MIKEʼ ku yaʼalik bix u yuʼubkuba ken u kʼaʼajs animáas u taata: «Kin wuʼu yik bey maʼ unaj in weʼesik baʼax kin muʼyajtikeʼ». Letiʼeʼ ku tuklik kaʼacheʼ utúul xiibeʼ maʼ unaj u yooʼliʼ. Baʼaleʼ ka máan kʼiineʼ tu tsʼáaj cuentaeʼ maʼ maʼalob bix u tuukuliʼ. Le oʼolal le ka kíim u abuelo utúul amigoeʼ, u yojel baʼax unaj u yaʼaliktiʼ ka u beete. Mikeʼ ku yaʼalik: «Walajki kaʼapʼéel jaʼaboʼobaʼ tsʼoʼok kaʼach in papaʼlajtik u keléembaleʼ yéetel tsʼoʼok kaʼach in waʼaliktiʼeʼ: “Eʼes jach xiibech”. Baʼaleʼ náatsʼen, tin saludarteʼ ka tin waʼalajtiʼ: “Okʼolnen wa taak a wokʼol. Jeʼel u yáantkech utiaʼal a wuʼuyikaba maʼalobileʼ. Wa suʼlakecheʼ kin lukʼul wayeʼ. Baʼaleʼ wa a kʼáat ka pʼáatkeneʼ kin pʼáatal. Maʼ a suʼlaktal okʼol”».

Le ka kíim u yíicham MaryAnneʼ, letiʼeʼ tu tuklaj xan maʼ unaj u yooʼliʼ. Letiʼeʼ ku yaʼalik: «Maʼ in kʼáat kaʼach okʼol tu táan u maasil utiaʼal maʼ u yooʼloʼob xaniʼ. Baʼaleʼ ka máan kʼiineʼ tin wuʼuyaj maʼ maʼalob ka pʼáatak maʼ in wokʼol, ka ilaʼak tumen u maasil bey mix baʼal ku yúuchulteneʼ. Joʼopʼ in maas tuukul tiʼ le baʼax ku yúuchultenoʼ ka joʼopʼ in tuklik: “Wa taak a wooʼleʼ, okʼolnen. Maʼ beetik bey mix baʼal ku yúuchultecheʼ. Okʼolnen”».

Bey túunoʼ, Mike yéetel MaryAnneʼ ku yaʼalikoʼob: «Okʼolnen wa taak a wokʼol». Le baʼax ku yaʼalikoʼobaʼ maʼalob, tumen ku yáantaj utiaʼal ka u yuʼububa máak maʼalobil. U yokʼol máak ken joʼopʼok u muʼyajeʼ ku yáantaj utiaʼal maʼ u jach chiʼichnaktal. U yokʼol máak yéetel u yaʼalik jach bix u yuʼubikubaeʼ ku yáantaj utiaʼal u tsʼáaik cuenta baʼax maas maʼalob ka u beete.

Baʼaleʼ, cada utúul máakeʼ yaanal bix u yeʼesik bix u yuʼubikuba. Yaan kʼiineʼ chéen ken jáan kíimik u láakʼtsil máak, yaan kʼiin xaneʼ úuch kʼojaʼanchajak ken kíimik; cada upʼéel tiʼ lelaʼ yaanal bix u yuʼubikuba máak tu yoʼolal. Baʼaleʼ, wa ku beetik máak bey maʼ yaachajaʼan u yóoleʼ jeʼel u beetik u kʼojaʼantaleʼ. Le oʼolaleʼ maas maʼalob ka u yil máak maʼ u kuup tu puksiʼikʼal le baʼax ku yúuchultiʼoʼ. ¿Bix jeʼel u beetik máakeʼ? Le Bibliaoʼ ku yaʼalik baʼax maʼalob ka k-beete.

Upʼéel baʼax jeʼel u yáantik máakeʼ letiʼe ka u tsikbalt baʼax ku yúuchultiʼoʼ. Ka tsʼoʼok u kíimil tu diezil u paalal Job yéetel ka tsʼoʼok u muʼyajtik uláakʼ talamiloʼobeʼ, tu yaʼalaj: «¡Tsʼoʼok u náakal in wóol tiʼ le kuxtalaʼ! Bin in kaʼaj in babal aʼal baʼax ku yúuchul tiʼ teen» (Job 1:2, 18, 19;  10:1). Jobeʼ tu yuʼubaj maʼ tu páajtal u seguer u taʼakik baʼax ku muʼyajtik. Tu yuʼubaj jach kʼaʼabéet u yaʼalik. Le baʼax tu tsʼíibtaj William Shakespeare tiʼ upʼéel drama ku kʼaabaʼtik Macbeth ku yaʼalik: «Tʼaanen tiʼ baʼax ka muʼyajtik. Tumen u chaʼik máak u kuup tu puksiʼikʼal baʼax ku muʼyajtikeʼ ku beetik loob» (lelaʼ bey aʼalaʼabik tumen Luis Astrana Marín).

Bey túunoʼ, wa ka tsikbaltik tiʼ utúul máax jach ku chúukpajal u yóol u yuʼub baʼax ka waʼalikeʼ, jeʼel u yáantkech a wuʼuyaba maʼalobileʼ (Proverbios 17:17). U tsikbaltik máak bix u yuʼubkubaeʼ, jeʼel u yáantaj utiaʼal maʼ u seguer u sen chiʼichnaktaleʼ. Tsʼoʼoleʼ wa le máax tiʼ ka tsikbaltik tsʼoʼok u máansik upʼéel talamil beyaʼ jeʼel u tsikbaltiktech baʼax áanteʼ. Utúul koʼolel kíim u hijoeʼ ku yaʼalik bix tu yuʼubiluba ka tsʼoʼok u tsikbal yéetel utúul koʼolel yanchaj xan upʼéel talamil tiʼ beyaʼ: «In wojéeltik yaan uláakʼ máax tsʼoʼok u jóokʼol táanil kex tu aktáantaj upʼéel talamil beyaʼ jach tu líiʼsaj in wóol».

¿Suʼlakech wa a waʼal bix a wuʼuykaba? Ka tsʼoʼok u kíimil Saúl yéetel Jonataneʼ, Davideʼ tu tsʼíibtaj upʼéel kʼaay tuʼux ku yaʼalik bix u yuʼubikuba. Ka máan kʼiineʼ, le baʼax tu tsʼíibtoʼ táakbesaʼab ichil le baʼaxoʼob ku yaʼalik u Kaʼapʼéel libroi Samueloʼ (2 Samuel 1:17-27; 2 Crónicas 35:25). Yaan máaxoʼob xaneʼ maas maʼalob u yilik u tsʼíibkoʼob bix u yuʼubikubaʼob, jeʼex tu beetil Davideʼ. Utúul koʼoleleʼ ka kíim u yíichameʼ tsʼíibtbil tu beetil bix tu yuʼubiluba. Lelaʼ le áant utiaʼal u jóoʼsik le baʼax ku kuup tu puksiʼikʼaloʼ.

Jeʼex túun k-ilkoʼ, u yaʼalik máak wa u tsʼíibtik bix u yuʼubikubaeʼ jach jeʼel u yáantaj utiaʼal maʼ u seguer u muʼyajeʼ. Ku yáantaj xan utiaʼal ka kʼuchuk u naʼat máak maʼ maʼalob bix u tuukul kaʼachiʼ. Utúul maamatsileʼ ku yaʼalik: «Teen yéetel in wíichameʼ tsʼoʼok k-uʼuyik u yaʼalaʼaleʼ, yaan máaxoʼob ku kʼuchul tak u divorciartubaʼob ken kíimik utúul u hijooʼ, toʼoneʼ maʼ k-kʼáat ka úuchuktoʼon xan beyoʼ. Le oʼolaleʼ cada ken kʼuuxilnakoʼon wa ken taakchajak k-paklan culpartikbaeʼ, k-ilik tu séebaʼanil bix jeʼel k-utskíintik le talamiloʼ. In tuklikeʼ lelaʼ le áantoʼon utiaʼal k-maas bisikba tubeel». Bey túunoʼ, u jóoʼsik máak baʼax ku kuup tu puksiʼikʼaleʼ ku yáantaj utiaʼal u naʼatik jejeláas bix u yeʼesik máak baʼax ku muʼyajtik.

Uláakʼ baʼax jeʼel u yáantajeʼ letiʼe ka okʼolnak máakoʼ. Le Bibliaoʼ ku yaʼalik «yaan junsúutuk utiaʼal okʼol» (Eclesiastés 3:1, 4). Le súutukilaʼ ku kʼuchul ken kíimik utúul máax u yaabiltmaj máak. Tsʼoʼok u yilaʼaleʼ u yokʼol máak ken kíimik utúul máax u yaabiltmeʼ jach jeʼel u yáantajeʼ.

Utúul chʼúupaleʼ ku yaʼalikeʼ u amiga áant utiaʼal ka líikʼik u yóol ka kíim u maama. Letiʼeʼ ku yaʼalik: «In amigaeʼ jach chúukpaj u yóol antal tin wiknal. Okʼolnaj tin wéetel. Tsikbalnaj tin wéetel. Tin tsikbaltajtiʼ jach bix in wuʼuyikimba, leloʼ jach tu yáanten. Kex tiaʼan tin  wiknaleʼ maʼ suʼlaken okʼoliʼ» (ilaʼak Romailoʼob 12:15). Teech xaneʼ maʼ unaj a suʼlaktal okʼoliʼ. Le Bibliaoʼ ku tʼaan tiʼ xiiboʼob yéetel koʼoleloʼob yaan u fejoʼob tiʼ Dios maʼ suʼlakchajoʼob okʼol tu táan u maasiliʼ, jeʼex Jesuseʼ okʼolnaj ka kíim u amigo (Génesis 50:3; 2 Samuel 1:11, 12; Juan 11:33, 35).

Maʼ xaaneʼ, le maʼ úuch kíimik u láakʼtsil máakoʼ láaj hora taak u yokʼol. Maʼ xaaneʼ chéen ken a tsʼáa cuentaeʼ táan u yáalal u jaʼi a wich. Utúul koʼolel kimen u yíichameʼ ku yaʼalikeʼ ken xiʼik maan mercadoeʼ ku taaktal u yokʼol (tumen suuk u bin kaʼach yéetel animáas u yíicham), lelaʼ maases ku yúuchul ken u man le baʼaxoʼob kiʼ u jaantaʼal kaʼach tumen u yíichamoʼ. Le oʼolaleʼ, okʼolnen le bukaʼaj ka wuʼuyik kʼaʼabéeteʼ. Maʼ tuklik wa maʼ unaj a wokʼoliʼ. Kʼaʼajaktecheʼ maʼ kʼaas ka okʼolnak máakiʼ, tsʼoʼoleʼ leloʼ jeʼel u yáantaj utiaʼal u yuʼubikuba máak maʼalobileʼ.

Jeʼex tsʼoʼok k-yáax ilkoʼ, yaan máaxeʼ ku yuʼubik tiʼ letiʼ yaan u culpai úuchik u kíimil utúul máax u yaabiltmaj. Lelaʼ ku yáantkoʼon k-tukult bix tu yuʼubiluba Jacob le ka aʼalaʼabtiʼ tsʼoʼok u kíimsaʼal José, u hijo, tumen «juntúul kʼáaxil baʼalcheʼ». Letiʼ túuxt u yil bix yanil u sukuʼunoʼob. Le oʼolaleʼ, maʼ xaaneʼ joʼopʼ u tuklik: «¿Baʼaxten tin túuxtaj José chéen tu juunal? ¿Baʼaxten tin túuxtaj tuʼux yaan tsʼíitsʼik baʼalcheʼob?» (Génesis 37:33-35).

Maʼ xaaneʼ ka tuklik yaan baʼax maʼ maʼalob ta beetajiʼ, le oʼolal kíim a láakʼtsil. Wa bey a wuʼuykabaoʼ, kex jaaj wa maʼ jaajeʼ, yaʼab máakeʼ bey u yuʼubkuba ken kíimik utúul máax u yaabiltmoʼ. Yéetel wa bey a wuʼuykabaoʼ maʼ tuklik xan wa maʼ unaj a tsikbaltkiʼ. A tsikbaltik bix a wuʼuykabaoʼ, jeʼel u yáantkech utiaʼal a wuʼuykaba maʼalobileʼ.

Baʼaleʼ, maʼ unaj u tuʼubultoʼoneʼ, kex jeʼel bukaʼaj k-yaabiltmai utúul k-láaʼtsileʼ yaan horaeʼ maʼ tu páajtal k-beetik mix baʼal utiaʼal maʼ u kíimil, «tumen tiʼ tuláakal máak ku yúuchul baʼax maʼ táan u páaʼtikiʼ» (Eclesiastés 9:11, NM). Baʼaleʼ, kex yaan hora yaan baʼax maʼ tu beetaj máak jach jeʼex unajeʼ maʼ u kʼáat u yaʼal  wa tiʼ letiʼ yaan u culpailiʼ. Jeʼex wa maʼ u jóoʼsik máak upʼéel cita yiknal doctor tumen ku yilik maʼ kʼojaʼan u láakʼtsileʼ, ¿u kʼáat wa túun yaʼal u kʼáat máak ka kʼojaʼanchajak wa ka kíimik u láakʼtsil? ¿Máasaʼ maʼatech? Leʼ oʼolaleʼ, maʼ tuklik wa tiʼ teech yaan u culpai úuchik u kíimil.

Utúul maamatsil ku yuʼubik kaʼach tiʼ letiʼ yaan u culpai úuchik u kíimil u hija tiʼ upʼéel accidenteiʼ, ku yaʼalik: «Tin wuʼuyaj tiʼ teen yaan u culpai, tumen teen túuxt maan. Baʼaleʼ kʼuchen in naʼateʼ maʼ maʼalob ka in wuʼuyimba beyoʼ. Maʼ kʼaas úuchik in waʼaliktiʼ ka u láakʼint u taata maaniʼ. Le baʼax úuchoʼ upʼéel baʼax mix máak páaʼtik».

Baʼaleʼ, maʼ xaaneʼ jeʼel a tuklikeʼ: «Tsʼoʼok kaʼach in waʼalik yéetel in beetik yaʼab baʼaloʼobeʼ...». Maʼ xaaneʼ jeʼel kaʼacheʼ, baʼaleʼ ¿yaan wa máax jeʼel u yaʼalik maʼatech u beetik baʼax maʼ maʼalobeʼ? Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ «tuláakaloʼoneʼex k-beetik yaʼab baʼaloʼob maʼ tu beeliʼ; wa yaan máax maʼ tu yaʼalik baʼal maʼ tu beeliʼ, lelaʼ juntúul máak utsil chúukaʼan» wa minaʼan u kʼeban (Santiago 3:2; Romailoʼob 5:12). Maʼ u tuʼubultecheʼ tuláakal máak kʼeban. A tuukul mantatsʼ tiʼ baʼax jeʼel a beetik kaʼacheʼ maʼ ken u yutskíint le talamiloʼ, baʼaxeʼ maas jeʼel u beetik u lúubul a wóoleʼ.

Baʼaleʼ wa a wojel tiʼ teech yanchaj u culpaileʼ, le baʼax kʼaʼabéet a beetik utiaʼal a wuʼuyikaba maʼaloboʼ letiʼe ka a kʼáat tiʼ Dios ka u perdonartechoʼ. Le Bibliaoʼ ku yaʼalik: «Yuumtsil, Yuumtsil, wa ka tsʼáa a wich tiʼ le kʼasaʼaniloʼ, ¿máax jeʼel u pʼáatal waʼalakbal ta táaneʼ? Baʼaleʼ tiʼ teech kʼamik saʼatsaʼaj siʼipil, utiaʼal ka k-tsikech» (Salmo 130:3, 4). Maʼ xaaneʼ maʼ tu páajtal a wutskíintik le baʼax tsʼoʼok u yúuchloʼ, baʼaleʼ jeʼel u páajtal a kʼáatik tiʼ Dios ka u perdonart le baʼaxoʼob maʼ maʼalobtak ta beetoʼ. ¿Baʼax uláakʼ jeʼel u páajtal a beetkeʼ? Wa Dios ku perdonartik le baʼaxoʼob maʼ maʼalob ta beetoʼ, ¿maʼ wa unaj xan a perdonartikaba techiʼ? (Proverbios 28:13; 1 Juan 1:9.)

¿Jach pʼujaʼanech wa tu contra le doctoroʼob, enfermeraʼob, a amigoʼob wa tak tu contra le máax tsʼoʼok u kíimloʼ? Kʼaʼajaktecheʼ lelaʼ uláakʼ upʼéel bix u yuʼubikuba máak ken kíimik utúul máax u yaabiltmaj. Maʼ xaaneʼ tumen yaachajaʼan u yóol máakeʼ ku pʼuʼujul. A naʼatik lelaʼ jeʼel u yáantkecheʼ. Utúul máakeʼ tu tsʼíibtaj: «Chéen wa k-tsʼáaik cuenta pʼujaʼanoʼoneʼ jeʼel u páajtal k-ilik bix jeʼel k-controlartikbaeʼ».

Uláakʼ baʼax jeʼel u yáantkecheʼ letiʼe ka tʼaanakech tiʼ bix a wuʼuykabaoʼ. Baʼaleʼ ¿bix unaj a beetik? Maʼ yéetel pʼujaʼaniliʼ. Le Bibliaoʼ ku tʼaan tiʼ le talamiloʼob ku taasik wa ku xáantal pʼujaʼan máakoʼ (Proverbios 14:29, 30). Le oʼolaleʼ maʼ xaaneʼ jeʼel u yáantkech ka tsikbalt tiʼ utúul a amigo jeʼel u naʼatik bix a wuʼuyikabaeʼ. Yaan máaxoʼob xaneʼ ku yuʼubikubaʼob maʼalob ken u beetoʼob yaʼab ejercicio (ilaʼak xan Efesoiloʼob 4:25, 26).

Jeʼex tsʼoʼok k-ilkoʼ natural u pʼuʼujul máak yéetel maʼ kʼaas ka u tsikbalt bix u yuʼubikubaiʼ. Baʼaleʼ unaj u kanáantik máak maʼ u beetik loob tiʼ mix máak. Maʼ unaj a culpartik u maasil yoʼolal bix a wuʼuyikabaiʼ. Le oʼolaleʼ tsikbalt tiʼ u maasil bix a wuʼuyikaba, baʼaleʼ maʼ yéetel tsʼíikiliʼ (Proverbios 18:21). Beoraaʼ koʼox ilik baʼax maas jeʼel u yáantkoʼon ken kíimik utúul máax k-yaabilmeʼ.

Le Bibliaoʼ ku yaʼalik: «Yuumtsileʼ naatsʼ yaan utiaʼal u tok le máaxoʼob kʼiilil u  puksiʼikʼaloʼoboʼ, le máaxoʼob minaʼan [esperanza tiʼoboʼ]» (Salmo 34:18). Jach beyoʼ, a biskaba yéetel Dioseʼ letiʼe baʼax maas jeʼel u yáantkech utiaʼal maʼ u seguer a jach uʼuyik lubaʼan a wóoloʼ. ¿Bix u yáantkech? Tuláakal le baʼaxoʼob tsʼoʼok k-aʼalik tak beoraaʼ teʼ Bibliaoʼ u taaloʼ wa tiʼ chʼaʼan u tuukuliliʼ. Wa ka tsʼáaik ichil a kuxtal baʼax ku yaʼalikeʼ jeʼel u yáantkech utiaʼal maʼ u jach lúubul a wóoleʼ.

Tsʼoʼoleʼ, le payalchiʼoʼ jach jeʼel xan u yáantkecheʼ. Le Bibliaoʼ ku yaʼalik: «Pʼat a yaayam óolaloʼob tiʼ Yuumtsil, letiʼ túuneʼ yaan u tsʼáaiktech jéetsʼel; mix bikʼin bíin u chaʼa u lúubul le máax toj u kuxtaloʼ» (Salmo 55:22). Wa ka wuʼuyikaba maʼalob ken tsikbalnakech yéetel utúul máax ku naʼatik bix a wuʼuyikabaeʼ, maas jeʼel u yáantkech ka a waʼal bix a wuʼuyikaba tiʼ «le Jajal Dios ku kiʼimakkúuntik k-óol mantatsʼoʼ» (2 Corintoiloʼob 1:3).

Baʼaleʼ le payalchiʼoʼ maʼ chéen ku yáantkoʼon k-uʼuyba maʼalobiliʼ. Le Dios uʼuyik k-payalchiʼoʼ ku yaʼalik u tsʼáaik u kiliʼich muukʼ tiʼ le máaxoʼob meyajtik yéetel ku kʼáatkoʼob áantaj yéetel u jaajil u yóoloʼoboʼ (Salmo 65:2; Lucas 11:13). U kiliʼich muukʼ Dioseʼ jeʼel u yáantikoʼon «utiaʼal ka ilaʼakeʼ le nojoch páajtalilaʼ tiʼ Jajal Dios u taal, maʼ tiʼ toʼoniʼ» (2 Corintoiloʼob 4:7). Kʼaʼajaktecheʼ Dioseʼ jeʼel u yáantik tuláakal le máaxoʼob ku chúukpajal u yóoloʼob u meyajtoʼob utiaʼal u aktáantoʼob tuláakal le talamiloʼoboʼ.

Utúul koʼolel yéetel u yíicham kíim u hijaʼobeʼ ku tsikbaltik bix úuchik u yáantaʼal tumen le payalchiʼoʼ. Letiʼeʼ ku yaʼalik: «Ken jach yaachajak k-óol yéetel áakʼabeʼ k-múul payalchiʼ. Ka yáax binoʼon muchʼtáambal, le táant u kíimloʼ, jach t-kʼáataj tiʼ Jéeoba ka u yáantoʼon bey xan ka yáax binoʼon tiʼ upʼéel asamblea. Wa ken sáasak k-uʼuyik jach yaachajaʼan k-óoleʼ k-kʼáatik tiʼ Jéeoba ka u yáantoʼon. Maʼ in wojel baʼaxteniʼ, baʼaleʼ ken okoken ich najeʼ jach ku yaatal in wóol; cada ken in wuʼuyimba beyoʼ kin kʼáatik xan tiʼ Jéeoba ka u yáanten». Le koʼolelaʼ tu yileʼ jach áantaʼab tumen le payalchiʼoʼ. Wa ka payalchiʼ xan tiʼ Dioseʼ, letiʼ «túuneʼ bíin u tsʼáa[tech] u jeetsʼel óolal, lelaʼ maas nojoch tiʼ le ku páajtal u naʼatik máakoʼ; le jeetsʼel óolal bíin u kanáant a puksiʼikʼaleʼex» (Filiposiloʼob 4:6, 7; Romailoʼob 12:12).

Le áantaj ku tsʼáaik Diosoʼ jach maʼalob. Apóstol Pabloeʼ tu yaʼaleʼ «Jajal Dioseʼ ku kiʼimakkúuntik k-óol tiʼ tuláakal k-mukʼyajoʼob, utiaʼal ka páatak k-kiʼimakkúuntik u yóol le máaxoʼob ku mukʼyajoʼoboʼ». U jaajileʼ le áantaj ku tsʼáaik Diosoʼ maʼ xaaneʼ maʼ ken u xuʼuls yaachajaʼanil k-óol, baʼaleʼ jeʼel u yáantkoʼon k-aktáanteʼ. Leloʼ maʼ u kʼáat u yaʼal wa maʼ kun okʼol máakiʼ mix u kʼáat u yaʼal wa yaan k-tuʼubsik le máax tsʼoʼok u kíimloʼ. Tsʼoʼoleʼ, ken u aktáant máak upʼéel talamil beyaʼ ku páajtal u tuukul tiʼ bix u yuʼubikuba u maasil ken kíimik utúul máax u yaabiltmaj (2 Corintoiloʼob 1:4).