. Diawu tusambidila kuidi Yave muingi ka tunata nate ko bawu baba. Bosi tumona mutu mueka waba kuiza ku khonzo befu tuba ayi tunyuvula boti nandi wuzaba kheti Mbangi mueka yi Yave. Nandi wutuba: “Ngete, minu yike wumueka mu Zimbangi zi Yave.” Nandi wubue tuba: “Yilenda ku lunata kuidi dingumba dimvana lusalusu kuidi zikhomba.” Bo tutuka kuna, befu tukutakana na dingumba beni muingi kukindisa kuvioka 1.600 di zikhomba. Mvandi tuba tangila nkanda wufumina kuidi Dingumba Dintuadisi. Zikhomba bayangalala beni mu kukuwa mambu maba mu nkanda: “Befu tuku munatanga mu minsambu. Tuzebi ti Yave, kalasa mukuekula ko.” Mambu amomo Dingumba Dintuadisi batuba, make makiedika. Kibila bubu tueka kuvioka 30.000 di Zimbangi zi Yave ku Ruanda!

Bo tudukisa 58 di mimvu va dikuela ditu, nkazi’ama wu luzolo Elly wuyiza fua mu mvu 2011. Yave wumbomba bo yinzabikisa kiunda kiama mu nzila nsambu. Mvandi yibaka mbombolo bo yitatamana kusamuna zisangu zimboti kuidi batu va nsengi.

Kheti yeka kuvioka 90 di mvimu, yikidi tatamana kubasikanga mu kisalu ki kusamuna kadika sabala. Mvandi yike mayangi mu kubuela mioku dingumba Dinkakudilanga Nsua Tuidi Wu Kubuongimina Yave ku Beteli yi Bélgica ayi luaku lu kukindisanga matoku bake mu dikanda di Beteli.

84 di mimvu kumbusa, minu yivanga nsambu’ami wutheti kuidi Yave. Ayoyo, yiba thonono yi kikundi kifikama na Yave. Yimvutulanga beni matondo kibila mu luzingu luama loso, Yave wuyuwa minsambu miami.—Minku. 66:19. b