1, 2. (a) Bwidi nza ayiyi yidi yivasuka? (b) Byuvu mbi tunkwiza vana mvutu mu dilongi adidi?

 KHOMBA mweka yinkyeto ku Sul yi Europa wutuba matedi luzingu lwandi kumbusa: “Tona bo yiba mwana kilezi, yimona beni mambu ma makhema.” “Minu yibanda mbusa voti yibika ku bekotanga mu mambu ma política ma tsi’ama, ayi yiyiza ba mayindu ma baboso. Mu mimvu miwombo minu yiba kimasi ki dibakala dimweka wuba vondanga batu.” Khomba mweka ku Sul yi África wutuba mu kibila mbi nandi kabela beni makhema: “Minu yaba kikininanga ti mvil’itu wulutidi ke mimvila minkaka, ayi minu yiba mu dingumba di política. Befu tulonguka bu kuvondila zimbeni zitu mu zimbedi—kheti mbeni beni wuba musi mvil’itu angi wuba ku khonzo yi dingumba dinka di política.” Khomba mweka yinkyeto wunkalanga ku Europa Central wutuba: “Minu yiba beni kimbeni ki mimvila, minu yabasa zolanga ko batu ba mimvila minkaka voti batu baba kinganga kivyakana na kyama.”

² Bubu, batu bawombo badi mavanga dedi ma zikhomba zitatu azyozyo baba. Mangumba mawombo ma política bansadilanga makhema mwingi kubaka dipanda. Batu bankwambilanga  beni mu matedi política. Ayi mu zitsi ziwombo, bantomvulanga beni batu bayizila mu zitsi zinkaka. Dedi bubikudila Kibibila, mu bilumbu bitsuka batu ‘balasa tombanga ko kudedikisa minsamu.’ (2 Timoteo 3:1, 3) Bwidi Baklisto balenda bela kithwadi mu nza yiwedi luvasanu? Befu tulenda longuka beni mu ntungulu Yesu kabika. Mu thangu’andi, batu bawombo baba beni bavasuka mu mangumba ma política. Mu dilongi adidi, tunkwiza longuka mimvutu mi byuvu bitatu: Kibila mbi Yesu kakhambu kotila mu mambu ma política ma nza ayiyi? Bwidi Yesu kamonisina ti dikabu di Nzambi dilendi ba ko ni khonzo yimvela mu matedi manguba ma política? Ayi bwidi Yesu katulongila ti tulendi sadila ko makhema?

3, 4. (a) Mbi basi Yuda bawombo baba tomba mu thangu Yesu? (b) Bwidi mambu beni mabina vukumunina minlandikini mi Yesu?

³ Basi Yuda bawombo Yesu kalonga, baba tomba kubotuka va kivika ki ntinu wu Loma. Ayi bawombo bakhambu ba phisulu yi mambu ma Nzambi, bavanga mwa dingumba di política, ayi bavukumuna bankaka. Bankaka baba landakananga dibakala dimweka baba tedilanga Yuda mwisi Ngalili wuzinga thangu yimweka na Yesu. Yuda beni wuba mesiya yi luvunu waba vukumunanga batu bankaka. Josefo wusonika binongu bi basi Yuda, wutuba ti Yuda wuvukumuna batu bawombo mwingi banwanisa ntinu wu Loma ayi batu bakikinina kufuta ziphaku wuba ku batedilanga ‘bivungisi.’ Diawu, basi Loma bavondila Yuda. (Mavanga 5:37) Bawombo mu bawu bamonisa makhema mwingi kudukisa makani mawu.

⁴ Bawombo mu dikanda di basi Yuda baba telimina Mesiya, baba yindudilanga ti Mesiya kala kwizila mwingi kukula dikabu di Isaeli va kivika ki Loma ayi kuvanga diawu diba dikabu dinneni. (Luka 2:38; 3:15) Bawombo baba yindulanga ti Mesiya wuntsikika kintinu ku Isaeli. Boti mawu mamonika, khanu basi Yuda boso baba zingilanga mu bibwangu binkaka bavutuka ku Isaeli. Diawu Yoane Mbotiki kayuvudila Yesu: ‘Bukyedika kwandi ti ngyewu mutu wowo wufweti kwiza voti tuvingila wunkaka?’ (Matai 11:2, 3) Ḿba Yoane Mbotiki waba yikuvusa ti vala bwe kwiza wunkaka wunkwiza vukisa basi Yuda. Bosi kuntwala, minlandikini myodi mi Yesu bandengana mu nzila ku Emawusi bo kavulubuka. Bawu batuba ti baba vingila Yesu, bila nandi to wulenda vukisa basi Isaeli. (Tanga Luka 24:21.) Bosi bapostolo bayuvula Yesu: ‘A Mfumu, buna yayiyi thangu wunkwiza vutudila kimfumu ki Isaeli?’—Mavanga 1:6.

5. (a) Kibila mbi basi Ngalili baba tombila kubyeka Yesu ntinu’awu? (b) Mbi Yesu kabakamba mwingi ku basadisa kubalula mayindu mawu?

⁵ Basi Yuda baba vingila Mesiya mwingi kumanisa ziphasi ziawu. Mawu malenda ba makyedika, bila basi Ngalili baba tomba kubyeka Yesu ntinu’awu. Ḿba bawu bamona ti nandi kalenda ba mfumu yimbote. Nandi wuba nlongi wumbote, wuba mangolo ma kubelusa bimbevo, ayi kuvana bidya kwidi batu boso baba mu nzala. Bo Yesu kadikila 5.000 di babakala, batu bayituka beni. Yesu wuzaba mbi bawu baba tomba kuvanga. Kibibila kintuba: ‘Yesu bo kazaba ti batidi kwiza kumbwila mwingi bambyeka ntinu, nandi wu bwe tina naveka ku mongo.’ (Yoane 6:10-15) Mu kilumbu kinkaka, batu baba bavumbama nkadu. Bosi Yesu wu basudikisa ti nandi kasa kwiza ko mwingi kumanisa zitsatu ziawu zi  kinsuni, vayi mwingi kubalonga matedi Kintinu ki Nzambi. Nandi wu bakamba: ‘Salanu, bika ti mu kibila ki bidya bimbolanga, vayi mu kibila ki bidya binkadidila mu luzingu loso.’—Yoane 6:25-27.

6. Bwidi Yesu kamonisina ti kasa tomba ko kuba mfumu mu dingumba di política? (Tala fikula yidi va thonono.)

⁶ Ava nandi kafwa, Yesu wuvisa ti mu minlandikini myandi bankaka baba kikinina ti nandi wunkwiza tona kuyala banga ntinu ku Yelusalemi. Yesu wuta nongu yi zimbongo zi kisengo zi wola mwingi kuba sadisa kuvisa ti mawu masi nkwiza monika ko. Nongu beni yiba tubila ‘dibakala dimweka di busina,’ wuba kwenda ku kinanu mwingi kakala kuna mimvu miwombo. Dibakala beni dinsundula Yesu. (Luka 19:11-13, 15) Yesu mvandi wukamba Pilato mfumu mweka ku Loma ti nandi kasa ba ko ni khonzo yimvela mu matedi mambu ma política ma nza ayiyi. Diawu Pilato kayuvudila Yesu: ‘Ngye widi Ntinu wu basi Yuda?’ (Yoane 18:33) Pilato ḿba boma kaba mona, voti kaba mwena ti Yesu kalenda vanga basi Yuda babalukila lutumu lu basi Loma. Angi Yesu wumvutudila: ‘Kintini kyami kisi ko ki nza ayiyi.’ (Yoane 18:36) Yesu wumanga kota mu mambu ma política, bila Kintinu kyandi kidi ku diyilu. Nandi wutuba ti kisalu kyandi va ntoto kiba ki ‘kuvana kimbangi ki kyedika.’—Tanga Yoane 18:36.

7. Kibila mbi dilenda ba dyambu diphasi kubotula mu ntim’itu mayindu ma kuba ku khonzo yi dingumba di política?

⁷ Yesu wuvisa mboti kiyeku kyandi. Befu kuvisa mboti kiyeku kitu, twalasa ba ko ni mayindu mu ntim’itu ma kuba ku khonzo yi dingumba di política. Tuzebi ti disi ko dyambu dilwelu. Nsungi mweka wu divula wutuba ti batu ku kizunga kaba samuninanga bayiza tona kuba beni makhema. Bawu bammwenanga ti mvil’awu wawu wulutidi nkinza ayi bankikininanga ti luzingu luawu lulenda luta ba lumbote ba kuyadila mimvila minkaka. Nandi wubwe tuba: “Matondo beni tumvutula bila zikhomba bantatamana kuba  babundana ayi mayindu mawu madi mu kisalu ki kusamuna tsangu zimbote zitedi Kintinu. Nzambi to bawu bantadilanga, bila nandi to wala manisa mambu moso makhambu masonga befu tundengana.”

8. Mu mambu mbi maphasi basi Yuda baba vyokila mu bilumbu bi Yesu?

⁸ Batu bo bammona mambu makhambu masonga va nsegi’awu, bawu bafika banga mayindu ma kukota mu mangumba ma política. Mu bilumbu bi Yesu, kufuta ziphaku diba dyambu divanga batu bawombo kukota mu mangumba ma política. Diawu Yuda mwisi Ngalili kabalukila basi Loma, bila bawu batona kusonika mazina ma batu mwingi kuzaba bakhambu futanga ziphaku. Ayi ziphaku ziwombo baba futanga, dedi zinzo, byuma wuvwidi ayi binkaka. Batu baba kongulanga ziphaku beni, baba minzodi mi zimbongo ayi mambu mayiza be bwelama. Khumbu zinkaka, bawu baba futanga zimbongo batu baba sadilanga mu ntinu mwingi kubaka kimfumu ayi baba sadilanga kimfumu beni mwingi kubwela baka zimbongo. Zakeyi, wuba mfumu mu batu baba kongulanga ziphaku ku Yeliko, wuyiza ba kisina bila nandi wuvangisa batu kufuta beni ziphaku.—Luka 19:2, 8.

9, 10. (a) Bwidi zimbeni zi Yesu batombila kunkotisa mu mambu ma política? (b) Mbi befu tulenda longuka mu mvutu Yesu kavana? (Tala fikula yidi va thonono.)

⁹ Zimbeni zi Yesu batomba kunkotisa mu mambu ma kufuta ziphaku. Bawu banyuvula matedi phaku mweka basi Yuda baba futanga. (Tanga Matai 22:16-18.) Basi Yuda basa zolanga ko kufuta ziphaku kibila yaba ku batebulanga moyo ti ku tsi luyalu lu basi Loma badi. Boti Yesu wutuba ti balendi futa ko ziphaku, khanu batu baba ‘landakananga mayindu ma política ma Elode’ batuba ti Yesu widi mbeni yi basi Loma. Vayi boti Yesu wutuba ti bafweti futa, khanu batu babika kubwe nlandakana. Buabu, mbi Yesu kavanga?

¹⁰ Yesu wumonisa ndwenga mwingi kubika kota mu mambu ma política. Nandi wutuba: ‘Luvananu kwidi Sezali byuma bi Sezali, vayi kwidi Nzambi byuma bi Nzambi.’ (Matai 22:21) Yesu wuzaba ti bawombo mu batu baba kongulanga ziphaku baba minzodi mi zimbongo, vayi nandi kasa tsikika ko mayindu mandi mu mambu beni. Vayi nandi wutsikika mayindu mu Kintinu ki Nzambi bila kiawu kyala manisa ziphasi zi batu. Yesu wubika ntungulu mwingi tulandakana. Befu tufweti bika ba ni khonzo yimvela mu mambu ma política, kheti dingumba dimweka dimmonikina ti didi dimboti ayi dinkaka dimbi. Baklisto bantsikikanga mayindu mawu mu Kintinu ki Nzambi ayi mu mambu Nzambi kantuba ti madi mambote. Mu kibila akyokyo, befu tufweti bika kusombulanga mu kibila ki mambu ma política ayi ku kolukilanga bubi zimfumu zi nza.—Matai 6:33.

11. Bwidi tulenda sadisila bankaka kubakula busonga bukyedika?

¹¹ Zimbangi ziwombo zi Yave babika mayindu mambi bawu baba mu matedi política. Dedi khomba mweka yinkyeto ku Grã-Bretanha, ava nandi kulonguka kyedika, nandi wulonguka mambu matedi política mu kikola kinangama ayi wuyiza ba mayindu ma makhema mu matedi política. Nandi wutuba: “Minu yaba tombanga kunwanina bafyoti mu kiphwanza kiawu, bila mvama mambu mawombo mambi mambonikina. Kheti mu luzabu luwombo yiba mu kunwanina batu, minu yibwela luta ba nganzi. Minu yisa zaba ko ti kimbeni  batu badi mu kibila ki nkanda nyitu, madi mambu bafweti botula mu mintima mi batu. Vayi bo yitona kulonguka Kibibila, yimona ti yifweti tona kubalula theti mabanza ma ntim’ami.” Khomba mweka yinkyeto wu mundela, wusadisa khomba beni kubalula mayindu mandi mu ntima. Nandi wubwe tuba: “Bubu, minu yidi mu kusala buka ntwami ntwala mu kimvuka kimweka ki mbembo yi myoko, ayi yidi mu kulonguka kutomba batu ba mimvila myoso.”

12. Ntindu “luvi” mbi Yesu kakamba minlandikini myandi baba keba keba?

¹² Mu thangu Yesu, bakulutu ba binganga baba sadisanga mangumba ma política. Buku mweka yi thangu yikhulu yisonimina mu Inglês bantedilanga Nzingulu ku Palestina mu Thangu Klisto, yintuba ti basi Yuda baba bavasuka mu mangumba ma binganga dedi bu babela mu mangumba ma política. Diawu Yesu kalubudila minlandikini myandi: ‘Lukeba ayi luzibula meso mu luvi lu Bafalisi ayi lu Elode.’ (Malako 8:15) Bo Yesu katuba Elode, ḿba nandi waba tubila batu baba landakana dingumba di política di Elode. Dingumba dinkaka di Bafalisi, dyaba tomba mwingi basi Yuda babika kubwe ba ku tsi luyalu lu basi Loma. Dedi bu sonikina Matai, Yesu wulubula mvandi minlandikini myandi baba keba keba mu kibila ki Basaduki. Basaduki baba tomba mwingi basi Loma batatamana kuyala, bila mawu maba kuba vananga lwaku lu kuba kimfumu. Yesu wulubula minlandikini myandi mwingi kukeba “luvi” voti malongi ma mangumba matatu beni. (Matai 16:6, 12) Bubote beni kuzaba ti Yesu wulubula batu bo bafika tomba kumbyeka ntinu.

13, 14. (a) Bwidi mambu ma política ayi ma binganga mantwadisanga makhema ayi mambu makhambulu masonga? (b) Kibila mbi tufweti bika ba makhema kheti ba tuvangidi mambu makhambulu masonga? (Tala fikula yidi va thonono.)

¹³ Bo batu ba binganga batona kukota mu mangumba ma política, mawu matwadisa beni makhema. Yesu wulonga minlandikini myandi kutatamana kuba bavasuka mu mambu ma política. Diawu zinganga Nzambi ayi Bafalisi baba tomba kuvondila Yesu. Vayi bawu baba mona boma bila batu balenda bika ku bawilukila ayi kubika kubwe balandakana. Boti mawu mamonikina, khanu bawu bazimbisa kimfumu kiawu mu binganga ayi mu mangumba ma política. Bawu batuba: ‘Befu kumbikila kavanganga mawu, buna batu boso bela tona kuba kiminu mu nandi, ayi basi Loma bela kwiza, bela tulula tsi ayi zinzo zitu.’ (Yoane 11:48) Diawu Kayife, Mfumu zinganga Nzambi katona kutombila phila yi kuvondila Yesu.—Yoane 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Kayife wutelimina ti va bwilu, bosi wufidisa masodi mwingi bebwila Yesu, vayi Yesu wuzaba makani nandi kaba ma kumvonda. Diawu mu kilumbu kitsuka kadya na bapostolo bandi, nandi wu bakamba banata zimbedi. Zimbedi ziwadi ziba zifwana mwingi ku balongisa dilongi demweka dinkinza.  (Luka 22:36-38) Mu bwilu beni, dingumba di batu diyiza mwingi kubwila Yesu. Mu kibila ki mambi kaba mona, Petelo wudasuka, diawu katitikila mbedi ayi wuzenga dibakala dimweka. (Yoane 18:10) Vayi Yesu wukamba Petelo: ‘Vutula mbedi’aku mu lubunda, kibila batu bamvondilanga mu mbedi, mvawu bela vondulu mu mbedi.’ (Matai 26:52, 53) Dilongi mbi dinkinza Yesu kalongisa minlandikini myandi? Wuba longa ti bafweti bika kukota mu mambu ma nza. Mawu Yesu kalomba mu nsambu ava kafwa. (Tanga Yoane 17:16.) Nzambi to widi nswa wu kunwana mu mambu makhambulu masonga.

15, 16. (a) Bwidi dyambu di Nzambi disadisila Baklisto kubika ba kimbeni? (b) Diswasana mbi Yave kammonanga bo kantala bwididi batu mu nza ayiyi?

¹⁵ Khomba tu betubila va thonono dilongi wunkalanga ku Sul yi Europa, mvandi wulonguka dilongi beni. Nandi wutuba: “Minu yimona ti makhema matwadisanga ko mambu masonga. Yimona mvandi ti batu bansadilanga makhema, bafika fwanga. Ayi bawombo mu bawu bankwiza banga beni nganzi. Minu yibaka beni mayangi bo yilonguka mu Kibibila ti Nzambi, nandi to wulenda twadisa mambu masonga va ntoto. Yawu tsangu yinsamunanga mu 25 di mimvu.” Khomba ku Sul yi África, wubika kusadila mbedi’andi vayi wutona kusadila ‘mbedi yi kipheve,’ voti dyambu di Nzambi. (Efeso 6:17) Bubu, nandi wunsamuna tsangu yi ndembama kwidi batu ba mimvila miwombo. Ayi khomba wunkaka wunkalanga ku Europa Central wuyiza ba Mbangi yi Yave, nnuni’andi widi musi mvila mweka nandi kaba khambu zolanga. Zikhomba zitatu azyozyo ba balula mavanga mawu bila bawu batomba kuba buka Klisto.

¹⁶ Nkinza beni kuvanga mambu amomo! Kibibila kintuba ti nza yidi buka ḿbu wunikukanga kadika thangu ayi wukhambu nsika. (Yesaya 17:12; 57:20, 21; Nzaikusu 13:1) Mambu ma política mamvanganga batu kuvasuka ayi kuba beni makhema. Vayi befu twidi batu ba ndembama ayi twidi kithwadi. Bo Yave kammona phila batu badidi bavasuka mu nza ayiyi, nandi wunkwangalanga beni mu kumona phila bisadi byandi badidi kithwadi.—Tanga Sefania 3:17.

17. (a) Mu ziphila mbi zitatu tulenda twadisila kithwadi? (b) Mbi twala longuka mu dilongi dinkwiza?

¹⁷ Mu dilongi adidi, tumalonguka ti tulenda twadisa kithwadi mu phila zitatu: (1) Befu twidi lufyatu ti Kintinu ki Nzambi kyala ludika mambu moso makhambu masonga, (2) befu tulendi kotanga ko mu mangumba ma politica, ayi (3) kubika ba makhema. Vayi kithatu kilenda tulula mvandi kithwadi kitu. Diawu mu dilongi dinkwiza, befu twala longuka bwidi tulenda nwanina mwingi kununga kithatu dedi bo Baklisto batheti banwanina.