Minu yibutuka mu mvu 1941, va dikanda dikhambu beni mbakulu ayi tuaba kalanga ku Paris, Franaça. Minu yaba zolanga beni kulonguka vayi yiyiza ba beni mu kiunda kibila bo yidukisa 10 di mimvu, yiyiza bakana kimbevu ki ntima ayi mawu maphanga kubika kikola! Mimfelimi batuba ti yifueti viokisa thangu yiwombo va kika ki kimbevu. Diawu minu yikadila ku nzo mbuku zingonda ziwombo, yaba tanganga dicionario ayi yaba kuwanga zinoticiario baba vananga ku Universidade yi Sorbonne yidi ku Paris. Thangu Doutor kakhamba ti yima beluka, yiba beni mu mayangi. Diawu yiyindudila, ‘Bukiedika zi Doutor kisalu kimboti bamvanganga.’ Tona mu thangu beni, yaba tomba kuba Doutor muingi yibukanga batu bambela. Ayi khumbu ziwombo bo tatama kaba kukhuvulanga kisalu mbi yintomba kuvanga mu luzingu, mvutu’ama waba banga wowawu “Minu yintomba kuba Doutor.” Diawu yiyiza zodila kisalu beni.

Befu tuba basi Católica. Vayi minu yabasa zabanga ko ni diambu mu matedi Nzambi ayi yiba biuvu biwombo. Bo yikota mu kikola kinangama ki mimfelimi, yiyiza baka bivisa ti vadi mutu wuvanga biuma bioso.

Yintebuka moyo bo yimona mu khumbu yitheti zicelula zikala mu biteka bantedilanga Tulipa mu microscópio. Yiyituka beni kumona phila ziawu zinkoluminanga mu thinu bo bantula biteka beni vama vadi muinya voti kiozi. Yimona mvandi ti zi citoplasma (zidi mu zicelula zi biteka beni) zinkofakananga bo bantula ziawu mu tsalu ayi zinkualubukanga bo bantula ziawu mu  nlangu. Mambu amomo yimona mu zicelula zi biteka beni maphanga kukikinina ti luzingu luisa kuizila ko mu kinzimbukulu.

Mu mvu wumuadi wu kikola yibakula bivisa binkaka ti Nzambi widi. Bo tuaba longuka matedi nyitu mutu, yimona phila koko kuvangulu. Muingi kuawu kufutama, minsuni, madikulu ayi mimvesi minsadilanga va kimueka mu phila yi kukuitukila. Dedi, tumona ti madikulu madi makangama na minsuni midi mu koko ayi madikulu beni mankuenda nati mu mimvesi midi mu dikanda di koko muingi kusadisa zitsila kuba va kibuangu kifuana. Ayi minsuni mvandi minsadisanga madikulu kutatamana makangama. Boti minsuni amiomio misi ko, khanu madikulu mammonikanga beni va dikanda ayi khanu diawu dinunganga ko kufutama. Kuvisa mambu amomo matsadisa kumona ti vadi mutu widi nduenga yiwombo wuvanga nyitu mutu.

Minu yiluta kuituka beni bo yimona phila muana kambutukilanga. Befu tulonguka ti bo muana kadi mu kivumu ki ngudi, nandi wumbakanganga phemu yi kuvumukina mu nzila ngo yikuntulanga kithuadi na ngundi. Kibila mu thangu beni mua mavudu makala mu bifula bantedilanga Alvéolos, matoniniabu ko kubaka phemu. Vayi mua zisabala ava muana kabutuka, mua nlangu bantanguninanga Surfactante wunkotanga mu mua mavudu madi mu zicelula beni, bosi bo muana kambutuka, divudu dikala mu ntima dinzibamanga ayi dinsadisanga kufila menga mu bifula ayi buawu muana kantoninanga kuvumuka.

Minu yaba tomba beni kuzaba Mvangi wu mambu amomo ma kukuitukila. Diawu yitonina kutatnganga Kibibila. Yiyituka beni kumona nsiku wutedi kukidiodisa Nzambi kavana kuidi basi Isaeli kuvioka 3.000 di mimvu kumbusa. Nandi wulonga bana ba Isaeli muingi bazikanga matuvi mawu, mvandi kukobilanga kadi kilumbu. Ayi bo mutu kadi kimbevu kintambakananga bafueti kuntula va kibuangu ki naveka. (Levi. 13:50; 15:11; Deute. 23:13) Mambu matedi kukieba batu mu kimbevu kintambakanga masonama thama mu Kibibila, vayi batu ba luzabu babakudizi to mawu mu mua zisekulu kumbusa. Mvandi minsiku Yave kavana mu matedi kubundana nyitu ayi kitsuza mikieba basi Isaeli. (Levi. 12:1-6; 15:16-24) Diawu yivisa ti Mvangi wuvana minsiku amiomio kuidi basi Isaeli waba tomba mamboti mawu ayi nandi kalenda sakumuna baboso bantumukina minsiku miandi bubu. Mu bibila abiobio yiyiza ba lufiatu ti Kibibila kidi diambu di Nzambi—Nzambi yo minu yaba khambu zabanga dizina.

Bo yiba mu kikola kinangama ki mimfelimi, buawu yizabila kikhupa kimueka baba tanguninanga Lydie ayi minu yinzola beni. Mu mvu 1965, befu tukuelana. Ayi tona mu mvu beni nati mu mvu 1971, tubuta bana batatu ayi kuntuala tuyiza bue buta bana bankaka batatu. Nkazi’ami Lydie wukutsadisanga beni, kuba kuandi va dikanda voti mu kisalu kiama ki mfelimi.

Ava yizibula nzo’ama yimbuku, yisadila theti mu mimvu mitatu ku lupitali lunkaka, kuawu  yiyambila zimbevu wadi yibe tubila va thonono, bawu baba bakuela. Ayi bo yaba kubasudikisa ntindu mbukulu bankuiza tambula, nkazi wutuba: “Lemvuka ah Doutor yisintomba ko kutambula mbukulu bansadila menga”. Minu yiyituka ayi yinyuvula: “Kibila mbi? Nandi wuphutudila: “Befu tuidi Zimbangi zi Yave.” Yawu khumbu yitheti yiyuwa matedi Zimbangi zi Yave ayi phila bantadilanga menga. Nkieto beni wuzibula Kibibila ayi wumbonisa lutangu lu Kibibila lumvanga kumanga kikininanga ntindu mbukulu ayoyo. (Mava. 15:28, 29) Diawu batona kumbonisina mambu Kintinu ki Nzambi kiala vanga. Dedi, kiawu kiala manisa bimbevu, lufua ayi ziphasi. (Nzai. 21:3, 4) “Yiyituka ayi yiba kamba: Mambu muma kukhamba mawu makani yiba tona mu bumuana buama!” Diawu yibakila makani ma kuba Doutor muingi kusadisa zimbevu. Yiba beni mu mayangi mu disolu beni ayi tuyoluka mu kilokula kimueka ayi ndambu. Bo bayenda, minu veka yimona mu ntim’ama ti yisieli ko muisi Católica, kibila yizaba dizina di Mvangi no minu yaba kuitukilanga beni—Yave!

Mu zikhumbu zitatu yibue dengana bakuela beni ku nzo mbuku’ama ayi kadika khumbu tuyoluka kuvioka kilokula kimueka. Minu yiba tumisa ku nzo’ama muingi tubue yoluka matedi Kibibila. Kheti Lydie waba banga yitu mu ndongukulu yi Kibibila vayi nandi kabasa kikininanga ko ti mambu tulonguka mu kinganga kitu ki Católica masa ba ko makiedika. Diawu yitumisa Mpelu wumueka ku nzo’itu muingi tuyoluka matedi mambu tulonguka mu kinganga kitu. Yizola beni ayi tuyoluka nati va builu, mawu masadisa Lydie kuvisa ti Zimbangi zi Yave banlonganga kiedika. Bosi luzolo luitu mu Yave luyonzuka ayi tubaka makani ma kubotama mu mvu 1974.

Mambu yilonguka matedi lukanu lu Yave, mabalula biuma yaba luta vuanga nkinza mu luzingu luama. Kuidi Lydie ayi minu kusadila Yave kiawu kiuma kilutidi nkinza mu luzingu luitu. Tubaka makani ma kusadila minsua mi Kibibila muingi kukonzula bana bitu. Tusadila nsua wuntubila matedi kumonisa luzolo kuidi Nzambi, wadi yitu muingi kukindisa kithuadi va dikanda ditu.—Matai 22:37-39.

Mu kutala kumbusa, khumbu zinkaka minu ayi Lydie tunsevanga mu kumona buidi bana bitu bavisila ti befu tuba kithuadi mu mayindu.  Bawu baza ti tuaba vuanga nkinza mambu Yesu katuba ‘Bika lutubanga to ‘Ngete’ bu lufueti tuba ngete ayi ‘mve’ bo lufueti tuba mve’, bikuma abiobio biba nsiku ku nzo’itu. (Matai 5:37) Dedi, bo muan’itu wunkieto kaba 17 di mimvu, Lydie kasa kumbika ko kabasika na dingumba di matoko. Ditoko dinkaka wunkamba “Boti mam’aku kasi kubikila ko buna yenda yoluka na tat’aku!” Muan’itu wunkamba vasi ko disuasana kibila bawu badi mayindu mamueka. Ngete, bana bitu basambanu bamona ti befu tuidi mayindu mamueka mu kusadila minsua mi Kibibila. Tumvutulanga beni matondo kuidi Yave, kibila bubu befu tuidi dikanda di bisadi bi Yave.

Kheti mambu yaba luta vuanga nkinza mu luzingu mabaluka, vayi yaba tomba kusadila luzabu luama lu kimfelimi muingi kusadisa zikhomba. Mu kibila akiokio, yikivana muingi kusadila banga Doutor ku Beteli yi Paris, bosi ku Louviers. Yinsalanga ku Beteli nduka 50 di mimvu. Ayi mu thangu ayoyo yivanga bakundi bawombo ku Beteli ayi bankaka mu bawu beka 90 di mimvu. Mvandi yiyituka beni kuzaba ti muana nkieto wumueka wunsadilanga ku Beteli, minu yisadisa mam’andi bo kaba kumbuta.

Mu mimvu mioso amiomio, luzolo luama mu Yave luluta buelama mu kumona phila nandi kankiebilanga dikabu diandi mu nzila kimvuka kiandi. Va thonono mvu 1980, Dingumba Dintuadisi bafonda ku Estados Unidos mua dingumba diaba sadisanga mimfelimi kuvisa kibila mbi Zimbangi zi Yave bakhambu kikininanga kuvutula menga.

Ayi mu mvu 1988, Dingumba Dintuadisi bayiza tedila diawu (COLIH), voti Dingumba Dinkakudilanga Matedi Menga. Va thonono mua dingumba beni diaba kengidilanga zikhomba badi mu dingumba di COLIH ku Estados Unidos, diaba sadisanga zikhomba kubakula mbukulu yifuana. Bo bazibula luaku muingi zikhomba mu Zibeteli zioso babaka dingumba di COLIH, befu mvitu ku França tuba luaku alolo. Yiyangalala beni kumona phila Yave kammonisinanga luzolo kuidi bisadi biandi.

Kisalu ki mfelimi kiawu kiaba luta banga nkinza mu luzingu luama. Vayi bo yifiongunina mawu, yivisa ti diambu difueti luta ba nkinza mu luzingu luama didi kusadisa—batu kubaka mbukulu yi kiphevi. Kibila mawu mankuiza basadisa kuvutula kithuadi kiawu na tho yi luzingu Yave Nzambi. Bo yivunda mu kisalu, minu ayi Lydie tukivana mu kisalu ki ntuami ntuala ayi tuviokisa bilokula biwombo mu kisalu ki kusamuna.

Yikidi vanganga mamoso yinnunga muingi kubelusa batu. Vayi yivisa ti kheti Doutor wulutidi luzabu, kalendi nunga ko kumanisa bimbevu voti lufua. Diawu yidi beni phuila kumona nza yimona yo yalasa bue ba ko bimbevu ayi lufua. Ayi yala sadila thangu beni muingi kubuela longuka matedi bivangu bi Nzambi, kubunda mvandi phila nyitu yi mutu yivangulu. Mambu yaba tombanga mu bumuana buama masa salama ko mamoso, kibila yidi lufiatu ti mambu malutidi mankuiza kuntuala!