Skip to content

Skip to table of contents

NONGO YI LUZINGU

Yibika Yave Kathuadisa mu Nzil’andi

Yibika Yave Kathuadisa mu Nzil’andi

BO yiba 16 di mimvu yisola kunata luzingu mu phil’ami, mu kuvanga bisalu bilenda kuphana Zimbongo ayi mayangi. Vayi buviokila thangu, Yave wuthumisa muingi kunatina luzingu mu phila yiviakana. Yiba buka nandi waba kukhamba: “Minu yala kuvana nduenga ayi yala kutuadisa mu nzila yo wufueti diatila.” (Minku. 32:8) Mu kubika Yave katuadisa luzingu luami, minu yiyonzuka mu kiphevi, yibaka lusakumunu ayi luaku lu kunsadila mu 52 di mimvu ku Africa.

YIBOTUKA KU INGLATERRA MUINGI KUKUENDA KU MALAWI

Yibutuka mu mvu 1935, ku divula di Darlaston ku kibuangu babe tedilanga tsi yinomba, mu kibila ki zifabrika ziaba basisanga muisi ku Inglaterra. Bo yiba mimvu 4 matata mami batona kulonguka Kibibila na Zimbangi zi Yave. Bo yidukisa 15 di mimvu, yivisa ti yibakula kiedika. Diawu mu mvu 1952 yibotama bo yiba 16 di mimvu.

Mu thangu beni minu yitona kuvanga kisalu ku fábrica baba vanganga bisengu muingi kutula mu zimotor zi makalu. Ayi batona kukhubika muingi yiba secretário yi impresa beni. Bukiedika, yaba zolanga kuvanga kisalu beni.

Vayi vaba tombulu kubaka makani mankinza. Kibila nkengididi wu bimvuka wuthumisa muingi yitona kutuadisa ndongukulu yi Kibibila yaba vangamanga va khati sabala ku kimvuka kitu ku Willenhall. Vayi yiba beni divuda, kibila va khati sabala minu yaba landakananga zikhutukunu mu kimvuka kiba kifikama na kibuangu yaba sadilanga ku Bromsgrove, kiba 32 di zikilometro. Vayi ku tsuka sabala yaba landakananga zikhutukunu mu kimvuka kitu ku Willenhall.

Mu kutomba kubuela mioko kimvuka ki Yave, yikikinina kiyeku nkengididi wu bimvuka kaphana kheti mu kuzaba ti yinkuiza ba mu kiunda ki kubika kisalu yaba zolanga. Yinhonganga ko mu makani yibaka ma kubika Yave katuadisa luzingu luami, kibila matsadisa kubaka lusakumunu ayi luaku luwombo mu luzingu.

Bo yaba landakananga zikhutukunu mu kimvuka kiba ku Bromsgrove, yizaba Anne—khomba mueka wuba beni kitoko ayi kiphevi kimboti. Befu tukuelana mu mvu 1957 ayi tuyangalala bo tutambula biyeku. Dedi kisalu ki mintuami ntuala, mintuami ntuala mifilu, kukengidila bimvuka, bosi mu kisalu ki Beteli. Bukiedika! Nkazi’ama Anne widi tho yi khindusulu mu luzingu luami.

Mu mvu 1966, ba tutumisa muingi tukota mu kikola ki Ngiliadi turma 42. Bosi ba tufila ku Malawi, baba tedilanga tsi yi ndizulu yimboti ku África. Kibila baba yambanga buboti zinzenza. Vayi befu tuisa zaba ko ti ndizulu beni yimboti, yisinkuiza kadidila ko.

TUVIOKILA MU MAMBU MAPHASI KU MALAWI

Dikalu tuaba sadilanga mu kisalu kitu ku Malawi

Tuvitila ku Malawi mu kilumbu 1, ngonda Yimuadi, mu mvu 1967. Mu zingonda zitheti befu tukivana muingi kulonguka zimbembu bankolukanga kuna. Bosi tutona kuvanga kisalu ki kukindisa minkengididi mi bimvuka. Batu bawombo baba yindulanga ti dikalu ditu, dilenda kuenda voso kua vama ayi kutaba mila. Vayi diawu diaba diatanga to mu zinzila zikhambulu beni mabulu. Ayi tumona ti vaba tombulu kutula kapa ku yilu dikalu muingi nlangu wu mvula wubika kukota ku khati. Kheti yiba thangu yi ziphasi, vayi tuyangalala kibila yiba ndizulu yimboti mu kisalu kitu ki misioni!

Mu ngonda yinna yivisa ti tuaba belama kubakana mambu na zimfumu zi luyalu. Kibila yiyuwa mu rádio, Hastings Banda ntinu wu Malawi kutuba ti Zimbangi zi Yave basintomba ko kufuta ziphaku ayi badi mu kutula nkaku mambu ma pulitika. Bukiedika, mambu amomo maba ma luvunu. Nandi katubila mawu, kibila befu tuabasa kotanga ko mu mambu ma pulitika ayi tumanga kusumba nkanda wummonisa dingumba mbi di pulitika tuba.

Mu ngonda Yivua, tutanga mu Jornal ti ntinu wutuba ti, zimbangi zi Yave baba tuadisanga divunza mu bibuangu bioso ayi nandi wuzabikisa mu lukutukunu lu zimfumu zi luyalu ti mu thinu wunkuiza baka makani ma kukandimina kisalu ki Zimbangi zi Yave. Mawu mamonika, bawu bakandimina kisalu kitu mu kilumbu 20, ngonda Yikumi mvu 1967. Ayi mu thinu, zimfumu zi migração bayiza zibika Beteli, bosi bakukisa zimisionario zioso muingi bavutuka mu zitsi ziawu.

Mu thangu ba tukanga ku tsi Malawi mu mvu 1967 va kimueka na khomba Jack ayi Linda Johansson mvawu baba mu kisalu ki misioni

Bawu ba tutula mu buloku mu bilumbu bitatu, bosi ba tufila ku Maurícia tsi yinkaka yiba mu thuadusulu yi Grã-Bretanha.—Vayi zimfumu zi luyalu, basa tubika ko kuvanga kisalu ki misioni. Diawu ba tufidila ku Rodesia, bantedilanga bubu Zimbábue. Bo tuvitila kuna, tudengana mfumu yimueka yi migração waba manga ku tubika kukota ku tsi’awu. Nandi wutuba: “Benu basa mukikinina ko kukala ku Malawi ayi ku Maurícia, diawu muma kuizila akuku kibila musiedi ko vama va kukala.” Mu thangu beni nkazi’ama Anne wutona kudila. Kibila tuba buka ti ni mutu kabasa bue tutomba ko! Minu yaba tomba kubika mambu moso ayi kuvutuka ku Inglaterra. Bosi zimfumu zi migração ba tukamba tuelala ku Beteli, vayi mu kilumbu kinlanda tuvutuka kuna muingi batadila buboti mambu mitu. Befu tuba beni bavonga vayi tubika mambu moso mu mioko mi Yave. Va masika mu kilumbu beni, ba tufila nkanda wu tuvana nsua wu kukala ku Zimbábue. Minu yizimbakananga ko phila yibela mu kilumbu beni—Yiba lufiatu ti Yave waba tutuadisa mu nzil’andi.

KIYEKU KIMONA KU—ZIMBÁBUE

Minu ayi Anne ku Beteli yi Zimbábue, mu mvu 1968

Ku Filiali yi Zimbábue, yitambula kiyeku mu Dingumba Dintadilanga Matedi Kisalu muingi kutadila zitsatu zitedi tsi Malawi ayi Moçambique. Zikhomba ku Malawi baba viokila mu ziphasi ziwombo, diawu kisalu kiami kiba, kusekula bipholo bimfumina kuidi minkendidi mi bimvuka baba ku Malawi. Thangu zinkaka yaba salanga nati va builu muingi kumanisa kusekula kipholo kimueka. Ayi yaba dilanga bo yaba tanganga zikhuamusu zikhomba baba viokila *. Vayi kiminu kiami kiaba kindusuanga beni mu kumona lukuikumunu, kiminu ayi kukindama kuawu.—2 Koli. 6:4, 5.

Tuaba vanganga mamoso muingi kufila bidia bi khepevi kuidi zikhomba zisiala ku Malawi ayi kuidi bo batina ku Moçambique mu kibila ki zikhuamusu. Khomba mueka ku Zimbábue wuvana nzo’andi muingi minsekudi batatamana kusekula bilongulu mu Chichewa, mbembo bankolunkanga beni ku Malawi. Mu luzolo, nandi wubue tungisa bivinga binkaka muingi minsekudi basadila ayi bakala. Mu phila ayoyo, bawu batatamana kusekula bilongulu.

Tuvanga mangolo muingi minkengididi mi bimvuka ku Malawi, balandakananga lukutukunu lu mavula kadika mvu mu mbembo Chichewa ku Zimbábue. Kutsuka, bawu baba tambulanga malongi, muingi babaka bu kuvangila mua masolo ma nkindisa zikhomba zioso ku Malawi. Mvu wumueka bo bawu bayiza kangala ku Zimbábue, befu tukubika kikola ki Ministério do Reino muingi kukindisa minkengididi amiomio baba monisanga kibakala.

Yidi mu kuvanga dilongi mu mbembo Chichewa mu lukutukunu lu mavula luvangama ku Zimbábue mu zimbembo Chichewa ayi Shona

Mu ngonda Yimuadi mu mvu 1975, tuyenda ku Moçambique muingi kue tala zikhomba zifumina ku Malawi. Zikhomba aziozio baba landakananga zithuadusulu zimona zi kimvuka ki Yave, kubunda mvandi thuadusulu yi kuba dingumba di bakulutu ba kimvuka. Ayi bakulutu ba kimvuka baba bamona, baba vanganga mambu mawombo muingi kukindisa zikhomba mu kiphevi. Dedi kuvanga disolo di baboso, kufiongunina va kimueka lutangu lu kilumbu, ndongukulu yi Kibanga ki Nsungi ayi baba vanganga zikhutukunu zi divula. Mvandi vaba dingumba diaba diodisanga kibuangu, dinkaka diaba kabulanga bidia ayi dinkaka diaba tula nsika va kibuangu. Zikhomba aziozio zikuikama, banungina mawu mu lusakumunu lu Yave. Ayi befu tuyenda muingi kuba kindisa, vayi befu tuluta kindisu mu kisalu kiawu kimboti.

Mu mimvu 1970, filiali yi Zâmbia yitona kukieba zitsatu zi tsi yi Malawi. Vayi kheti bobo, yaba yindulanga ayi kunata mu minsambu zikhomba ziba ku Malawi, dedi bo zikhomba zinkaka baba vangilanga. Ayi khumbu ziwombo yaba kutakananga na zikhomba baba mu Dingumba di Filiali yi Zimbábue, yi Malawi, yi África do Sul ayi yi Zâmbia. Mu zikhutukunu beni, tuaba kuyikuvusanga kiuvu kimueka to, “Mambu mbi mankaka tulenda vanga muingi kusadisa zikhomba zitu ku Malawi?”

Buviokila thangu, zikhuamusu zikhomba baba viokila zitona kudekuka. Zikhomba batina mu zitsi zinkaka batona kuvutuka ku Malawi ayi bo basiala ku Malawi mvandi babasa bue viokila ko beni mu zikhuamusu. Zitsi ziba zifikama na Malawi, bakikinina kisalu ki Zimbangi zi Yave. Dedi ku Moçambique bakikinina kisalu kitu mu 1991. Vayi kheti bobo, tuaba yindulanga ‘thangu mbi Zimbangi zi Yave ku Malawi bala bakila kiphuanza ki kusadila Yave?’

TUVUTUKA KU MALAWI

Bo mambu ma pulitika mabaluka ku Malawi mu mvu 1993, zimfumu zi luyalu bavana Zimbangi zi Yave kiphuanza ki kuvanga kisalu kiawu. Ayi mua thangu to yivioka, minu yaba koluka na khomba yinkaka wuba mu kisalu ki misioni ayi nandi wu ndiuvula, “Ngie wunkuiza vutuka ku Malawi?” Minu yiba 59 di mimvu diawu yimvutudila, “Ndamba, minu yeka beni nkulutu!” Vayi muna kilumbu beni, yitambula nkanda wufumina kuidi Dingumba Dintuadisi, muingi ku tudinda tuvutuka ku Malawi.

Tuaba zolanga beni kiyeku kitu ku Zimbábue ayi tubaka kuna bakundi bawombo. Diawu mu luzolo Dingumba Dintuadisi ba tukamba ti befu kutia, tulenda tatamana kusadila ku Zimbábue. Tuba luaku lu kusola boti tunkuiza tatamana ku Zimbábue, vayi yitebuka moyo matedi Abalahami ayi Sala bo babika nzo’awu yimboti mu bununu buawu ayi batumukina Yave mu kulandakana thuadusulu’andi.—Ngene. 12:1-5.

Befu tubaka makani ma kulandakana makani ma kimvuka ki Yave ayi tuvutuka ku Malawi mu kilumbu 1 ngonda Yimuadi mu mvu 1995, bo vavioka 28 di mimvu tona khumbu yitheti tuvitila kuna. Ayi mu thangu beni, minu ayi zikhomba wadi ba tusola tuba mu Dingumba di Filiali muingi kutuadisa kisalu ki Zimbangi zi Yave ku Malawi.

YAVE WUVANGA KISALU KIYONZUKA

Luba lusakumunu luwombo kumona Yave kufika konzula kisalu kiandi! Dedi mu mvu 1993 kuba 30.000 di minsamuni, vayi mu mvu 1998 kuyiza ba 42.000 di minsamuni. * Dingumba Dintuadisi bavana nsua muingi kutunga Beteli yimona yifueti salimina kisalu kitedi kukieba zitsatu zi kusamuna. Diawu tusumbila terreno ku divula di Lilongwe yiba 12-hectares ayi batsola muingi kutuadisa kisalu ki kutunga.

Khomba Guy Pierce wuba mu Dingumba Dintuadisi wuvanga dilongi muingi kukundula beteli yimona mu ngonda Yintanu, mvu 2001. Kuvioka bivevi biodi bi Zimbangi zi Yave balandakana lukutukunu beni ayi bawombo mu bawu baba kuvioka 40 di mimvu tona babotama. Zikhomba aziozio bakindama mu mambu mawombo maphasi bo bakandimina theti kisalu kitu. Kheti basa ba ko zimbongo ziwombo, vayi baba busina mu kiphevi. Ayi baba beni mu mayangi bo bayenda kue tala Beteli yimona. Mu zikhonzo zioso tuviokila ku Beteli, tuaba kuwa bisiku bi minkunga mi Kintinu mu bisiku bi África ayi bivanga nkungi beni wuba wu mayangi. Bukiedika, kiawu kiba kivisa ti Yave waba sakumuna lukuikumunu zikhomba bamonisa.

Bo Beteli yimana kutungu, yitambula kiyeku ki kukundula Zinzo zi Kintinu. Bimvuka biwombo ku Malawi babaka ndandu mu thuadusulu yimona tutambula yi kutungisa zinzo zi Kintinu kheti mu bibuangu bikhambu ba beni mbakulu. Mu bibuangu binkaka, bimvuka baba kutakananga mu mavuala ma bititi, bikundu bi miti ayi makunzi ma minti mi eucalipto. Vayi zikhomba baba mayangi mu kutunga zinzo zi Kintinu zimona ayi zimboti mu kusadila biliki biviku ku mbazu. Bo zinzo zi Kintinu zimana kutungu, zikhomba baba solanga kutula bikundu bikula bi mabaya kubika kuandi bio kadika mutu kankala naveka. Kibila baba tubanga ti mu bikundu bikula baba luaku lu kuyamba batu bawombo ku nzo Kintinu!

Mvandi yibaka luaku lu kumona phila Yave kasadisila batu bawombo kukonzuka mu kiphevi. Matoko mawombo ku África maphanga beni kukuituka mu phila baba fika longukilanga mambu mu khubumunu batambula. Dedi, bawu batambula biyeku ku Beteli, mu bimvuka ayi bankaka baba minkengididi mi bimvuka. Ayi bimvuka biwombo bibaka khindusulu, kibila zikhomba aziozio, ba kivana mu ntima woso mu kisalu ki Yave. Bankaka mu bawu baba bakuela, vayi bamanga kubuta bana kheti makanda mawu baba kuba kuikanga kuvanga mawu.

MAYANGI MU MAKANI YIBAKA

Minu ayi Anne ku Beteli yi Inglaterra

Bo yiviokisa 52 di mimvu ku África, minu yitona kubela. Diawu Dingumba di Filiali ku Malawi badinda kuidi Dingumba Dintuadisi muingi tuesadila ku Beteli yi Inglaterra ayi bawu bakikinina makani amomo. Va thonono tuba mu kiunda kibila vaba tombulu kubika kiyeku tuaba zolanga, vayi dikanda di Beteli yi Inglaterra badi mu ku tukieba buboti mu bununu buitu.

Yidi lufiatu ti kubika Yave kathuadisa mu nzil’andi, mawu makani malutidi nkinza yibaka mu luzingu luami. Boti minu yifiatila mu ndueng’ami voti kufiatila mu kisalu kiami, khanu yisa zaba ko kuidi yidi bubu. Vayi Yave wuzaba mambu malutidi nkinza mu minu ayi ‘wusudika nzil’ami.’ (Zinga. 3:5, 6) Bo yiba ditoko, yaba kuangalala beni mu mambu yaba longuka ku kisalu kiami. Vayi kuba mu khati dikanda di Yave mu nza yimvimba, diphana mambu malutidi kena kisalu akiokio. Kibila mawu manzibudila muelu wunneni wu kisalu kilutidi kena kisalu yiba vanganga. Diawu, kuidi minu kusadila Yave diba ayi diala tatamana kuba diambu dilutidi nkinza mu luzingu luami!

^ Kinongo ki kisalu ki Zimbangi zi Yave ku Malawi kibasika mu Anuário mvu 1999, tsielu 148-223.

^ Bubu ku Malawi kuidi kuvioka 100.000 di minsamuni.