Harvey wuba nkulutu mu bana banna ba matata mandi. Dikanda diandi ditona kulonguka kiedika ku divula di Midland Junction, ku Australia Ocidental, bo tsi beni yabe viokila mu mambu ma kukhambu ku zimbongo mu mvu 1930. Harvey wuba luzolo luwombo mu Yave, diawu kabotimina bo kaba 14 di mimvu. Tona vana thonono nandi wuzaba nkinza wu kukikinina biyeku bioso bakumvana mu kimvuka ki Yave. Bo kaba muana ditoko, kilumbu kinkaka nandi wumanga kuvanga matangu ma Kibanga ki Nsungi mu lukutukunu, kibila wabe yindula ti kasa ba ko wufuana muingi kavanga kiyeku beni. Vayi khomba yimueka mu kimvuka wukamba Harvey, “Boti mutu mu kimvuka ki Yave be kudinga muingi kuvanga liambu, kibila nandi zebi ti ngie widi wukubama ayi wufuana mu kuvanga liawu!”—2 Koli 3:5.

Minu yilongukila kiedika ku Inglatera, va kimueka ayi khomb’ami wunkulutu ayi mam’itu. Va thonono tat’ami kabasa zolanga ko, vayi wuyiza kikinina kiedika kuntuala. Minu yiba makani ma kubotama minu kudukisa vua di mimvu. Bosi kukota mu kisalu ki ntuami ntuala ayi kusala mu kisalu ki misioni. Vayi mu kibila ki tat’ami, minu yisa fika mavanga ko kibila tat’ami wabe tomba yidukisa theti 21 di mimvu. Minu yisa tomba ko kuvingila beni, diawu bo yiba 16 di mimvu, minu yiyenda kue zinga na khomb’ami yinkulutu  ku Australia. Mu lusalusu lu Yave bo yidukisa 18 di mimvu, minu yikota mu kisalu ki ntuami ntuala.

Ku Australia, minu yiyiza zaba Harvey. Befu tuba makani mamueka ma kukota mu kisalu ki misioni. Diawu tukuedila mu mvu 1951. Bo tudukisa mimvu miodi mu kisalu ki ntuami ntuala, ba tutumisa mu kisalu ki kukengidila bimvuka. Kizunga kitu ku Australia, kiba beni kinneni ayi khumbu ziwombo tuba diatanga beni muingi kue samuna mu bibuangu bi kinanu.

Mu mvu 1954, ba tutumisa muingi kukota mu kikola 25 ki Ngiliadi. Makani mitu ma kukota mu kisalu ki misioni masalama! Befu tuyenda ku Nova Iorque mu dikumbi ayi bo tutuka, tutona ndongukulu’itu yi Kibibila ku kikola ki Ngiliadi. Ayi mu kikola beni ki Ngiliadi, befu mvitu tulonguka mbembo yi Espanhol. Disa ba ko diambu diluelo kuidi Harvey kibila nandi kabasa nunganga ko kutuba bikuma mu phila yisulama.

Mu kikola beni, minlongi mitu bavana ndubu ti wosokua mutu tidi kubuela mioko mu kisalu ki kusamuna ku Japão, kalenda sonika dizina diandi muingi katona kulonguka mbembo yi Japonês. Vayi befu tubaka makani ma kubika kimvuka ki Yave kisola kiyeku kitu. Bosi wumueka mu minlongisi mitu bantedilanga Albert Schroeder, wutukamba: “Muisa sonika ko mazina minu, muisintomba ko kuyindula buboti.” Kheti bobo befu tuba divuda mu kusonika mazina mitu. Diawu nandi katu kambila: “Minlongisi minkaka ayi minu tumu sodidi. Diawu vanganu mangolo ma kulonguka mbembo Japonês.” Harvey wuluta ba tsuakulu yi kulonguka Japonês kena Espanhol.

Tutuka ku Japão mu mvu 1955 bo ku tsi yoso kuba to 500 di minsamuni. Mu thangu beni, Harvey wuba 26 di mimvu ayi minu 24 di mimvu. Ba tufila muingi tuesadila ku divula di Kobe, ayi tusadila kuna mimvu minna. Tuyangalala beni bo babue tutumisa mu kisalu ki kukendila bimvuka, ku ndeku divula di Nagoya. Befu tuabe zolanga beni mamoso matedi kiyeku kitu—zikhomba, bidia, minsitu. Ayi mu mua thangu befu tubue ba luaku lu kukhambu manga kiyeku kimfumina kuidi Yave.

Bo tudukisa mimvu mitatu mu kisalu ki kukengidila bimvuka, zikhomba ku Filiali yi Japão ba tuyuvula boti befu tuba bakubama muingi kue sadila ku tsi yi Taiwa ku divula dimueka babe tedilanga Amis. Zikhomba zinkaka ku Amis babalukila kimvuka. Buawu zikhomba ku Filiali yi Taiwan babe tombila khomba zebi kukoluka buboti Japonês muingi kusadisa kudedikisa  mambu amomo. * Befu tuba kuangalala beni mu kisalu kitu ku Japão, vayi Harvey wulonguka kubika kumanganga biyeku kantambula mu kimvuka ki Yave. Diawu tukikinina kukuenda ku Taiwan.

Befu tuvitila ku Taiwan mu ngonda Kumi Yimueka mu mvu 1962. Mu thangu beni, ku Taiwan kuba 2.271 di minsamuni, ayi bawombo mu bawu baba basi Amis. Vayi theti vabe tombulu befu kulonguka Chinês. Buku yimueka to yiba yitu muingi kulongukila ayi nlongisi wuba tulonganga, kasa zaba ko kukoluka Inglês. Vayi kheti bobo befu tununga kulonguka mbembo yi Chinês.

Bo tuvitila ku Taiwan, Harvey wutambula kiyeku ki kusalu mu dingumba di Filiali. Bo Filiali beni yiba yiluelo, Harvey wuba luaku lu kusala ku Filiali ayi kubuela mioko zikhomba babe kolukanga Amis mu zisabala zitatu kadida ngonda. Harvey mvandi wuba luaku lu kuvanganga masolo mu zikhutukunu zi Mavula. Kheti nandi wuvangila masolo beni mu Japonês, bobuawu khanu zikhomba babe kolukanga mbembo Amis bavisa kuawu. Vayi mintinu bakandimina zikhutukunu kuvangimina mu zimbembo zinkaka, kubotula kuandi to Chinês. Vayi kheti Harvey, kulonguka kabe longuka mbembo beni, nandi wuba vangilanga masolo beni mu Chinês ayi khomba wunkaka wuba bangulanga mawu mu mbembo Amis.

Mu thangu beni, muingi kuvanga zikhutukunu zinneni ku Taiwan, vabe tombuluanga nsua wu ntinu. Vaba phasi kubaka nsua beni ayi zikhumbu zinkaka vaba viokanga bilumbu biwombo muingi kubaka nsua. Diawu Harvey kabakila makani ma kukuendanga ku kibuangi ki Mapulisi babe vaninanga nsua kadika kilumbu, nati ba kumvana nsua muingi kuvanga lukutunu. Ayi bo bawu babasa tombanga ko kufua zitsoni mu kumona nzenza kutelamanga va muelu wu kisalu kiawu, diawu baba fika kumvaninanga nsua.

Mu zisabala tuaba viokisanga na zikhomba zinkaka, befu tuabe diatanga kuvioka kilokulu kimueka ki thangu. Tuaba makanga miongo ayi kusabuka mila. Minu yintebuka moyo khumbu yitheti yimaka mongo. Bo tumana kunua kafi va meni, tunanguka 5:30 minutu, tumaka mu dikalu ayi tudiata beni kinanu, tusabuka mila ayi tumaka mongo. Ayi mongo beni wuba wukula, kibila bo tuaba maka, yaba mona bitambi bi khomba wuba va ntual’ami ku busu buami.

Mu meni beni, Harvey wuba sala na zikhomba zinkaka mu kisalu ki kusamuna, minu yiba minu veka bo yiba vana kimbangi ku kibuangu kiba batu baba kolukanga Japonês. Bo vavioka kilokolu kimueka, minu yiba beni wuvonga. Kibila vavioka bilokolo biwombo tona minu yidia va meni. Bo yidengana na Harvey nandi kasa ba ko na zikhomba zinkaka, diawu nandi kakabila zi Levista zitatu va mvingi makio matatu matsusu. Ayi nandi wundongisa buidi bu kudila dikio dikhunzu, mu kutobula mua divulu va mbata. Kheti disa ba ko beni lueki, vayi minu yimeka kudia dimueka. Buabu minu yikiyuvusa nani wunkuiza dia dintatu? Minu yivisa ti Harvey wabe tomba yidia dintatu. Kibila wuzaba ti minu kubua mu kibila ki nzala, nandi kasinkuiza nunga ko kundanguna.

Yiviokila mu mambu mankaka maphasi. Befu tuba ku nzo yi khomba yinkaka wuba kalanga va ndeko Nzo Kintinu. Basi Amis bamvuanga beni nkinza kukobila. Diawu nkazi wu nkengididi wu bimvuka,  kakubikila nlangu mu mabola muingi befu tuyobila. Bo Harvey kaba kubika kibuangu ki kuvangila lukutukunu lu divula, diawu kakhambila muingi minu yituama. Minu yiyituka beni bo yimona ti nandi wutula mabola matatu. Dibola ditheti diba nlangu wukiozi, dimuadi nlangu wu mbanzu ayi dinkaka disa ba ko ni kiuma. Ayi yiluta kuituka bo yizaba ti nkazi wu nkengididi wu bimvuka wutula mabola beni va nganda yaba talasananga na Nzo yi Kintinu ko zikhomba babe kubika lukutukunu lu divula babe sala. Minu yindinda muingi kaphana nledi vayi nandi wuphana nledi wuba wayiwayi! Yibaka makani ma kukuenda kumbusa nzo, vayi yidengana kuna bivuadangu ayi minu yiba boma ti bawu balendi kundoda. Diawu minu yiyindudila: ‘Zikhomba badi ku kibuangu tunkuiza vangila lukutukunu, basinkuiza zaba ko ti minu yidi mu kukobila. Kibila babe tsikika mayindu mawu mu kisalu. Ayi minu kumanga kukobila, zikhomba bankuiza nyonga. Diawu yibakila makani ma kutona kukobila.

Harvey wuyiza bakula ti diba diambu diphasi kuidi zikhomba bankolukanga Amis kuba kiminu kingolo kibila bawombo mu bawu basa zaba ko kutanga. Ayi vasa ba ko kilongulu mu mbembo’awu. Ayi bo batona tsonokono yi mbembo Amis mu kusadila bisono bi mbembo yi Loma, befu tumona ti diba diambu dimboti kulongisa zikhomba kutanga mbembo’awu babutukila. Diba diambu diphasi vayi zikhomba bayiza longuka baveka kutanga. Batona kusadila bilongulu bi mbembo Amis kutsuka mvu 1960. Ayi mu mvu 1968, zikhomba batona kukabula Kibanga ki Nsungi mu mbembo yi Amis.

Vayi ntinu wukandimina muingi zikhomba babika kubue basisanga bilongulu bi zimbembo zinkaka kubotula to Chinês. Diawu kimvuka ki Yave kibakila makani, muingi zikhomba bankolukanga mbembo Amis batona kusadila Kibanga ki Nsungi mu ziphila zinkaka voti mu ziformatu zinkaka. Dedi, kuba thangu befu tusadila levista yimueka yi Kibanga ki Nsungi mu zimbembo wadi. Mandarin ayi Amis. Ayi boti mutu wuba biuvu muingi kuvana, befu tuaba sadilanga levista yi Chinês muingi kulonga batu baba va kizunga beni. Vayi tona mu thangu beni, kimvuka ki Yave kinkubikanga bilongulu biwombo mu mbembo Amis, muingi kusadisa batu badi bakubama mu kulonguka kiedika ki Kibibila.—Mava. 10:34, 35.

Va khati tsika mimvu 1960 ayi 1970, zikhomba ziwombo zi Amis babasa zingilanga ko mu zithumu zisonga zi Nzambi. Bo bawu babasa visanga ko  buboti minsiku mi Kibibila, diawu bawombo baba natanga luzingu lu kitsuza, bankaka baba nuanga beni malavu ayi bankaka baba nuanga zitsunga zi mayilu na zitsunga zinkaka zingolo zimvuzulanga ntu. Harvey wuyenda kuetala bimvuka biwombo muingi kusadisa zikhomba kuvisa mayindu ma Yave mu matedi mambu beni. Ayi mu kimvuka kimueka tuviokila, kuawu befu tumonikina mambu tuma tube tubila va thonono disolo adidi.

Zikhomba ba kikulula, bakikinina kubalula zingulu’awu. Vayi kiadi ayi kuinda kuzaba ti bawombo basa vanga ko mawu. Bo tutuka kuba kuvioka 2.450 di minsamuni vayi mu 20 di mimvu thalu ayoyi yiyiza dekuka mu 900. Mawu ma tunyongisa beni. Befu tuzaba ti Yave wunsakumunanga to kimvuka kidi kisama. (2 Koli. 7:1) Diawu bo vavioka mua thangu, bimvuka bitona kusadila Yave mu phila yisulama. Bubu ku Taiwan kuidi nduka 11.000 di minsamuni.

Tona mu mvu 1980 befu tumona ndionzukulu yi zikhomba mu bimvuka bi Amis. Bawu bayiza ba kiminu kingolo, diawu Harvey katona kuviokisanga beni thangu na zikhomba zi Chinês. Nandi wuyangalala beni bo kasadisa banuni ba zikhomba ziwombo muingi bawu mvawu baba zikhomba zitu zi kiphevi. Yintebuka moyo khumbu yimueka, nandi wukhamba ti wuba beni mayangi. Kibila wumueka mu banuni ba zikhomba beni wuvanga nsambu khumbu yitheti kuidi Yave. Minu mvama yinkuangalalanga beni kuzaba ti nandi wusadisa batu bawombo kubuela fikama Yave. Ayi minu yibaka luaku lu kusala ku Filiali, na muana wu dibakala ayi wunkieto wu dikanda dimueka befu tulongisa Kibibila.

Bubu yimana siala miveka. Bo tudukisa nduka 59 di mimvu tona tukuela, nnuni’ami Harvey wuyiza fua mu kilumbu 1 Ngonda Yitheti mvu, 2010 mu kibila ki kimbevo bantedilanga cancer. Nandi wuvanga nduka 60 di mimvu mu kisalu ki thangu ka thangu! Ayi minu yikhidi kumbalanga beni. Vayi mvandi yinkuangalalanga beni mu kuzaba ti minu yimbuela mioko mu mimvu mioso amiomio tusadila mu zitsi ziwadi zidi beni zimboti! Tulonguka kukoluka—ayi Harvey wuba luaku lu kusonika—zimbembo aziozio ziwadi zidi beni phasi bankolukanga ku Ásia.

Mua mimvu kuntuala, mu kibila ki phung’ami Dingumba Dintuadisi babaka makani muingi yivutuka ku Australia. Mayindu matheti maba yama maba ‘kutatamana ku Taiwan.’ Vayi Harvey wundongisa kubika tubanga ndamba mu kiyeku kimvuka ki Yave ki kuphana. Diawu yibakila makani ma kukuenda ku Australia. Kuntuala minu yimona ti maba mambu ma nduenga kukikinina kukuenda ku Australia.

Bubu, minu yimbuelanga mioko Beteli yi Australasia va khati sabala ayi kutsuka sabala yimbuelanga mioko kimvuka kidi akuku ku Filiali. Ku Beteli, minu yidi kiyeku ki kutambulanga batu bankolukanga Japonês ayi Chinês, bankuiza tala Beteli. Ayi minu yinkuangalalanga beni mu kiyeku akiokio. Minu yidi mu kuvingila mu mayangi moso mu thangu Yave kala vulubusa batu. Kibila minu yizebi ti nandi wala tebukila moyo Harvey, mutu wudongisa kubika tubanga ndamba mu biyeku Yave ka tuvana.—Yoa. 5:28, 29.