Minu yibutuka mu mvu 1954, ku Saint Paul, divula di Minnesota, ku tsi yi Estados Unidos. Befu boso mu katolika tuabe sambilanga. Minu yidi muana wumuadi mu bana batanu tubutuka. Tona mu bumuana, minu yaba kotanga mu kikola ki katolika, ayi yiba nsadisi wu mimpelu. Vayi kheti bobo, yisa ba ko luzabu luwombo mu mambu ma Kibibila. Ayi kheti minu yaba kikininanga ti vadi Nzambi wuvanga biuma bioso, vayi yimona ti kinganga ki katolika kilendi kutsadisa ko kumbuogimina Nzambi mu phila yi kiedika.

Bo yaba vanga mvu wutheti wu kikola wumkubikanga mimfundisi ku William Mitchell Zimbangi zi Yave, bakokuta muelu wu nzo’ama. Minu yiba kamba bavutuka kilumbu kinkaka kibila bikhutu yaba sukula, ayi bawu bavanga mawu. Bo bavutuka, minu yiba yuvula: “Kibila mbi bankua mambi balutidi luzingu lumboti, kuvioka batu bamvanganga mambu mamboti?” ayi “Mbi yilenda vanga muingi yibaka mayangi makiedika mu luzingu?” Minu yikikinina ndongukulu yi Kibibila ayi baphana buku yiba ntu diambu: Kiedika Kinnatanga mu Luzingu lu Mvu ka Mvu, mvandi baphana Kibibila. Yiyangalala beni mu kazaba ti Kintinu ki Nzambi luidi luyalu lu diyilu luala yadila ntoto wumvimba. Yivisa ti luyalu  lu batu luawu luntuadisanga malema, ziphasi, mambu makhambulu masonga ayi bivuka va ntoto.

Minu yikivana kuidi Yave va thonunu mvu 1982, ayi kutsuka mvu beni yibotama mu lukutukunu lu mavula luba ntu diambu: “Kiedika ki Kintinu” luvangimina ku divula Saint Paul. Bo vavioka sabala yimueka, minu yibue vutuka va kibuangu beni muingi kue vanga ziprova zitsuka, ziba kukhubika muingi kuba mvuala voti mfundisi. Va thononu Ngonda Yikumi, minu yizaba ti yivioka mu ziprova beni ayi yiba wukubama muingi kusala buka mvuala voti advogado.

Mu lukutukunu lo yibotimina, yizaba khomba mueka waba sadilanga ku Beteli yi Brooklyn baba tedilanga Mike Richardson. Ayi nandi wutsudikisa ti ku Beteli babe kutikisa zikhomba muingi basadila mu Dingumba Dinkakudilanga kiedika muingi kutsikika kisalu ki kusamuna zitsangu zimboti ayi kuzabikisa kiawu kuidi zimfumu zi luyalu. Minu yitebuka moyo mambu muisi Etiope katuba madi mu Mavanga 8:36 ayi yikiyuvula, ‘Mbi bi kuthula nkaku muingi kusadila mu dingumba beni?’ Diawu minu yiwesila nkanda muingi kusadila ku Beteli.

Matata mami basa kuangalala ko mu thangu minu yibaka makani ma kuba Mbangi yi Yave. Tat’ami wundiuvula: “Tsundu mbi yidi ayi ndandu mbi wunkuiza baka ngie wumanisini kikola ki mimfundisi kue sadila ku Beteli?” Minu yinsudikisa ti minu veka yikivana muingi kuvanga kisalu beni mu khambu tambulanga mfutu, vayi yinkamba ti bankuiza phananga lusadusu mu thalu yi 75 dolar ku tsuka yi kadika Ngonda, kibila yawu thalu baba vananga muingi kusadisa baboso baba sadilanga ku Beteli.

Bo yibika kisalu kiami kitheti yiba vanganga, mu mvu 1984 bathumisa muingi kusadila ku Beteli yi Brooklyn, Nova York. Batsola muingi kusadila mu Dingumba Dinkakudilanga kiedika muingi kutsikika kisalu ki kusamuna zitsangu zimboti ayi kuzabikisa kiawu kuidi zimfumu zi luyalu. Kisalu yiba vanganga theti ki kuba mfundisi, kikhubika mu mambu mankaka yimonikina kuntuala.

Mu Ngonda Kumi Yimueka mu mvu 1983, bo kimvuka kisumba kibuangu baba vangilanga minkungi kidi ku divula di Nova Jersey, zikhomba badinda nsua kuidi zimfumu zi luyalu muingi kuludika minda ayi nlangu va kibuangu beni. Bo bakutakana na zimfumu zi luyalu zi divula beni, zikhomba basudikisa ti baba tomba kusadila Stanley muingi kiba kibuangu ki zikhutukunu zi Zimbangi zi Yave. Vayi mambu amomo matuadisa lusuku. Minsiku mitedi phila bantungilanga zinzo ku divula beni, mintuba ti bibuangu binneni bi kusambidila Nzambi bifueti ba ku khonzo yidi beni batu, kubika kuandi va khati divula bamvangilanga lungosu. Mu  kibila akiokio, zimfumu zi luyalu bamanga ku tuvana nsua. Zikhomba badinda muingi zimfumu zi luyalu bafiongunina mawu buboti vayi bawu bamanga.

Mu sabala yitheti yitona kusadila ku Beteli, yawu kimvuka kibaka makani ma kufunda mambu beni ku nzo yi lufundusu. Minu yizaba bu kuzonzila mambu ma phila ayoyi kibila vasa vioka ko beni thangu tona yibika kisalu kiama ku divula di Saint Paul, ku Minnesota. Wumueka mu zikhomba wuba mu dingumba ditu di mimfundisi, wutuba ti batu bawombo basadila kibuangu beni ki Stanley muingi kuvanga minkungi miwombo, dedi kumonisa zifilme ayi batu bankuimbilanga. Bosi tuyuvula zimfumu zi luyalu, kibila mbi muidi mu kumangina tuvangila zikhutukunu zitu kuna? Nzo yi lufundusu beni bafiongunina ayi bamona ti zimfumu zi divula di Nova Jersey basa kinzika ko kiphuanza kitu ki kubuongimina Nzambi. Diawu bakambila zimfumu zi divula beni ba tuvana nsua wu kuludika kibuangu beni. Mawu matsadisa kumona ti Yave waba sakumuna kisalu kitu. Yiyangalala beni mu kubuela mioko dingumba beni.

Zikhomba batona kusala muingi kuludika kibuangu beni. Ayi vasa vioka ko ni mvu, mu kilumbu 8 Ngonda Yivua, mvu 1985, tununga kuvangila va kibuangu beni lukutukunu muingi kutambika biyeku kuidi minlonguki mi kikola ki Ngiliade. Luba luaku lunneni beni kusadisa kutuadisa bisalu bi Kintinu mu dingumba adiodio. Mayangi yimbankanga ma kusadila ku Beteli maviokizi na mayangi yibaka mu kisalu yaba vanganga. Minu yisa ta ko mana ti Yave kalenda kutsadila muingi kudedikisa mambu mankaka mayiza monika mu zinzo zi lufundusu.

Mu mvu 1980, mimfelimi ayi zinzo zimbuku ziwombo babasa kizinkanga ko kiphuanza Zimbangi zi Yave baba ki kusola kubuku mu kukhambu vutula menga. Bakieto baba mu buemba bawu baba lutanga mona phasi mu mawu, kibila mimfundisi baba tubanga ti bawu basa ba ko nsua wu kumanga kuvutula menga. Mvawu baba tubanga ti busa fuana ko kubika muana naveka kibila ngudi kasa kikinina ko kuvutula menga.

Mu kilumbu 29 mu Ngonda Kumi Yimuadi, mvu 1988, khomba mueka bantedilanga Denise Nicoleau wutona kukumba menga bo kamana kubuta. Menga mandi madekuka beni, diawu mfelimi kandindila nsua muingi bamvutula menga, vayi khomba Denise wumanga. Mu kilumbu kilanda, mimfelimi mi nzo mbuku beni badinda nsua kuidi mfundisi mueka muingi bavutula menga kuidi khomba Denise. Mfundisi beni wuba vana nsua mu kukhambu kuwa theti mayindu ma mimfundisi minkaka, basa zabikisa ko mutu beki nyitu voti nnuni’andi.

Mu kintanu, kilumbu 30 Ngonda Kumi Yimuadi, mimfelimi babuela menga khomba Denise. Ayi bawu bavanga mawu kheti nnuni’andi ayi batu baba va ndambu baba kandimina kuvanga mawu.  Va builu beni, bawombo mu dikanda di yaya Denise ayi bakulutu buadi ba kimvuka baba kotisa mu buloku. Bawu bavunina zikhomba mambu mu kutuba ti bawu baba tula nkaku muingi babuela menga yaya Denise. Mu kisabala, kilumbu 31 Ngonda Kumi Yimuadi, bisengu bintiamunanga zitsangu batona kutiamuna mambu beni mu jornal ayi mu rádio.

Mu kikunda va meni, minu yiyenda kue yoluka na mfundisi mueka wupisuka bantedilanga Milton Mollen, waba sadilanga ku nzo yi lufundusu yilutidi zangama. Minu yinzabikisa mambu moso, mvandi yinkamba ti mfundisi wuvana nsua muingi bavutula yaya Denise menga, kasa kutikisa ko mimfundisi minkaka. Bo yimana kunkamba mawu, nandi wukhamba yivutuka kuna yimasika muingi tubuela fiongunina mawu ayi kutubila minsiku minkaka miaba tubila matedi mambu beni. Va builu beni, bo yiyenda kue yoluka na mfundisi beni, yaya Philip Brumley nkulutu wu dingumba ditu ku Beteli mvandi wuyenda yama. Mfundisi Mollen mvandi wutumisa mvuala wu nzo mbuku beni muingi kaba yitu va kimueka. Minu ayi mvuala wu nzo mbuku tutona kusombula mu nganzi, diawu yaya Philip kasonikinina mua kitini ki nkanda ayi wundinda “yivumbama.” Diawu diba dilongi dimboti kaphana.

Bo vavioka kilokulu kimueka, mfundisi Mollen wutuba ti mu kilumbu kinlanda mawu mambu matheti bankuiza dedikisa. Bo tuaba basika ku nganda mfundisi Mollen wutuba: “Mvuala wu nzo mbuku mambu kala mona kiala ba yono.” Mawu mansundula ti phasi ziwombo kala mona muingi kusudikisa kibila mbi bankuikilanga batu kubuela menga. Mu thangu beni, buka minu yiyuwa mbembo yi Yave yiba kukhamba ti befu tunkuiza nunga. Befu tuyituka kumona buidi Yave kaba tusadila muingi kuvanga luzolo luandi.

Tusala builu boso muingi tununga kukubika buboti mambu tunkuiza tuba mu kilumbu kinlanda. Bo nzo yi lufundusu yiba yibelama na Beteli yi Brooklyn, bawombo mu zikhomba baba mu mua dingumba ditu di mimfundisi, bayenda kuetala buidi bankuiza zonzila mambu beni. Mimfundisi minna bayuwa mambu tutuba ayi babaka makani ma kunungisa khomba Denise. Bawu batuba ti mfundisi wutheti kasa ba ko nsua wu kukuika mutu kubuela menga. Mvandi batuba ti kuvana nsua mu khambu kheti zabikisa mawu kuidi mimfundisi minkaka ayi kuidi mutu beki nyitu, yidi phila yi kubundudila minsiku mi tsi.

Bo vavioka mua thangu, nzo yi lufundusu yilutidi ku Nova York mvawu babaka makani ti khomba  Denise wuba nsua wu kubuku mu kukhambu sadila menga. Bo mambu amomo mavioka, minu yibue baka luaku lu kutedimina kimbangi zikhomba zinkaka zitatu baviokila mvawu mu mambu matedi menga. (Tala mvandi tsielu yintuba “Lunungu mu Zinzo Zinkaka zi Lufundusu Zilutidi”.) Mvandi yiba luaku lu kusala na mimfundisi minkaka mi Beteli mu matedi nsua wu kukieba bana, luvasanu va makuela ayi nsua wu kuvua bibuangu voti zinzo.

Bo yizaba nkazi’ami Dawn, buna dikuela diandi na tata yi bana bandi batatu dimana fua, nandi waba salanga ayi wuba ntuami ntuala. Dawn wuviokila mu mambu mawombo maphasi mu luzingu. Minu yiyituka beni kumona makani kaba ma kutatamana kusadila Yave. Mu mvu 1992, bo tulandakana lukutukunu lu mavula luba ntu diambu “Bannatanga Kiezila” Minu yindinda muingi tuba bumasi. Bo vavioka mvu mueka befu tuyiza kuelana. Yilenda tuba ti Dawn nkhayilu Yave kaphana, kibila nandi widi mutu wu mayangi ayi widi kiphevi kimboti. Bukiedika, mu mimvu mioso tuma zingila va kimueka nandi wukuphangilanga mamboti kubika kuandi mambi.—Zingana 31:12

Bo tukuelana, bana Dawn kabuta na dibakala dinkaka baba 11, 13, ayi 16 di mimvu. Minu yaba tomba kuba tata yimboti kuidi bana beni, diawu yifiongunina buboti mambu bilongulu bitu bimana tuba mu matedi kukonzula bana nkazi voti nnuni kabuta na mutu wunkaka. Kheti tumona ziphasi, vayi tuidi beni mayangi kibila bana beni batona kuthadila banga nkundi wu lufiatu ayi tata yi luzolo. Befu tutsikika nsiku ku nzo’itu wu kuyambanga buboti bakundi ba bana bitu. Tuaba kuangalalanga beni kumona matoko mawombo ku nzo’itu.

Mu mvu 2013, minu ayi Dawn tuyenda kuezingila ku Wisconsin muingi kukieba matata mitu. Yiyituka beni mu kuzaba ti kheti buawu, baphana luaku lu kutatamana kusadila ku Beteli. Baba kuthumisanga khumbu ziwombo muingi kubuela mioko kimvuka ki Yave mu mambu mawombo mu zinzo zi lufundusu.

Mu Ngonda Yivua mu mvu 2018, minu yiyiza bakula ti khuayi yiwombo yaba banga va kidongu ava kukoluka. Mfelimi’ami wufiongunina vayi kasa bakula ko mbi biba kuthatisa. Bosi bakhamba yitoḿba mfelimi wunkaka wuntadilanga matedi zitsila zi tonzu. Mu Ngonda Yitheti mvu 2019, bo yiyenda kuna, nandi wukhamba ti ḿba minu kimbevu kimueka kiphasi ayi kikhambulu mbukulu kiba yami bantedilanga paralisia supranuclear progressiva (PSP).

Bilumbu bitatu bivioka, minu yiyenda kue ta bisavu bi kusialubuka mu gelo ayi koko kuama kufufuka. Kiawu kiba kisavu yaba vanganga mu luzingu luami loso. Vavana yiyiza bakudila ti binama bi nyitu’ama biaba mana mangolo. Kimbevo beni kitembakana mu thinu ayi yitona kumona phasi kukoluka, kunyikuna binama ayi kumina bidia.

Luaku lunneni kusadila mambu yilonguka mu kikola ki mimfundisi muingi kubuela mioko bisalu bi Kintinu. Luaku lunkaka yiba luidi kusonika malongi mu zilevista ziwombo zi zabakana ayi kuvana malongi kuidi mimfelimi ayi mimfundisi mu nza yimvimba. Mu zikhutukunu aziozi, minu yaba banga luaku lu kutedimina kimbangi nsua dikabu di Yave badi lu kusola kubuku ayi kupasula mu kukhambu sadila menga. Kheti bobo minu yinkikinina mu mambu madi mu Luka 17:10: ‘Yidi kisadi kikhambulu mfunu. Mambu moso yivanga mawu yiba nsua mu kuvanga.’