BO yaba kotanga kikola, mambu masa ba ko beni diswasana. Bakundi batona yama kikola bawu kwandi bamanisa yama. Tuzabasana mazina befu baboso va divula.

Divula di Liberty diba dizungulala na mwa zindima, babe luta vatanga manya. Bo yibutuka, tat’ami waba salanga mu ndima mweka. Mu butoko bwami, yilonguka kunata sivola (tractor) ayi kuvanga bisalu binkaka bi ndima.

Tat’ami wuba wuyonzuka beni. Bo yibutuka nandi buna weka 56 di mimvu ayi mam’ami 35. Angi Tat’ami wuba mangolo ayi buvinya bumboti. Waba salanga beni ayi wu tulongisa befu boso tuzola kisalu. Kasa ba ko zimbongo ziwombo, angi wu tukubikila nzo yi kukala, waba tuvwikanga, ayi waba tudikilanga. Waba zolanga kuvyokisa yitu thangu va kimweka. Tat’ama bo kafwa, wuba 93 di mimvu ayi mam’ami 86. Bawu basa ba ko Zimbangi zi Yave, angi khomb’ama wumweka wuba nkulutu wu kimvuka tona mu mvu 1972.

Mam’ama waba zolanga beni mambu ma Nzambi. Kadika lumingu nandi waba tunatanga ku nzo Nzambi yimweka baba tedilanga Batista. Bo yiba 12 di  mimvu buawu yiyuwa khumbu yitheti dilongi dintubila Batu Batatu mu Nzambi Yimweka. Yiyuvula mam’ama: “Bwidi Yesu kalenda bela khumbu yimweka Tata ayi Mwana?” Yintebuka moyo mvutu’andi: “Diawu didi dyambu diswama. Disi ko beni nkinza mwingi tuvisikisa diawu.” Bukyedika, kwidi minu diba dyambu diswama. Bo yidukisa 14 di mimvu, yibotama mu mwa nlangu fiba va divula. Bambwika khumbu tatu mu nlangu, yitheti mu dizina di Tata, yimwadi di Mwana, ayi yintatu di phevi yinlongo!

Bo yaba longukanga kikola kinangama, yiba nkundi wumweka waba nwananga boxe ayi nandi wuthumisa mwingi yitona mvama kulonguka. Yikota mu dingumba diba dizina di Golden Gloves mwingi kulonguka boxe. Yisa ba ko beni mangolo, diawu yibikila. Bo yimanisa kikola, bathumisa mu kisalu ki kisodi ayi bapheka ku Alemanha. Bo yiba kuna, zimfumu zyama bapheka ku kikola kinnene ki masodi, kibila bawu bamona ti yilenda ba ntwadisi wumboti. Bawu baba tomba yiba disodi mu luzingu lwami loso. Angi yisa tya ko kisalu beni, diawu, bo yidukisa mimvu myodi bamvanganga mu kisalu ki kisodi ku tsi yi América, yibika kisalu beni mu mvu 1956. Vasa vyoka ko thangu yiwombo, minu yitona kunata luzingu lumona.

Ava yitona kulonguka kyedika, yiba mayindu mambi mu phila dibakala dikyedika kafweti bela. Yibakila mayindu beni mu zivideo yibe talanga ayi kwidi batu baba zinganga yama. Yiba banzilanga ti babakala banlonganga mambu ma Kibibila basi ko babakala bakyedika. Vayi minu yitona kulonguka mambu mabalula luzingu lwama. Kilumbu kimweka yaba kangala va divula mu dikalu dyama dimboti, bakhyebula kwidi bana bwadi ba bakyeto mwingi yiba fikama. Bawu baba zikhomba zi nzadi’ami wukwela nkulutu’ama wu nkyeto. Bawu baba Zimbangi zi Yave. Kwidi bawu minu yaba tambudilanga zilevista Kibanga ki Nsungi ayi Despertai, vayi yimona ti Kibanga ki Nsungi kiluta nkadu mwa phasi mu kuvisa. Khumbu ayiyi, bathumisa ku Ndongukulu yi Buku mu Kimvuka, luawu luba mwa lukutukunu lu Kibibila lwaba vangiminanga ku nzo’awu. Yiba kamba ti yekwe yindula. Bawu baseva ayi bandyuvula, “Makyedika kwandi ti wunkwize?” Minu yituba “Ngete.”

Minu yinyonga mu mvutu yivana, angi yimona ti yilendi balula ko mambu yituba. Diawu bwilu beni yiyendila mu lukutukunu. Yiyituka beni kumona phila bana balezi baba visila Kibibila. Yisa ta ko mana ti balenda zaba mambu moso bazebi matedi Kibibila! Kheti bi lumingu byoso minu yaba kwendanga mu nzo Nzambi na mam’ama, angi yisa zaba ko beni matedi Kibibila buka bana beni. Tona mu thangu beni, minu yaba tomba kubwela zaba matedi Kibibila, diawu yikikinina ndongukulu yi Kibibila. Dyambu ditheti yilonguka, diba dizina di Nzambi Yilutidi Zangama: Yave. Mimvu miwombo kumbusa minu yiyuvula mam’ama matedi Zimbangi zi Yave, nandi wukhamba, “Bawu bambwongiminanga kiboba kimweka bantedilanga Yave.” Vayi yimona ti meso mama matona kuzibuka!

Yiyonzuka nswalu mu kipheve, kibila yizaba ti yibakula kyedika. Minu yibotama mu ngoda Yintatu mu mvu 1957, bo vavyoka to vwa di zingonda tona yiyenda mu lukutukunu lutheti. Mayindu mama mabaluka. Yiyangalala bo yilonguka mu Kibibila phila yi kubela dibakala dikyedika. Yesu kasa ba ko mutu wu masumu. Nandi wuluta mangolo na dyoso kwa dibakala. Vayi nandi kasa kota ko mu mimvita. Angi ‘wukikinina bantovula,’ dedi butubila mimbikudi. (Yesaya  53:2, 7) Yilonguka ti nlandikini wukyedika wu Yesu ‘kafweti ba mutu wulembama kwidi batu boso.’​—2 Timoteo 2:24.

Yitona kisalu ki ntwami ntwala mu mvu 1958. Angi yibika theti kiawu mu mwa thangu. Kibila mbi? Kibila yibaka makani ma kukwela Glória, wumweka mu bana ba bakyeto bathumisa ku Ndongukulu yi Buku. Yinyonganga ko mu makani beni yibaka. Kibila Glória wuba buka dimanya dithalu ayi wukhidi nate bubu. Kwidi minu, nandi vyokidi dimanya dithalu, ayi yinkwangalalanga beni mu kunkwela. Bika nandi ka lusudikisa matedi luzingu lwandi:

“Yiba na 16 di zikhomba zi bakyeto ayi zi babakala. Mam’ami wuba Mbangi yi Yave yikwikama. Nandi wufwa bo yiba 14 di mimvu. Bosi kuntwala tat’ami wutona kulonguka Kibibila. Mwingi tubaka bu kukebila zikhomba zitu zilwelo, tat’ami wuyoluka na mfumu yi kikola mwingi minu ayi khomb’ami wu nkulutu waba manisa kikola kinangama, twendanga mu kikola mu bilumbu bivyakana. Mu phila ayoyo, wumweka mu befu wulenda ba ku nzo ayi kukubika bidya mwingi tata ayi dikanda dyoso badya bo bamvitila ku nzo. Mfumu yi kikola wukikinina, ayi befu tuvanga mawu ti khomb’ami kamanisa kikola. Makanda mwadi ma Zimbangi zi Yave balonguka yitu Kibibila ayi 11 mu dikanda ditu tuyiza ba Zimbangi zi Yave. Yaba zolanga beni kisalu ki kusamuna kheti mu kuba mutu wutsoni. Ayi nnuni’ama Sam, wu kutsadisanga mu dyambu beni.”

Minu ayi Glória tukwelana mu ngonda Yimwadi mu mvu 1959. Tuyangalala kusala kisalu ki ntwami ntwala va kimweka. Mu ngonda Sambwadi, tuwesa nkanda mwingi kusadila ku Beteli. Tuba phwila yi kusala ku kikulutu ki Zimbangi zi Yave. Khomba Simon Kraker wabe salanga kuna, wuyoluka yitu ayi wu tukamba ti mu thangu beni, basa bwe tambula ko batu bakwela ku Beteli. Befu twaba tomba kusadila ku Beteli, angi vavyoka mimvu miwombo mwingi ba tutumisa kuna.

Tusonika ku kikulutu mwingi ba tufila koso kuma kuba tsatu yi minsamuni. Bawu ba tukamba twenda ku Pine Bluff, Arkansas. Mu thangu beni, bimvuka byodi to biba kuna. Kimweka kiba ki minsamuni mi bafyoti ayi kinkaka ki minsamuni mi mindela. Befu ba tufila ku kimvuka ki bafyoti kiba 14 di minsamuni.

Ḿba ngye wulenda tomba kuzaba kibila mbi Zimbangi zi Yave zi mindela ayi bafyoti babela bavasuka. Mawu maba monikinanga kibila mu thangu beni, kuba nsiku waba kwimina mindela ayi bafyoti kukutakana va kimweka. Diawu mu bibwangu biwombo, zikhomba baba boma kukutakana va kimweka mindela ayi bafyoti mwingi babika vika voti kutulula Nzo yi Kintinu. Bo Zimbangi zi Yave badi bafyoti baba samunanga nzo ka nzo, ba kukokuta nzo yi mundela, bawu baba kuba tulanga mu buloku voti baba kuba bulanga. Diawu, mwingi kuvanga mboti kisalu kitu ki kusamuna, befu twaba tumukinanga nsiku beni, vayi tuba kivuvu ti mambu mala baluka kuntwala.

Kisalu kitu ki kusamuna nkadu phasi kiba. Kibila bo twaba samunanga ku divula didi bafyoti, khumbu zinkaka mu khambu zaba twaba kokutanga myelo mi zinzo zi mindela. Muna thangu twaba yikuvusanga: Tulenda kubalonga mwa nkadu voti tudinda nlemvu ayi kukwenda nzo yinlanda? Buawu bubela mambu mu thangu beni.

Mwingi tutatamana mu kisalu ki ntwami ntwala, twaba vanganga mwa bisalu bilenda ku tuzingisa. Bisalu binkaka baba tufutanga zidolar zitatu mu kilumbu. Glória wubaka kisalu ki kusukula ayi kulamba ku nzo mweka. Minu yaba kumbwelanga myoko mu bisalu binkaka mwingi biawu bimana ti kumbela 12 di bilokulu mu meni. Ku nzo beni, ba tuvana bidya babe tedilanga bidya bi TV, tudya biawu na Glória ayi tuyenda kwitu. Kadika lumingu, Glória waba kwe kandulanga bikhutu bi dikanda dimweka. Minu yaba kyebanga nlumbu, kusukula zinela ayi kukeba bisalu binkaka ku nganda nzo beni. Bo twaba sukulaga zinela ku nzo mweka yi mindela, Glória waba sukulanga kukhati vayi minu ku nganda. Yivanga kisalu beni kilumbu kyoso, diawu bo tumanisa ba tuvana bidya. Glória wudya ku khati nzo angi va nandi veka. Ku kibwangu banlundilanga makalu, kuawu yiyenda mwingi kudya bidya byama, bidya beni biba bimboti. Diba kwandi dikanda dimboti, vayi batu baba kalanga yawu, baba kuba vukumunanga. Yintebuka moyo kilumbu kinkaka bo tutelama va zibomba, bo bamana kuwesa dikalu ditu, yidinda kwidi mundela  wuba sumbisa ti Glória kalenda sadila kikozo kiawu. Nandi wuthala mu nganzi ayi wutuba, “kizibama.”

Twisa monikina to mambu mambi, angi tuvyokisa mvandi thangu zimboti na zikhomba ayi twaba zolanga kisalu ki kusamuna! Bo tuvitila ku Pine Bluff, tube kalanga nzo mweka na khomba wuba ntwadisi wu kimvuka mu thangu yinani. Nkyetu’andi kasa ba ko Mbangi yi Yave, diawu Glória katonina kunlonga Kibibila. Yitona kulonguka na mwan’andi wu nkyeto ayi nnuni wu mwan’andi. Ngudi ayi mwana babaka makani ma kusadila Yave ayi kubotama.

Tuba bakundi ba luzolo mu kimvuka ki mindela. Bawu baba tutumisanga mwingi kudya va kimweka mu zinzo ziawu, vayi twaba kwendanga kuna va bwilu mwingi babika ku tumona. Vaba dingumba dimweka di mindela baba tedilanga Ku Klux Klan (KKK), bawu baba buphunya ayi baba zolanga kuvasa batu. Mu bwilu bu Halloween (kilumbu ki zindoki), minu yintebuka moyo bo yimona dibakala dimweka wuba wukala va verand’andi, wuvwata bikhutu dingumba di KKK baba vwatanga. Mambu beni, masa vanga ko zikhomba babika kumonisanga mamboti. Khumbu mweka mu thangu yimvula, bo twaba tomba zimbongo mwingi kukwendila ku lukutukunu lu mavula, khomba mweka wukikinina kusumba dikalu ditu mwingi tubaka zimbongo. Bo vavyoka ngonda yimweka, tuba beni bavonga kibila kilumbu beni tusala nzo ka nzo ku tsi mwinya ayi batu bawombo tulongisa Kibibila. Bo tuvutuka ku nzo, tuyituka beni mu mambu tumona. Tubata dikalu ditu vantwala nzo! Ayi mwa nkanda mu lumwenu lu dikalu, wuba tuba: “Yiluvutididi dikalu dinu buka nkayilu’ama. Khomb’inu.”

Yimona dyambu dinkaka di luzolo dinyikuna ntim’ama. Mu mvu 1962, ba thumisa mwingi yikota Kikola ki Kisalu ki Kintinu ku divula South Lansing, Nova Iorque. Kikola beni ki ngonda yimvimba, kyaba kubikanga minsungi mi kimvuka, divula, ayi mavula. Mu thangu beni yisa ba ko kisalu, ayi nkadu zimbongo to ziba yitu. Diawu yiyendila kwe tomba kisalu ku empresa yi zitelefone ku divula di Pine Bluff. Boti bawu bakhikinina, khanu yiyiza ba mfyoti wutheti mu kusala mu empresa beni. Bawu bathumisa mu kisalu beni. Mbi yibina vanga? Minu yisa ba ko bu kufutila kitiki ki kukwendila ku Nova Iorque. Yiba yindula beni matedi kuvitika kisalu beni ayi kumanga kukwenda ku kikola. Bo yibaka makani ma kusonikina Beteli nkanda, dyambu dimweka dimonika ayi minu yizimbakananga ko diawu.

Khomba mweka wu nkyeto mu kimvuka kitu, nnun’andi kasa ba ko Mbangi yi Yave, wukokuta mwel’itu mu meni ayi wuthambika mvelope wuba wuwala zimbongo. Nandi ayi bana bandi, baba kotukanga meni meni mwingi be vela algodão. Bawu bavangila kisalu beni mwingi batsadisa yibaka zimbongo zi kukwendila mu kikola ku Nova Iorque. Nandi wutuba, “Yenda ku kikola ayi longuka beni mwingi wiza tulonga!” Bosi, yiyuvula empresa yi zitelefone ti yilenda sala mu zingonda zitanu ava thangu tubinana kutuka. Bawu baphutudila, “Ndamba!” Vayi yisa nyonga ko, kibila minu yi yibakidila makani mami. Minu yinkwangalalanga beni bo yikhambu vanga kisalu beni!

 Tala phila Glória kambambukilanga moyo thangu tuvyokisa ku Pine Bluff: “Yiyiza zola beni kizunga ki Pine Bluff! Minu yiba 15 voti 20 di minlonguki mi Kibibila. Diawu befu twaba kwendilanga mu meni meni mu kisalu ki kusamuna mu nzo ka nzo, ayi kilumbu kyoso twaba twadisanga ndongukulu yi Kibibila, khumbu zinkaka twaba maninanga mu kilokulu 23. Kisalu kiba tuvananga beni mayanzi! Mu minu, khanu tukala kwitu kuna. Minu yisa tomba ko kubalula kiyeku kyama mwingi kusala banga nsungi wu divula, vayi makani mankaka Yave kaba mu befu.” Bukyedika, nandi wudukisa mawu.

Mu thangu tuba mintwami ntwala ku Pine Bluff, tudinda mwingi tuba mintwami ntwala mifilwa. Befu tuvingila mwingi ba tufila. Kibila mbi? Kibila tuzaba ti nsungu’itu wu divula waba tomba mwingi tubwela myoko mu kimvuka ki Texas ayi waba tomba tusadila kuawu banga mintwami ntwala mifilwa. Befu tuyangalala mu diyindu beni. Vayi tuvingila, tuvingila, tuvingila, tusa tambula ko mvutu. Bosi mvutu wuyiza. Ba tuvana kiyeku ki kuba nsungi wu divula! Yiba mu ngonda Yitheti mu mvu 1965. Khomb’itu ya Leon Weaver, bubu widi nkulutu wu dingumba di Filiali yi Estados Unidos wutambula mvandi kiyeko ki kuba nsungi wu divula.

Yidasuka kibila yiyiza ba nsungi wu divula. Mvu mweka ku mbusa khomba James A. Thompson, Jr., nandi wuba nsungi wu mavula wufyongunina zikhadulu zyama. Wutsudikisa mu ntima wumboti mambu yifweti balula mwingi yiba nsungi wu divula wufwana. Thangu yitona kisalu ki nsungi wu divula, bosi yiyiza visikisa nkinza wu malongi nandi kaphana. Khomba Thompson, nandi wuba nsungi wutheti wu mavula wusala yama. Nandi wuba wukwikama ayi mambu mawombo yilonguka kwidi nandi.

Mu thangu beni, baba kubikanga nkadu nsungi wu divula. Mu sabala yimweka, yilandakana nsungi mweka wu divula mu thangu kaba kwe tala kimvuka. Bosi nandi wundandakana mu sabala yimweka bo yaba tala kimvuka kinkaka. Nandi wuphana malongi ayi zithwadusulu mwingi yizaba bwidi bu kusadila. Bosi kuntwala yitona kuvanga mamoso minu veka. Yintebuka moyo ti yikamba Glória, “Bukyedika kwandi ti thangu yifweni mwingi kambika minu veka?” Mu thangu beni, yivisa dyambu dimweka dinkinza beni. Zikhomba zidi ziwombo balenda kuvana lusadusu, vayi ngye fweti bika bawu ba kusadisa. Yintebuka moyo lusadusu yitambula kwidi zikhomba bapisuka buka yaya J. R. Brown, wuba nsungi wu divula ayi yaya Fred Rusk mwisi dikanda di Beteli.

Kimbeni ki luvyakanu lu nkanda nyitu kiba kiwombo mu thangu yina. Kilumbu kimweka, basi dingumba di KKK badyata mu nzila mu thangu tube tala kimvuka ku divula di Tennessee. Yintebuka moyo bo tuvunda vama bansumbisilanga bidya  mwingi kuvunda nkadu. Bo yaba tomba kwenda ku kikozo, dibakala dimweka di mundela diba bisono mu myoko bi basi dingumba di KKK dindandakana. Angi khomba mweka wu mundela wuba wuzangama ayi wutola kuvyokila befu baboso, wukota mvandi kuna ayi wundyuvula: “Bwidi yaya Herd widi kwaku bubote?” Mutu wunkaka wukota kuna, kasa bwe sadila ko kikozo ayi wutina mu kibila ki khomba beni wuba yami. Kuntwala, minu yiyiza visa ti kimbeni batu bambanga, kisi ko mu kibila ki nkanda nyitu vayi mu kibila ki disumu didi mu befu boso. Ayi minu yilonguka mvandi ti khomba buna khomba, kaba kwandi mfyoti voti mundela, ayi nandi kalenda fwila mu kibila kyaku.

Befu tuvyokisa 12 di mimvu mu kisalu ki nsungi wu divula ayi 21 di mimvu mu kisalu ki nsungi wu mavula. Yiba thangu yimboti, yi mayangi, yi lusakumunu ayi tulonguka mambu mawombo ma tukindisa. Vayi vaba na lusakumunu lunkaka lwaba tuvingila. Mu ngonda Yinana mu mvu 1997, makani tuba kumbusa mayiza salama. Ba tutumisa mwingi twe sadila ku Beteli yi América. Vavyoka 38 di mimvu tona tudinda mo tusadila kuna. Mu ngonda Yivwa, befu tutona kisalu kitu ku Beteli. Minu yibadila ti tunkwiza sadila kuna mu mwa thangu, vayi masi ko mawu mamonika.

Kiyeku kyama kitheti kiba kusala mu Dingumba Dintadilanga Kisalu. Mambu mawombo yilonguka! Zikhomba baba tambulanga beni byuvu biphasi biba fuminanga kwidi bakulutu ba kimvuka ayi kwidi minsungi mi divula midi ku América. Yimvutula matondo kwidi zikhomba mu mvibudulu ayi lusalusu baphana mwingi kundongisa. Ba kuthumisa mwingi yivutuka mu kisalu yiba, bukyedika yala bwela longuka kwidi zikhomba azyozyo.

Glória ayi minu tunzolanga beni luzingu ku Beteli. Befu tunzolanga beni kukotuka meni meni ayi kifu akyokyo, ki tusadisanga ku Beteli. Bo vavyoka mvu wumweka, minu yitona kusala banga nsadisi wu Dingumba Dintadilanga Kisalu mu Dingumba Dintwadisi di Zimbangi zi Yave. Bosi mu mvu 1999, yibaka lwaku lu kuba wumweka mu Dingumba Dintwadisi. Minu yilonguka mambu mawombo mu kiyeku akyokyo. Vayi dyambu dilutidi nkinza yilonguka, didi kuzaba ti Yesu Klisto, nandi mfumu yi kimvuka ki Baklisto, kubika kwandi mutu wunkaka.

Bo yinyindulanga luzingu lwama, yimmonanga ti buka ludedikini na mbikudi Amosi. Yave wumona zikhadulu zimboti mu Amosi wuba nsungi wu bibulu, ayi mvandi wuba kisalu ki kuteba mimfigu, kibila biawu biba bidya batu bakhambulu busina baba dyanga. Vayi Yave wusola Amosi mwingi kaba mbikudi ayi wunsakumuna mu kiyeku kamvana. (Amosi 7:14, 15) Buka Amosi, Yave mvandi wumbona, mwana nsadi wu ndima wusukama ku divula di Liberty, Indiana. Yave wu kutsakumunanga beni, vayi yisi ko bu kutubila lusakumunu loso ka kuphananga mu nongu ayiyi. (Zingana 10:22) Kheti luzingu lwama lutonina mu phasi mu matedi mbakulu, vayi lwidi mbanunu yimboti kuvyoka mu phila yaba yindudilanga!