1-3. 1) ¿Baʼaxten jach pʼuʼuj Pablo le ka kʼuch tu kʼíiwikil Atenasoʼ? 2) ¿Baʼax jeʼel u páajtal k-kanik tiʼ le bix úuchik u kaʼansaj Pablooʼ?

 PABLOEʼ tiaʼan Atenaseʼ, junpʼéel u kaajil u luʼumil Grecia. Teʼelaʼ tiʼ kaʼansajnaj Sócrates, Platón yéetel Aristótelesiʼ. U kajnáaliloʼob le kaajaʼ jach religiosoʼob. Jeʼel tuʼuxak ka paakatnak máakeʼ yaan imagenoʼobiʼ: teʼ temploʼoboʼ, teʼ kʼíiwikoʼ yéetel teʼ calleʼoboʼ. Teʼeloʼ u jejeláasil diosoʼob ku adorartaʼaliʼ. Pabloeʼ u yojel jach pʼektaʼan le imagenoʼob tumen Jéeobaoʼ, le oʼolal letiʼeʼ jach u pʼekmoʼon xan. Hasta pʼuʼuj le ka tu yilaj chuup le kaaj yéetel imagenoʼoboʼ (Éxo. 20:4, 5).

² Le ka kʼuch teʼ kʼíiwikoʼ tu yilaj junpʼéel baʼal jach táaj kʼaas. Tu xaman chikʼinileʼ tiʼ tsolkíintaʼan u estatuail le dios Hermesoʼ, tsʼoʼoleʼ chaknuul yanil. Le kʼíiwik xanoʼ chuup yéetel lugaroʼob tuʼux ku adoraroʼob. ¿Bix kun kʼaʼaytaj tiʼ le máakoʼob beyaʼ? ¿Yaan wa u béeytal u controlarkuba utiaʼal u tsikbal tiʼ baʼaxoʼob jeʼel u yuʼubik le máakoʼoboʼ? ¿Yaan wa u béeytal u yáantik kex tak chéen juntúul u natsʼuba tu yiknal le jaajil Diosoʼ?

³ Tiʼ Hechos 17:22-31, jeʼel u páajtal k-ilik bix úuchik u tsikbal yéetel le máakoʼob jach kaʼanchajaʼan u xookoʼoboʼ. Le kéen k-xakʼalteʼ yaan u yáantkoʼon utiaʼal ka tuukulnakoʼon tiʼ le máaxoʼob uʼuyikoʼonoʼ yéetel ka tsikbalnakoʼon tiʼ baʼaloʼob jeʼel u yuʼubikoʼobeʼ, jeʼex tu beetil Pablooʼ.

4, 5. ¿Tiʼ baʼax lugariloʼob kʼaʼaytajnaj Pablo tu kaajil Atenas, yéetel tiʼ máaxoʼob kʼaʼaytajnaji?

⁴ Tu kaʼapʼéel viajeil u kʼaʼaytaj Pablo kex teʼ año 50, bin Atenas. Silas yéetel Timoteoeʼ pʼáatoʼob Berea. a Mientras táan u páaʼtik Pablo u kʼuchloʼobeʼ «káaj u tsikbal yéetel le judíoʼob teʼ sinagoga» jeʼex suuk u beetkeʼ. Tsʼoʼoleʼ bin xan kʼaʼaytaj «teʼ kʼíiwik» tuʼux yaan le máakoʼob maʼ judíoʼoboʼ (Hech. 17:17). Le kʼíiwikaʼ tiaʼan tu xaman-chikʼinil le Acrópolisoʼ yéetel kex cinco hectáreas u nojchil. Teʼelaʼ maʼ chéen ku muchʼkuba le máakoʼob koonoloʼ, baʼaxeʼ jeʼex u yaʼalik juntúul máak kaʼanchajaʼan u xookeʼ «ku muchʼkubaʼob utiaʼal koonol, utiaʼal política yéetel utiaʼal uláakʼ baʼaloʼob  suukaʼan u beetaʼal teʼ kaajoʼ». Tiʼ xan suuk u muchʼkuba le máakoʼob kaʼanchajaʼan u xookoʼob utiaʼal u tsikbaltikoʼob le baʼaxoʼob u yojloʼoboʼ.

⁵ Pabloeʼ maʼ chéen chʼaʼabil kun kʼaʼaytaj tiʼ le kaʼajaats máakoʼobaʼ: tiʼ le epicúreoʼob yéetel le estoicoʼoboʼ. b Le epicúreoʼoboʼ ku creerkoʼob kaʼacheʼ chéen bey úuchik u yantal tuláakal baʼaloʼ. Letiʼobeʼ ku yaʼalikoʼob kaʼachi: «Maʼ kʼaʼabéet u chʼaʼabal saajkilil tiʼ Diosiʼ. Le kéen kíimik máakeʼ mix baʼal ku muʼyajtik. Jeʼel u páajtal u yantal tiʼ máak baʼax maʼalobeʼ yéetel jeʼel u páajtal u chúukpajal u yóol máak u muʼyajt baʼax kʼaaseʼ». Le estoicoʼoboʼ ku creerkoʼob kaʼacheʼ utiaʼal u bin utsil tiʼ máak ichil u kuxtaleʼ chéen kʼaʼabéet u nuʼuktikuba yéetel u tuukul. Maʼatech u creerkoʼob wa yaan juntúul Dios jeʼex le ku adorartik le cristianoʼoboʼ. Tsʼoʼoleʼ le kaʼajaats máakoʼobaʼ maʼatech u creerkoʼob wa yaan u kaʼa kuxtal le kimenoʼob jeʼex u kaʼansik u discípuloʼob Cristooʼ. Jeʼex k-ilkoʼ le baʼaloʼob ku kaʼansik le epicúreoʼob yéetel le estoicoʼoboʼ ku binoʼob tu contra le baʼaxoʼob tu kaʼansaj Cristooʼ yéetel ku máan u kʼaʼayt Pablooʼ.

6, 7. ¿Baʼax tu yaʼalaj le máakoʼob kaʼanchajaʼan u xookoʼob yoʼolal le baʼax ku tsikbaltik Pablooʼ, yéetel bix xan u beetik le máakoʼob teʼ kʼiinoʼobaʼ?

⁶ ¿Kʼaʼam wa le baʼax tu tsikbaltaj Pablo tumen le máaxoʼob kaʼanchajaʼan u xookoʼoboʼ? Maʼatech, baʼaxeʼ yaan tiʼ letiʼobeʼ tu yaʼaleʼ Pabloeʼ juntúul «loco máak maʼ tu makik u chiʼ» (Hech. 17:18, ilawil nota utiaʼal xakʼalxook nwtsty ich español). Juntúul máak ku xakʼaltik u tʼaaniloʼob le Bibliaoʼ tu yaʼaleʼ le tʼaan griego meyajnaj teʼeloʼ «ku tsʼáaik naʼatbil juntúul chʼíichʼ táan u lukʼik semillaʼob. Ka máan kʼiineʼ joʼopʼ u meyaj xan utiaʼal u yúuchul tʼaan tiʼ le máaxoʼob ku máan u kaxtoʼob u yalab janal wa uláakʼ baʼaloʼob teʼ kʼíiwikoʼ. Ka tsʼoʼokeʼ meyajnaj utiaʼal u yúuchul tʼaan tiʼ le máaxoʼob chéen ku máan u tsikbaltoʼob le baʼax ku yuʼubikoʼoboʼ wa tiʼ le máaxoʼob ku tʼaanoʼob chéen minaʼan u cuentailoʼ». Jeʼex k-ilkoʼ le máakoʼob kaʼanchajaʼan u xookoʼoboʼ táan u yaʼalikoʼobeʼ Pabloeʼ mix baʼal u yojel yéetel chéen ku repetirtik baʼax ku yuʼubik u yaʼalaʼal. Kex beyoʼ letiʼeʼ maʼ tu chaʼaj u sajakkúuntaʼaliʼ.

⁷ Teʼ kʼiinoʼob xanaʼ bey u yúuchloʼ le máakoʼoboʼ ku yaʼalikoʼobtoʼon baʼal tumen k-creertik le baʼaxoʼob ku kaʼansik le Bibliaoʼ. Yaan tiʼ le máaxoʼob kaʼanchajaʼan u xookoʼoboʼ ku yaʼalikoʼobeʼ le máaxoʼob yaan u naʼatoʼoboʼ unaj u creerkoʼob yanchaj tuláakal baʼal yoʼolal evolución, pero le máaxoʼob maʼ tu creerkoʼoboʼ ignoranteʼob wa minaʼan u naʼatoʼob. Letiʼobeʼ u kʼáatoʼob ka ilaʼakoʼon bey minaʼan k-naʼateʼ tumen k-kaʼansik baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ yéetel k-eʼesik yaan Máax Beetmil tuláakal baʼal. Chéen baʼaleʼ maʼatech k-chʼaʼik saajkil, baʼaxeʼ maʼ tu xuʼulul k-kaʼansikeʼ Jéeoba, juntúul Dios jach yaan u naʼateʼ, letiʼ beet tuláakal baʼal (Apo. 4:11).

8. 1) ¿Baʼax tu yaʼalaj jujuntúul máakoʼob ka tu yuʼuboʼob le baʼax ku tsikbaltik Pablooʼ, yéetel baʼax tu beetoʼob? 2) ¿Baʼax le Areópago tuʼux bisaʼab Pablooʼ? (Ilawil le nota yaan teʼ página 142).

⁸ Chéen baʼaleʼ uláakʼ máaxoʼob yanoʼob teʼ kʼíiwikoʼ tu yaʼaloʼob yoʼolal le baʼax ku tsikbaltik Pablooʼ: «Míin táan u tʼaan tiʼ u diosoʼob le j-táanxel luʼumiloʼoboʼ» (Hech. 17:18). ¿Jach wa tu jaajil táan u kaʼansik ka adorartaʼak yaanal diosoʼob?  Wa beyoʼ táan kaʼach u tsʼáaik u kuxtal tu chiʼ kíimil jeʼex úuch tiʼ Sócrateseʼ, letiʼeʼ kíimsaʼab úuchik u beetik beyoʼ. Le oʼolal bakáan bisaʼab Pablo teʼ Areópagooʼ, utiaʼal u tsoliktiʼob le túumben baʼaloʼob ku kaʼansikoʼ. c ¿Bix ken u defendertil le baʼax ku kaʼansik tu táan le máakoʼob mix baʼal u yojloʼob yoʼolal le Bibliaoʼ?

9-11. 1) ¿Tiʼ baʼax tʼaanaj Pablo utiaʼal u taaktal u chʼenxikintaʼal? 2) ¿Bix jeʼel u páajtal k-beetik jeʼex Pablo kéen kaʼansajnakoʼoneʼ?

⁹ Kʼaʼajaktoʼon bix úuchik u pʼuʼujul Pablo le ka tu yilaj chuup le kʼíiwik yéetel imagenoʼoboʼ. Chéen baʼaleʼ letiʼeʼ tu controlartuba, maʼ tu yaʼalaj tiʼ le máakoʼob jach kʼaas le baʼax ku beetkoʼoboʼ. Tu kaxtaj bix jeʼel u taaktal u yuʼubaʼal le baʼax ken u tsikbaltoʼ. Tu yaʼalaj: «Xiibeʼex tiʼ u kaajil Atenas, kin tsʼáaik cuentaeʼ teʼexeʼ maʼ beyeʼex jeʼex le uláakʼ máakoʼoboʼ tumen teʼexeʼ a kʼubmaj a wóoleʼex tiʼ a dioseʼex» (Hech. 17:22). Pabloeʼ bey ka u yaʼaltiʼobeʼ: «Kin wilkeʼ jach a kʼubmaj a wóoleʼex  tiʼ a dioseʼex». Letiʼeʼ tu yeʼesaj naʼat tumen tu felicitartoʼob, tu naʼateʼ kex tusaʼanoʼobeʼ yaneʼ uts u puksiʼikʼaloʼob yéetel jeʼel u kʼamkoʼob u jaajileʼ. Tsʼoʼoleʼ mantatsʼ ku kʼaʼajsik bix úuchik u kʼexik u kuxtal. Juntéenjeakeʼ tu yaʼalaj: «Teen kaʼacheʼ [...] minaʼan in fe yéetel maʼ in wojel kaʼach baʼax kin beetkiʼ» (1 Tim. 1:13).

¹⁰ Tsʼoʼoleʼ tu yaʼalajtiʼobeʼ le táan u máan ichil le kaajoʼ tu yilaj le baʼaloʼob ku meyajtiʼob utiaʼal u adoraroʼoboʼ. Tu yilaj junpʼéel altar tuʼux tsʼíibtaʼan: «Utiaʼal juntúul Dios Maʼ Kʼaj Óolaʼaniʼ». Juntúul máax kaʼanchajaʼan u xook ku xakʼaltik le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ «le griegoʼob yéetel le uláakʼ kaajoʼoboʼ suuk u beetkoʼob altaroʼob tiʼ le ‹diosoʼob maʼ u kʼaj óoloʼoboʼ›. Ku beetkoʼob beyoʼ utiaʼal u chʼaʼikoʼob en cuenta tuláakal le diosoʼoboʼ, beyoʼ mix juntúul ken u ofendertoʼobiʼ». Tiʼ Pabloeʼ meyajnaj le altar tu yilaj utiaʼal u kʼaʼaytik tiʼ le máakoʼob le baʼaloʼob maʼalobtak ken u beet Diosoʼ. Letiʼeʼ tu yaʼalajtiʼob: «Le dios ka adorarkeʼex kex maʼ a kʼaj óoleʼexoʼ tiʼ letiʼ kin tʼaan» (Hech. 17:23). Pabloeʼ jujunpʼíitil úuchik u bin u kʼaʼaytajtiʼob, mix wal tu tsʼáajoʼob cuentaeʼ. Letiʼeʼ maʼ táan u tʼaan kaʼach tiʼ diosoʼob j-táanxel luʼumiloʼobiʼ mix tiʼ túumben diosoʼobiʼ, baʼaxeʼ táan u tʼaan kaʼach tiʼ le u jaajil Diosoʼ, le Dios maʼ u kʼaj óoloʼoboʼ.

¹¹ ¿Bix jeʼel k-beetik jeʼex Pablo kéen kʼaʼaytajnakoʼoneʼ? Kéen tsikbalnakoʼon yéeteloʼobeʼ jeʼel u páajtal k-aʼaliktiʼob beyaʼ: «Kin tsʼáaik cuenta jach ka creertik Dios. Teneʼ uts tin tʼaan in tsikbal yéetel le máaxoʼob jach u kʼubmaj u yóoloʼob tiʼ Diosoʼ». Kéen k-aʼaltiʼob leloʼ ku yáantaj utiaʼal u káajal k-tsikbal yoʼolal Dios tu yéeteloʼob. Maʼ unaj k-juzgartik le máakoʼob yoʼolal baʼax ku creerkoʼoboʼ. Kʼaʼajaktoʼoneʼ yaʼab sukuʼunoʼobeʼ antes u kʼaj óoltikoʼob u jaajileʼ jach ku defenderkoʼob le baʼax ku creerkoʼoboʼ.

12. ¿Máakalmáak le óoxpʼéel baʼaloʼob meyajnaj tiʼ Pablo utiaʼal u chʼenxikintaʼaloʼ?

¹² Pabloeʼ tsʼoʼok u yilik tiʼ baʼax jeʼel u páajtal u tsikbal yéetel le máakoʼoboʼ. Chéen baʼaleʼ, ¿yaan wa ta tʼaan u chʼenxikintaʼal? Letiʼeʼ u yojleʼ le máakoʼobaʼ jach ku creerkoʼob u kaʼansaj le griegoʼoboʼ yéetel maʼ u kʼaj óoloʼob u Tʼaan Diosiʼ. Le oʼolal tiʼ jejeláas baʼaloʼob tʼaanaj le ka tsikbalnaj tu yéeteloʼoboʼ. Yáaxeʼ le ka tʼaanaj tu yéeteloʼobeʼ maʼ tu yaʼalaj wa teʼ Tsʼíiboʼob ich Hebreo ku chʼaʼik le baʼax ku kaʼansiktiʼoboʼ, u kaʼapʼéeleʼ tu yáantaj le máakoʼob u yiloʼob de ke ku naʼatkoʼoboʼ, le oʼolal yaʼab u téeneleʼ ichil u tsikbaleʼ tu yaʼalaj «toʼon». U yóoxpʼéeleʼ tu chʼaʼchiʼitaj jujunpʼéel baʼaloʼob ku yaʼalik le libroʼob ich griegooʼ, leloʼ tu beetaj utiaʼal u yeʼesiktiʼobeʼ le baʼax ku kaʼansikoʼ bey u yaʼalik xan u libroʼoboʼ. Beoraaʼ koʼoneʼex xakʼaltik le baʼax tu yaʼalaj Pablo tiʼ le máaxoʼob kajaʼanoʼob Atenasoʼ. ¿Baʼax tu kaʼansajtiʼob yoʼolal le u jaajil Diosoʼ?

13. ¿Baʼax tu yaʼalaj Pablo yoʼolal le bix yanchajik le kaʼan yéetel le Luʼumoʼ, yéetel baʼax tu yóotaj u kaʼans yéetel leloʼ?

¹³ Dios beet tuláakal le baʼaloʼoboʼ. Pabloeʼ tu yaʼalajtiʼob: «Le Diosaʼ letiʼ beet yóokʼol kaab yéetel tuláakal le baʼaxoʼob yanoʼoboʼ, letiʼ u Yuumil kaʼan yéetel luʼum, maʼatech u kajtal tiʼ temploʼob beetaʼan tumen u kʼab wíinikoʼob»  (Hech. 17:24). d Yéetel le tʼaanoʼobaʼ Pabloeʼ tu yeʼeseʼ le kaʼan yéetel le Luʼumoʼ maʼ chéen bey yanchajikoʼ, baʼaxeʼ beetaʼab tumen le u juntúuliliʼ jaajil Diosoʼ (Sal. 146:6). Jeʼex k-ilkoʼ u Yuumil kaʼan yéetel Luʼumeʼ maʼatech u kajtal tiʼ temploʼob beetaʼan tumen u kʼab wíinikoʼob, jeʼex Atenea yéetel le u maasil diosoʼob ku adorartik le griegoʼoboʼ (1 Rey. 8:27). Jach claro le baʼax tu yóotaj u kaʼans Pablooʼ, maʼ tu páajtal u comparartaʼal Dios yéetel le imagenoʼob ku adorartaʼal teʼ templo u beetmaj le máakoʼoboʼ (Isa. 40:18-26).

14. ¿Bix tu yeʼesil Pablo Dioseʼ maʼatech u depender tiʼ wíinik?

¹⁴ Dioseʼ maʼ tu depender tiʼ mix máak. Le máaxoʼob ku adorarkoʼob le beetbil diosoʼob wa le imagenoʼoboʼ ku vestirkoʼob yéetel koʼokoj nookʼoʼob, ku síikoʼob baʼaloʼob koʼojtak tiʼob yéetel ku tʼalkúuntkoʼob u yoʼochoʼob. Ku chéen tuklikoʼobeʼ kʼaʼabéet tiʼ le imagenoʼob le baʼaloʼoboʼ. Chéen baʼaleʼ yaan tiʼ le filósofoʼob griegoʼob tu yuʼuboʼob u kʼaʼaytaj Pablooʼ maʼ xaaneʼ maʼ tu creerkoʼob wa kʼaʼabéet u kanáantaʼal le beetbil diosoʼob tumen wíinikoʼ. Jeʼex Pabloeʼ ku tuklikoʼob kaʼacheʼ Dioseʼ «maʼ kʼaʼabéet xan u yáantaʼal tumen u kʼab wíinikiʼ tumen mix baʼal ku bineltiktiʼ». U jaajileʼ mix baʼal yaan way Luʼum jeʼel u páajtal k-síik tiʼ Dioseʼ. «Letiʼ tsʼáaik kuxtal, iikʼ yéetel tuláakal baʼal tiʼ máak». Ku tsʼáaik baʼaloʼob jeʼex le Kʼiinoʼ, le cháakoʼ yéetel u páajtalil u tsʼáaik u yich le luʼumoʼ (Hech. 17:25; Gén. 2:7). Dioseʼ maʼ tu depender tiʼ mix máak, baʼaxeʼ letiʼ tsʼáaik tiʼ tuláakal máak le baʼaxoʼob kʼaʼabéettiʼoʼ.

15. ¿Baʼax tu beetaj Pablo utiaʼal u yáantik le griegoʼob u kʼex u tuukuloʼoboʼ, yéetel baʼax ku kaʼansiktoʼon?

¹⁵ Dios beet wíinik. Le máaxoʼob kajaʼanoʼob Atenasoʼ como griegoʼobeʼ jach ku creerkubaʼob kaʼachi, ku tuklikoʼobeʼ minaʼan uláakʼ raza jeʼex letiʼobeʼ. Chéen  baʼaleʼ le bix u tuukuloʼobaʼ ku bin tu contra le Bibliaoʼ (Deu. 10:17). Pabloeʼ tu kanáantaj baʼax tu yaʼalajtiʼob, tu beetaj u tuukuloʼob le ka tu yaʼalaj: «Dioseʼ chéen yéetel juntúul wíinikeʼ tu beetaj tuláakal u kajnáaliloʼob le luʼumaʼ» (Hech. 17:26). Le ka tu yaʼalaj Pablo lelaʼ táan kaʼach u tʼaan tiʼ baʼax ku yaʼalik Génesis yoʼolal Adán, le yáax máak yanchajoʼ (Gén. 1:26-28). Jeʼex k-ilkoʼ tuláakloʼoneʼ taaloʼon tiʼ juntúuliliʼ wíinik, le oʼolal tuláakloʼon igualoʼon. Seguramenteeʼ le máaxoʼob tu yuʼuboʼob Pablooʼ jach tu naʼatoʼob leloʼ. Lelaʼ ku yeʼesiktoʼoneʼ kex k-respetartik u maasileʼ maʼ unaj k-kʼexik baʼax ku kaʼansik le Biblia chéen utiaʼal ka u kʼamoʼoboʼ.

16. ¿Baʼax u kʼáat Dios ka u beet tuláakal máak?

¹⁶ Dioseʼ u kʼáat ka u natsʼuba tuláakal máak tu yiknal. Maʼ xaaneʼ le filósofoʼob griegoʼob chʼenxikintik Pablooʼ úuch joʼopʼok u tʼaanoʼob tiʼ baʼax oʼolal kuxaʼan máak. Chéen baʼaleʼ maʼ béeyak u tsolkoʼob tubeeliʼ, pero Pabloeʼ béeychaj u tsolik baʼax u kʼáat Dios ka u beet tuláakal máak. Tu yaʼalajtiʼob «ka u kaxtoʼob Dios tumen wa ka u kaxtoʼob tatalkʼabileʼ jeʼel u yilkoʼob tuʼux yaneʼ, tumen u jaajileʼ letiʼeʼ maʼ náach yanil tiʼ cada juntúul tiʼ toʼoneʼexiʼ» (Hech. 17:27, STL). Jeʼex k-ilkoʼ le Dios maʼ kʼaj óolaʼan tumen le máaxoʼob kajaʼanoʼob Atenasoʼ jeʼel u páajtal u kʼaj óoltaʼaleʼ. Letiʼeʼ naatsʼ yanil tiʼ le máaxoʼob ku tsʼáaik u yóol u kaxtoʼoboʼ yéetel taak u kʼaj óoltikoʼoboʼ (Sal. 145:18). Le ka tu yaʼalaj Pablo «cada juntúul tiʼ toʼoneʼex» táan u yeʼesikeʼ tak letiʼ kʼaʼabéet u kaxtik Dios «tatalkʼabil».

17, 18. 1) ¿Baʼaxten tuláakal máak unaj u taaktal u natsʼkuba tiʼ Dios? 2) ¿Baʼax k-kanik tiʼ bix úuchik u tsikbal Pablo yéetel le máaxoʼob yanoʼob Atenasoʼ?

¹⁷ Le máakoʼoboʼ unaj u taaktal u natsʼkubaʼob tiʼ Dios. Pabloeʼ tu yaʼalaj xan tiʼob: «Tu yoʼolal letiʼeʼ kuxaʼanoʼon, k-péek yéetel way yanoʼoneʼ». Pabloeʼ tu yaʼalaj uláakʼ baʼax oʼolal unaj u natsʼkuba máak yiknal Dios. Tu yaʼalaj: «Tak jujuntúul  poetaʼob yaan ichileʼexeʼ ku yaʼalikoʼob: ‹Toʼoneʼ u paalaloʼon Dios›» (Hech. 17:28). U jaajileʼ tuláakal máak unaj u yuʼubik kʼaʼabéet u natsʼkuba tiʼ Dios tumen letiʼ beet le yáax máakoʼ, le máax tiʼ k-taaloʼ. Jeʼex k-ilkoʼ utiaʼal u taaktal u chʼenxikintaʼal baʼax ku yaʼalikeʼ tʼaanaj tiʼ jujunpʼéel baʼaloʼob tsʼíibtaʼan tumen jujuntúul griegoʼob jach kʼaj óolaʼanoʼob yéetel ku respetartaʼaloʼob. e Toʼon xaneʼ jeʼel u páajtal k-beetik jeʼex Pabloeʼ. Yaan kʼiineʼ jeʼel u páajtal u meyajtoʼon jujunpʼéel u libroiloʼob historiaeʼ, enciclopediaʼob wa uláakʼ libroʼob jach kʼaj óolaʼanoʼob. Chéen baʼaleʼ unaj k-kanáantik bix u meyajtoʼon. Por ejemploeʼ wa ku meyajtoʼon baʼax ku yaʼalik junpʼéel libro jach kʼaj óolaʼan tumen juntúul máax maʼ Testigoeʼ jeʼel u yáantik utiaʼal u yilik tuʼux u taal junpʼéel baʼax suuk u beetaʼal wa bix káajik junpʼéel festejoeʼ.

¹⁸ Tak beoraaʼ Pabloeʼ tsʼoʼok u tsoliktiʼob chéen le baʼaxoʼob maas kʼaʼanaʼan unaj u yojéeltikoʼob yoʼolal Diosoʼ yéetel tu yilaj u beetik junpʼéel bix jeʼel u kʼamkoʼobeʼ. Chéen baʼaleʼ, ¿baʼax u kʼáat kaʼach Pablo ka u beet le máaxoʼob yanoʼob Atenas yéetel le baʼax tsʼoʼok u tsoliktiʼoboʼ? Leloʼ tu séebaʼanil xan tu tsolajtiʼob.

19, 20. 1) ¿Bix úuchik u yeʼesik Pablo tiʼ le máaxoʼob kajaʼan Atenas minaʼan baʼax oʼolal u adorartaʼal imagenoʼoboʼ? 2) ¿Baʼax unaj u beetik kaʼach le máaxoʼob chʼenxikintik Pablooʼ?

¹⁹ Pabloeʼ preparado utiaʼal u yáantik le máaxoʼob chʼenxikintik utiaʼal u yojéeltikoʼob baʼax unaj u beetkoʼob. Utiaʼal leloʼ meyajnajtiʼ jujunpʼéel tiʼ le tsʼíiboʼob ich griegooʼ. Letiʼeʼ tu yaʼalaj: «Jeʼeloʼ wa u paalaloʼon Dioseʼ maʼ unaj k-tuklik wa Dioseʼ bey jeʼex junpʼéel imagen de oro, de plata, de tuunich wa de uláakʼ baʼaloʼob patjoʼoltaʼan yéetel beetaʼan tumen wíinikeʼ» (Hech. 17:29). Wa Dios beetmil wíinikeʼ, ¿bix túun jeʼel u páajtal u yaʼalaʼaleʼ le imagenoʼ juntúul Dios? ¿Maʼ wa leloʼ chéen wíinik beetmil? Jeʼex k-ilkoʼ Pabloeʼ jach maʼalob úuchik u tsoliktiʼob minaʼan baʼax oʼolal u adorartaʼal le imagenoʼoboʼ (Sal. 115:4-8; Isa. 44:9-20). Utiaʼal maʼ u yuʼubikuba jelaʼanil le máaxoʼob chʼenxikintik Pablooʼ maʼ tu yaʼalaj maʼ unaj a tuklikeʼex, baʼaxeʼ tu yaʼalaj «maʼ unaj k-tuklik», yéetel leloʼ Pabloeʼ tu yeʼesaj de ke tak letiʼ unaj u beetik beyoʼ.

²⁰ Ka tsʼoʼokeʼ Pabloeʼ tu yeʼesajtiʼob baʼaxten unaj u séeb kʼexik u tuukuloʼob, tu yaʼalaj: «Úuchjeakileʼ le máakoʼoboʼ bey tu beetiloʼoboʼ, pero Dioseʼ maʼ tu castigartoʼobiʼ tumen letiʼobeʼ maʼ u yojloʼob kaʼach baʼax ku beetkoʼobiʼ, chéen baʼaleʼ bejlaʼeʼ Dioseʼ táan u yaʼalik tiʼ tuláakal máak ka u kʼex u tuukul» (Hech. 17:30). Maʼ xaaneʼ yaʼabeʼ maʼ utschaj tu tʼaan úuchik u yaʼalaʼaltiʼob unaj u kʼexik u tuukuloʼobiʼ. Chéen baʼaleʼ le bix úuchik u tsoʼololtiʼob tumen Pablooʼ tu yáantoʼob u yiloʼobeʼ como Dios tsʼaamil u kuxtaloʼobeʼ yaan u kʼuchul u kʼiinil u kʼubkoʼob cuenta tiʼ. Le oʼolal unaj kaʼach u kaxtikoʼob Dios, u kaxtikoʼob u jaajil yéetel u kuxtaloʼob jeʼex u yaʼalik letiʼoʼ. Le máaxoʼob kajaʼanoʼob kaʼach Atenasoʼ unaj u kʼamkoʼob maʼ unaj u adorartaʼal imagenoʼobiʼ yéetel unaj u pʼatkoʼob.

21, 22. ¿Bix úuchik u tsʼoʼoksik u tsikbal Pablo yéetel le máaxoʼob yanoʼob Atenasoʼ, yéetel baʼaxten toʼoneʼ k-naʼatik le baʼaxoʼob tu yaʼalajtiʼoboʼ?

 ²¹ Utiaʼal u tsʼoʼoksik u tsikbal Pabloeʼ tu yaʼalajtiʼob: «Dioseʼ tsʼoʼok u yéeyik junpʼéel kʼiin utiaʼal u juzgartik u kajnáaliloʼob luʼum yéetel justicia, letiʼeʼ tsʼoʼok u yéeyik juntúul xiib utiaʼal u beetik u juezil. Dios xaneʼ tsʼoʼok u yeʼesik tiʼ tuláakal máak jach tu jaajil yaan u beetik, tumen tsʼoʼok u kaʼa kuxkíintik le xiib ichil le kimenoʼoboʼ» (Hech. 17:31). K-ojéeltik yaan u kʼuchul u kʼiinil u juzgartaʼal máakeʼ unaj u péeksikoʼon k-kaxt le u jaajil Diosoʼ. Kex maʼ tu yaʼalaj Pablo u kʼaabaʼ le juez yéeyaʼanoʼ tu yaʼaleʼ kuxlaj bey wíinikeʼ, kíimi yéetel kaʼa kuxkíintaʼabi.

²² Toʼoneʼ k-naʼatik le baʼax tu yaʼalaj Pablooʼ tumen k-ojleʼ le juez yéeyaʼan tumen Diosoʼ, Jesucristo (Juan 5:22). K-ojel xaneʼ u kʼiinil le juiciooʼ yaan u xáantal mil años yéetel jach natsʼaʼan u kʼiinil u yúuchul (Apo. 20:4, 6). Chéen baʼaleʼ leloʼ maʼ tu beetik k-sajaktal tumen k-ojel yaan u taasik yaʼab bendiciónoʼob tiʼ le máaxoʼob kun aʼalbil toj u kuxtaloʼob tu táan Diosoʼ. Tsʼoʼoleʼ junpʼéel baʼax eʼesik jach yaan u béeytal le promesaʼob u beetmajtoʼon Diosoʼ letiʼe úuchik u kaʼa kuxkíintik Cristooʼ.

23. ¿Baʼax tu beetaj le máakoʼob ka tsʼoʼok u tsikbal Pablooʼ?

²³ Jejeláas baʼax tu beetaj le máakoʼob ka tsʼoʼok u yuʼubikoʼob u tsikbal Pablooʼ. Le Bibliaoʼ ku yaʼalik: «Le ka tsʼoʼok túun u yuʼubikoʼob u tʼaan tiʼ u kaʼa kuxkíintaʼal le kimenoʼoboʼ, jujuntúul tiʼ letiʼobeʼ káaj u pʼaʼastikoʼob». Yanoʼobeʼ maʼ tu beetoʼob mix baʼaliʼ chéen tu yaʼaloʼob: «Tuláakʼ kʼiineʼ k-uʼuyik le baʼax ka tsikbaltikoʼ» (Hech. 17:32). Chéen baʼaleʼ yaneʼ tu kʼamoʼob le baʼax tu tsikbaltaj Pablooʼ. Le Bibliaoʼ ku yaʼalik: «Jujuntúul máakoʼobeʼ binoʼob tu yéeteleʼ ka tu beetubaʼob u discípuloʼob Jesús. Ichiloʼobeʼ tiʼ yaan kaʼach Dionisio juntúul tiʼ u jueziloʼob le Areópagooʼ, juntúul koʼolel ku kʼaabaʼtik Dámaris bey xan uláakʼ máakoʼob» (Hech. 17:34). Teʼ kʼiinoʼobaʼ bey xan u yúuchultoʼon teʼ kʼaʼaytajoʼ, yanoʼobeʼ ku cheʼejtikoʼonoʼob, yanoʼob xaneʼ chéen ku tsʼáaikoʼobtoʼon u graciasil. Chéen baʼaleʼ yaan uláakʼoʼobeʼ ku kʼamkoʼob le baʼax k-tsikbaltiktiʼoboʼ yéetel ku beetkubaʼob u discípuloʼob Jesús.

24. ¿Baʼax k-kanik tiʼ bix úuchik u tsikbal Pablo teʼ Areópagooʼ?

²⁴ Le kéen k-xakʼalt bix úuchik u tsikbal Pablo yéetel le máaxoʼob kajaʼanoʼob Atenasoʼ k-kanik bix jeʼel u páajtal k-tsolik junpʼéel baʼal utiaʼal ka taakak u yuʼubaʼaleʼ yéetel bix jeʼel u páajtal k-convencerkoʼob de ke jaaj le baʼax k-kaʼansiktiʼoboʼ. K-kanik xan bix jeʼel u páajtal k-eʼesik paciencia yéetel bix jeʼel u páajtal k-kanáantik baʼax ken k-aʼal tiʼ le máaxoʼob tusaʼanoʼob tumen le religión maʼatech u kaʼansik u jaajiloʼ. Tu yeʼesaj xan toʼoneʼ maʼ unaj k-kʼexik baʼax ku kaʼansik le Biblia chéen utiaʼal maʼ k-beetik u tsʼíikil le máaxoʼob chʼenxikintikoʼonoʼ. Wa k-beetik jeʼex Pabloeʼ jach yaan u bintoʼon utsil teʼ kʼaʼaytajoʼ. Le ancianoʼob xanoʼ yaan u maas maʼalobkíintkoʼob bix u kaʼansajoʼob teʼ múuchʼuliloʼ. Wa tuláakloʼon k-beetik leloʼ yaan u béeytal k-áantik le máakoʼob u kaxtoʼob Diosoʼ «tumen le máax ku tsʼáaik u yóol u kaxteʼ yaan u kʼuchul tu yiknal» (Hech. 17:27).