XOOK 25
«¡In kʼáat bin tu táan César!»
Pabloeʼ maʼalob tu defendertil u Tʼaan Dios
Jóoʼsaʼan tiʼ Hechos 25:1–26:32
1, 2. 1) ¿Baʼaxoʼob sen úuch tiʼ Pablo? 2) ¿Baʼax kʼáatchiʼil jach kʼaʼabéet k-ojéeltik u núukil?
PABLOEʼ tiaʼan Cesareaeʼ, táan u vigilartaʼal tumen le soldadoʼoboʼ. Tsʼoʼok dos años suunak tu luʼumil Judea. Desde leloʼ tsʼoʼok kex óoxtéen tratartaʼak u kíimsaʼal tumen u yéet kaajaloʼob (Hech. 21:27-36; 23:10, 12-15, 27). Pabloeʼ le ka tu yilaj láayliʼ táan u kaxtaʼal utiaʼal kíimsbil tumen le máaxoʼob pʼekmiloʼ tu yaʼalaj tu táan le gobernador Festooʼ: «¡In kʼáat bin tu táan César!» (Hech. 25:11).
2 ¿Apoyartaʼab wa tumen Jéeoba le decisión tu chʼaʼaj Pablooʼ? Jach unaj k-ojéeltik u núukil le kʼáatchiʼaʼ tumen táan k-tsikbaltik xan u Tʼaan Dios teʼ tu tsʼook kʼiinoʼobaʼ. Wa apoyartaʼab Pabloeʼ toʼon xaneʼ jeʼel u páajtal k-beetik le baʼax tu beetaj utiaʼal ‹k-tʼaan yéetel le autoridadoʼob utiaʼal ka chaʼabak k-máan tsikbalt le maʼalob baʼaloʼob ku taal tiʼ Diosoʼ› (Fili. 1:7).
«Aktáan teʼ tuʼux ku kutal le juez[oʼ]» (Hechos 25:1-12)
3, 4. 1) Le máakoʼoboʼ, ¿baʼaxten tu kʼáatoʼob ka bisaʼak Pablo Jerusalén, yéetel bix tu salvartiluba? 2) Teʼ kʼiinoʼobaʼ, ¿bix xan u yáantkoʼon Jéeoba?
3 Festoeʼ óoxpʼéel kʼiin káajak u beetik u gobernadoril tu luʼumil Judea ka bin Jerusalén. a Teʼeloʼ tu yuʼubaj le baʼaxoʼob ku yaʼalaʼal tu contra Pablo tumen u nuuktakil le sacerdoteʼoboʼ yéetel tumen uláakʼ judíoʼob jach kʼaj óolaʼanoʼoboʼ. Le máaxoʼob takik u pooloʼ u yojloʼobeʼ le túumben gobernadoroʼ aʼalaʼantiʼ ka u yil u biskuba maʼalob tu yéeteloʼob bey xan yéetel u maasil judíoʼoboʼ. Le oʼolal maʼ sajakchajoʼob u kʼáatoʼob tiʼ Festo ka u yaʼal ka bisaʼak Pablo utiaʼal ka juzgartaʼak Jerusaléniʼ. Tu kʼáatoʼob leloʼ tumen taak kaʼach u kíimskoʼob Pablo le táan u bisaʼaloʼ. Chéen baʼaleʼ Festoeʼ maʼ tu yóotiʼ, baʼaxeʼ tu yaʼalajtiʼob: «Le máaxoʼob túun tsʼaʼan páajtalil tiʼob ichileʼexoʼ unaj u binoʼob tin wéetel Cesarea, beyoʼ jeʼel u páajtal u takikoʼob u pool le máak wa jach tu jaajil yaan baʼax kʼaas u beetmoʼ» (Hech. 25:5). Bey úuchik u kaʼa salvarkuba Pablooʼ.
4 Le táan u aktáantik Pablo le baʼaloʼobaʼ tiʼ Jéeobaeʼ meyajnaj Jesús utiaʼal u líiʼsik u yóol. Juntéenjeakeʼ Cristoeʼ chíikpaj tiʼ Pabloeʼ ka tu yaʼalajtiʼ: «¡Maʼ a sajaktal!» (Hech. 23:11). Teʼ kʼiinoʼob xanaʼ k-aktáantik yaʼab problemas, yéetel le máakoʼoboʼ ku amenazarkoʼonoʼob utiaʼal u beetkoʼob k-sajaktal. Chéen baʼaleʼ kex Dios maʼ tu luʼsiktoʼon tuláakal le baʼaxoʼob k-aktáantikoʼ ku tsʼáaiktoʼon «le páajtalil ku píitmáan tiʼ u muukʼ wíinik» utiaʼal u chúukpajal k-óoloʼ (2 Cor. 4:7).
5. Tsol baʼaxten maʼ maʼalob le baʼax ku tuklik u beetik Festo tu yoʼolal Pablooʼ.
5 Ka máan wa jaypʼéel kʼiinoʼobeʼ Festoeʼ «kulaj teʼ tuʼux ku kutal le juez» tu kaajil Cesareaoʼ. b Tu táaneʼ tiaʼan apóstol Pabloiʼ bey xan le máaxoʼob takik u pooloʼ. Utiaʼal u defenderkuba Pabloeʼ tu yaʼalaj: «Teneʼ junpuliʼ maʼ kʼebanchajaʼanen tu contra u Ley le judíoʼoboʼ, mix tu contra le templooʼ mix tu contra César». U jaajileʼ letiʼeʼ inocente, unaj u jáalkʼabtaʼal. Chéen baʼaleʼ, ¿baʼax ken u beet le gobernadoroʼ? Letiʼeʼ «tumen u kʼáat lúubul utsil tiʼ le judíoʼoboʼ tu kʼáataj tiʼ Pablo: ‹¿A kʼáat wa bin tu kaajil Jerusalén utiaʼal ka juzgartaʼakech tin táan tu yoʼolal le baʼaloʼobaʼ?›» (Hech. 25:6-9). ¡Jach túun maʼ maʼalob le baʼax ku tuklik u beetkoʼ! Tumen wa ka bisaʼak Pablo Jerusaléneʼ yaan u juzgartaʼal tumen le máaxoʼob takik u pooloʼ. Tsʼoʼoleʼ kex tiaʼan le gobernadoroʼ yaan u beetkoʼob u kíimsaʼal. Jeʼex k-ilkoʼ Festoeʼ tu lugar u beetik justiciaeʼ chéen yoʼolal políticaeʼ táan u kaxtik u lúubul utsil tiʼ le judíoʼoboʼ. Letiʼeʼ táan u beetik jeʼex tu beetaj Poncio Pilato le ka tu juzgartaj Jesúseʼ (Juan 19:12-16). Teʼ kʼiinoʼob xanaʼ le juezoʼoboʼ jeʼel u tʼaanoʼob t-contra chéen utiaʼal u lúubloʼob utsil tiʼ u maasil máakoʼobeʼ. Le oʼolaleʼ maʼ unaj u jaʼakʼal k-óol wa ku beetaʼal junpʼéel injusticia tiʼ u kaajal Diosiʼ.
6, 7. ¿Baʼaxten Pabloeʼ tu kʼáataj ka bisaʼak tu táan César, yéetel baʼax ejemploil tu pʼatajtoʼon?
6 Pabloeʼ tu tsʼáaj cuenta jeʼel u kíimsaʼal chéen yoʼolal le baʼax ku beetik Festo utiaʼal u lúubul utsil tu táan le judíoʼoboʼ. Le oʼolal tu exigirtaj le derecho yaantiʼ bey romanooʼ. Tu yaʼalaj: «Teneʼ waʼalakbalen aktáan teʼ tuʼux ku kutal le juez tsʼaʼan tumen Césaroʼ, teʼ tuʼux kʼaʼabéet in juzgartaʼaloʼ. Jeʼex táan a wilkoʼ teneʼ mix junpʼéel kʼaas in beetmaj tiʼ le judíoʼoboʼ. [...] ¡In kʼáat bin tu táan César!». U suukileʼ desde tu kʼáataj máak u bin tu táan Césareʼ mix máak jeʼel u páajtal u kʼexikeʼ. Bey úuchik xan u yaʼalik le gobernadoroʼ. Letiʼeʼ tu yaʼalaj: «Ta waʼalaj a kʼáat bin tu táan César, pues tu táan César kan bin» (Hech. 25:10-12). Apóstol Pabloeʼ tu tsʼáajtoʼon junpʼéel maʼalob ejemplo le úuchik u kʼáatik ka juzgartaʼak tu táan juntúul autoridad maas nojochoʼ. Wa le autoridadoʼob ku beetkoʼob u yantaltoʼon problemas ikil k-kʼaʼaytajeʼ ku meyajtoʼon le leyoʼob utiaʼal k-defendertikbaoʼ (Sal. 94:20). c
7 Le ka máan dos años kʼaʼalak cárcel Pablo kex mix baʼal kʼaas u beetmeʼ, tsʼaʼab u oportunidadil tiʼ u bin Roma utiaʼal ka juzgartaʼak. Chéen baʼaleʼ antes tiʼ u bineʼ taakchaj u yilaʼal tumen uláakʼ juntúul gobernante.
Wa ku beetaʼaltoʼon junpʼéel injusticiaeʼ k-bin tu táan uláakʼ autoridad maas nojoch
«Teneʼ tin beetaj le baʼax aʼalaʼabten[oʼ]» (Hechos 25:13–26:23)
8, 9. ¿Baʼaxten bin rey Agripa tu kaajil Cesarea?
8 Ka máan wa jaypʼéel kʼiinoʼob u yaʼal Pablo u kʼáat ka bisaʼak tu táan Césareʼ rey Agripa yéetel Bereniceeʼ «kʼuchoʼob u xíimbaltoʼob» Festo, le túumben gobernador, tu kaajil Cesareaoʼ. d Teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ tu luʼumil Romaeʼ suukaʼan kaʼach u bin felicitarbil le túumben gobernador tumen le máaxoʼob maas yaan autoridad tiʼoboʼ. Agripaeʼ bin u felicitart Festo, leloʼ tu beetaj utiaʼal u maas biskuba maʼalob tu yéetel bey xan utiaʼal u apoyartaʼal (Hech. 25:13).
9 Festoeʼ tu tsikbaltaj tiʼ Agripa yoʼolal Pablo. Letiʼ túuneʼ taakchaj u kʼaj óoltik. Ka sáaschaj tuláakʼ kʼiineʼ Festo yéetel Agripaeʼ kulajoʼob teʼ tuʼux ku yúuchul juzgaroʼ yéetel chíikaʼan jach nojbaʼal u taaskubaʼob. Chéen baʼaleʼ le baʼax ken u beet u maas jaʼakʼal u yóol máakoʼ letiʼe baʼax ken u yaʼal Pablo tiʼoboʼ (Hech. 25:22-27).
10, 11. ¿Bix úuchik u yeʼesik Pablo ku respetartik Agripa, yéetel baʼaxoʼob tu yaʼalajtiʼ?
10 Pabloeʼ yéetel respeto tu yaʼalaj tiʼ Agripa jach kiʼimak u yóol u bin u defendertuba tu táan. Tu reconocertaj xaneʼ u yojel tuláakal le baʼaxoʼob suuk u beetaʼal tumen le máakoʼoboʼ bey xan le baʼaxoʼob beetik u baʼateltʼaan le judíoʼoboʼ. Ka tsʼoʼokeʼ Pabloeʼ tu yaʼalaj tiʼ Agripa: «Líiʼsaʼaben bey juntúul fariseoeʼ, yéetel kaʼansaʼaben jach jeʼex u yaʼalik le religión yaantoʼonoʼ» (Hech. 26:5). Pabloeʼ le táan kaʼach u beetik u fariseoiloʼ jach ku páaʼtik ka kʼuchuk le Mesías jeʼex u prometermil Diosoʼ. Le ka tu beetuba cristianoeʼ maʼ sajakchaj u kʼaʼayteʼ Jesúseʼ letiʼe Mesías aʼalaʼan kun taaloʼ. Le oʼolal Pabloeʼ tu yaʼalaj tiʼ Agripaeʼ táan u juzgartaʼal tumen táan u kʼaʼaytik táan u béeytal le baʼax u prometertaj Diosoʼ, leloʼ junpʼéel baʼal maʼ chéen letiʼ creertik kaʼachiʼ baʼaxeʼ tak le máaxoʼob takik u pooloʼ. Yoʼolal le baʼax tu yaʼaloʼ tu beetaj u maas taaktal u chʼenxikintaʼal tumen Agripa. e
11 Ka tsʼoʼok u kʼaʼajsik Pablo bix úuchik u líikʼil tu contra le cristianoʼoboʼ tu yaʼalaj: «Teneʼ u jaajileʼ tin tuklaj kaʼach ichil in puksiʼikʼal kʼaʼabéet in beetik yaʼab baʼaloʼob tu contra u kʼaabaʼ Jesús le Nazarenooʼ. […] Tsʼoʼoleʼ tumen jach pʼujaʼanen kaʼach tu contraʼobeʼ kʼuchen tak in chʼaʼpachtoʼob tak teʼ náanach kaajoʼoboʼ» (Hech. 26:9-11). Yaʼab tiʼ le máaxoʼob yanoʼob teʼeloʼ u yojloʼob de ke jach jaaj le baʼax ku yaʼalik Pablooʼ (Gál. 1:13, 23). Maʼ xaaneʼ Agripaeʼ tu tuklaj: «¿Baʼax beet u jach kʼexpajal le máakaʼ?».
12, 13. 1) Tsikbalt bix úuchik u beetkuba cristianoil Pablo 2) ¿Baʼaxten jeʼel u páajtal u yaʼalaʼaleʼ Pabloeʼ chéen táan kaʼach u loobiltikuba tu juunal?
12 Leloʼ tu yojéeltaj le ka aʼalaʼabtiʼ tumen Pablo: «[Teneʼ binen] Damasco yéetel le páajtalil bey xan yéetel le orden tsʼaʼabten tumen u nuuktakil le sacerdoteʼoboʼ. Chúumuk kʼiin túuneʼ, rey Agripa, le táan in bin teʼ bejoʼ tin wilaj u léembal junpʼéel sáasil ku taal teʼ kaʼanoʼ, lelaʼ juulnaj tin baʼpach bey xan tu baʼpach le máaxoʼob ku binoʼob tin wéeteloʼ. U léembaleʼ maas nojoch tiʼ bix u léembal le Kʼiinoʼ. Le ka láaj lúuboʼon luʼumeʼ tin wuʼuyaj junpʼéel tʼaan táan u yaʼalikten ich hebreo: ‹Saulo, Saulo, ¿baʼaxten táan a chʼaʼpachtiken? Chéen táan a loobiltkaba tumen táan a baʼateʼel tin contra›. Chéen baʼaleʼ teneʼ tin waʼalaj: ‹¿Máaxech, Yuumtsil?›. Yuumtsileʼ tu yaʼalaj: ‹Teen Jesús, le máax ka chʼaʼpachtikoʼ›» (Hech. 26:12-15). f
13 Antes tiʼ u yuʼubik u tʼaʼanal Pablo desde teʼ kaʼanoʼ letiʼeʼ chéen táan kaʼach u loobiltikuba jeʼex u loobiltikuba le baʼalcheʼob le kéen u kóochaʼtoʼob u púuyail le cheʼ ku meyaj tiʼ le máaxoʼob kanáantkoʼoboʼ. Jach bey úuchik tiʼ Pablooʼ. Letiʼeʼ tu loobiltuba tu táan Dios tumen maʼ u kʼáat kaʼach u beet le baʼax uts tu tʼaan Diosoʼ. Pabloeʼ maʼ juntúul kʼasaʼan máakiʼ. Chéen baʼaleʼ maʼ kaʼansaʼantiʼ bix unaj u meyajtik kaʼach Diosiʼ. Le oʼolal Jesúseʼ tu chíikbesubatiʼ tu bejil Damascoeʼ ka tu yáantaj utiaʼal ka u kʼex u tuukul (Juan 16:1, 2).
14, 15. ¿Baʼax tu yaʼalaj Pablo tiʼ Agripa yoʼolal le kʼeexoʼob tu beetaj ichil u kuxtaloʼ?
14 Letiʼeʼ jach nojoch bix úuchik u kʼexik u kuxtal. Tu yaʼalaj tiʼ Agripa: «Teneʼ tin beetaj le baʼax aʼalaʼabten desde teʼ kaʼanoʼ. Le oʼolaleʼ binen tu kaajil Damasco, tsʼoʼoleʼ tu kaajil Jerusalén, tiʼ tuláakal u luʼumil Judea bey xan tiʼ táanxel luʼumiloʼob, binen in waʼaltiʼob ka u kʼex u tuukuloʼob, ka suunakoʼob tu yiknal Dios yéetel ka u beetoʼob baʼaloʼob ku yeʼesik tsʼoʼok u kʼexik u tuukuloʼob» (Hech. 26:19, 20). Desde le ka tu chíikbesuba Cristo tiʼoʼ tsʼoʼok u máan yaʼab años joʼopʼok u beetik le meyaj kʼubéentaʼabtiʼoʼ. ¿Baʼax túun utsil tu taasaj? Le máaxoʼob tu kʼamoʼob le baʼax tu kʼaʼaytaj Pablooʼ tu yutskíintaj u kuxtaloʼob yéetel tu natsʼubaʼob tiʼ Dios. Joʼopʼ u respetarkoʼob le autoridadoʼoboʼ yéetel áantajnajoʼob utiaʼal ka yanak jeetsʼelil teʼ tuʼux kajaʼanoʼoboʼ.
15 Chéen baʼaleʼ leloʼ baʼaliʼ u kʼáajtiʼ le máaxoʼob pʼekmiloʼoboʼ. Bey tu yeʼesil Pablo le ka tu yaʼalaj: «Yoʼolal le baʼaloʼobaʼ le judíoʼoboʼ tu machenoʼob teʼ templooʼ ka tu yóotaj u kíimsenoʼob. Chéen baʼaleʼ tumen tsʼoʼok in kʼamik le áantaj ku taal tiʼ Diosoʼ, tak bejlaʼa táan in tsikbaltik u tʼaan Dios tiʼ máaxoʼob yaan autoridadeʼ bey xan tiʼ u maasil máakoʼob» (Hech. 26:21, 22).
16. Le kéen kʼaʼabéetchajak k-bin tu táan juezoʼob wa tu táan uláakʼ autoridadoʼobeʼ, ¿bix jeʼel k-beetik jeʼex Pabloeʼ?
16 Toʼon táan k-meyajtik Dioseʼ mantatsʼ unaj k-líiʼsikba utiaʼal k-defendertik le baʼax k-creerkoʼ (1 Ped. 3:15). Wa ku kʼaʼabéettal k-bin tu táan juezoʼob yéetel uláakʼ autoridadoʼob utiaʼal k-defendertik le baʼaxoʼob k-creerkoʼ unaj k-beetik yéetel respeto jeʼex tu beetil apóstol Pablo tu táan Agripa yéetel Festoeʼ. Maʼ xaaneʼ maases jeʼel k-kʼuchul tu puksiʼikʼaloʼob wa k-tsoliktiʼob baʼax utsil tsʼoʼok u taasiktoʼon k-beetik baʼax ku yaʼalik u Tʼaan Dioseʼ bey xan le utsiloʼob tsʼoʼok u kʼamik le máaxoʼob chʼenxikintikoʼonoʼ.
«Chéen ichil junpʼíit kʼiineʼ jeʼel a woksik tin pool in beetkinba cristianoileʼ» (Hechos 26:24-32)
17. ¿Baʼax tu jáan aʼalaj Festo ka tu yuʼubaj baʼax tu yaʼalaj Pablo, yéetel bix xan u beetik le máakoʼob teʼ kʼiinoʼobaʼ?
17 Rey Agripa yéetel Festoeʼ le ka tu yuʼuboʼob baʼax tu yaʼalaj Pabloeʼ péeknaj u yóoloʼob. Koʼoneʼex ilik baʼax úuchi. Le Bibliaoʼ ku yaʼalik: «Le táan túun u yaʼalik Pablo le baʼaloʼob utiaʼal u defenderkubaaʼ Festoeʼ tu kʼaʼam aʼalaj: ‹¡Táan u chokotal a pool, Pablo! ¡Le senkech baʼaloʼob a wojloʼ táan u chokokíintik a pool!›» (Hech. 26:24). Le bix úuchik u jáan tʼaan Festooʼ bey xan u jáan tʼaan le máakoʼob teʼ kʼiinoʼobaʼ. U jaajileʼ yaʼab máaxoʼob aʼalikeʼ le máaxoʼob kaʼansik baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ jach ku píitmáanoʼob. Yaʼab tiʼ le máaxoʼob kaʼanchajaʼan u xookoʼob teʼ yóokʼol kaabaʼ maʼ chéen chʼaʼabil u creerkoʼob wa yaan u kaʼa kuxtal le kimenoʼoboʼ.
18. ¿Baʼax tu núukaj Pablo tiʼ Festo, yéetel baʼax tu yaʼalaj rey Agripa yoʼolal leloʼ?
18 Chéen baʼaleʼ Pabloeʼ tu yaʼalaj tiʼ le gobernadoroʼ: «Yuum Festo, maʼ táan u chokotal in pooliʼ, baʼaxeʼ táan in waʼalik baʼaloʼob jaajtak jeʼex u yaʼalaʼal tumen juntúul máak maʼalob u tuukuleʼ. Le reyaʼ jach u kʼaj óol le baʼaloʼobaʼ, le oʼolal táan in tʼaan tu táan yéetel u jaajil in wóol. […] Rey Agripa, ¿ka creertik wa le Profetaʼoboʼ? Teneʼ in wojel ka creerkoʼob». Rey Agripaeʼ tu núukajtiʼ: «Chéen ichil junpʼíit kʼiineʼ jeʼel a woksik tin pool in beetkinba cristianoileʼ» (Hech. 26:25-28). Kex wa tu jaajil u yóol tu yaʼalaj wa maʼeʼ chíikaʼan jach péeknaj u yóol yoʼolal le baʼax tu yaʼalaj Pablooʼ.
19. ¿Baʼax tu yaʼalaj Festo yéetel Agripa le ka tsʼoʼok u tsikbaloʼob yéetel Pablooʼ?
19 Ka tsʼoʼokeʼ Festo yéetel rey Agripaeʼ líikʼoʼobeʼ ka binoʼob. Le táan u binoʼoboʼ táan kaʼach u tsikbaltikoʼob: «Le máakaʼ maʼ u beetmaj mix baʼal ku náajmatik ka kíimsaʼak wa ka oksaʼak cárceliʼ». Ka tsʼoʼokeʼ Agripaeʼ tu yaʼalaj tiʼ Festo: «Le máakaʼ jeʼel u páajtal u jáalkʼabtaʼal wa maʼ u kʼáatik kaʼach ka bisaʼak tu táan Césareʼ» (Hech. 26:31, 32). Beoraeʼ tu kaʼatúulaloʼob u yojloʼob inocente Pablo. Maʼ xaaneʼ yoʼolal le jeʼeloʼ maas yaan u tratarkoʼob maʼalob le cristianoʼoboʼ.
20. ¿Baʼaxten maʼalob úuchik u bin Pablo tu táan Festo yéetel Agripa?
20 Mix baʼal eʼesik wa Festo yéetel Agripaeʼ tu beetubaʼob cristianoʼob. ¿Maʼalob wa túun baʼax tu beetaj Pablo úuchik u bin tu táanoʼob? U jaajileʼ maʼalob. Le úuchik u bisaʼal Pablo tu táan u reyiloʼob yéetel u gobernadoriloʼob Judeaoʼ áantajnaj utiaʼal u kʼaʼaytaj tiʼ jujuntúul u autoridadiloʼob Roma. Leloʼ maʼ chéen chʼaʼabil kaʼach u beetaʼaliʼ (Luc. 21:12, 13). Tsʼoʼoleʼ le baʼaxoʼob úuchtiʼ yéetel le bix úuchik u chúukpajal u yóoloʼ jach tu líiʼsaj xan u yóol u yéet cristianoiloʼoboʼ (Fili. 1:12-14).
21. ¿Baʼax utsiloʼob jeʼel u taasik wa ku chúukpajal k-óol k-kʼaʼaytajeʼ?
21 Bejlaʼeʼ bey xan u yúuchloʼ. Wa ku chúukpajal k-óol kʼaʼaytaj kex táan k-aktáantik problemas bey xan wa táan k-chʼaʼpachtaʼaleʼ yaan k-kʼamik yaʼab utsiloʼob. Maʼ xaaneʼ jeʼel u páajtal k-kʼaʼaytaj tak tiʼ le autoridadoʼob maʼ chéen chʼaʼabil u náatsʼal máak tu yiknaloʼoboʼ. Wa ku chúukpajal k-óol yéetel maʼ t-chʼaʼik saajkil k-kʼaʼaytajeʼ jeʼel k-áantik xan u maasil sukuʼunoʼob utiaʼal ka seguernak u chúukpajal u yóoloʼob u kʼaʼaytoʼob le baʼaloʼob maʼalobtak ken u beet u Reino Diosoʼ.
a Ilawil le cuadro « Le gobernador Porcio Festooʼ».
b Le silla «tuʼux ku kutal le juez» juzgar kaʼachoʼ etsʼkúuntaʼan yóokʼol junpʼéel baʼal kaʼanal yanil. Leloʼ ku yeʼesikeʼ le decisión ken u chʼaʼoʼ deporsi unaj u tsʼoʼokbesaʼal. Pilatoeʼ kulaj xan u juzgart Jesús tiʼ junpʼéel silla beyoʼ.
c Ilawil le cuadro « Ku defenderkoʼob baʼax ku creerkoʼob».
d Ilawil le cuadro « Herodes Agripa Segundo».
e Beora tsʼoʼok u beetkuba cristianoil Pabloeʼ ku kʼamik Jesús bey letiʼ le Mesíasoʼ, chéen baʼaleʼ le judíoʼoboʼ maʼatech u kʼamkoʼob Jesús. Le oʼolal ku yilkoʼob Pablo bey juntúul apóstataeʼ (Hech. 21:21, 27, 28).
f Le baʼax tu yaʼalaj juntúul máax ku tsolik u tʼaaniloʼob le Biblia yoʼolal le tʼaan «chúumuk kʼiinoʼ» jach ku beetik k-tuukul. Tu yaʼaleʼ wa juntúul máax táan u viajar maʼ kʼaʼabéet u jach séeb kʼuchul teʼ tuʼux ku binoʼ ku jeʼelel chúumuk kʼiin tumen jach ooxol. Pero Pabloeʼ maʼ jeʼeliʼ, leloʼ ku yeʼesiktoʼoneʼ jach u tsʼaamaj u yóol u chʼaʼpacht le cristianoʼoboʼ.
