«Bejlaʼeʼ yaʼab túumben baʼaloʼob ku jóoʼsaʼal, yaʼab cientificoʼob yaan yéetel yaʼab máakoʼob ayikʼaloʼob [...]. Chéen baʼaleʼ yéetel le baʼax ku beetkoʼoboʼ maʼ tun xáantal kéen u kʼaskúuntoʼob le política, le nukuch empresaʼob bey xan le tuʼux kajaʼanoʼonoʼ». (Informe Global de Riesgos 2018 tsʼaʼab ojéeltbil teʼ Foro Económico Mundial).

¿BAʼAXTEN YAʼAB MÁAKOʼOB KAʼANCHAJAʼAN U XOOKOʼOBEʼ CHIʼICHNAKOʼOB YOʼOLAL BAʼAX KU TAAL U KʼIIN U YÚUCHUL? KOʼOX ILIK JUJUNPʼÉEL TIʼ LE BAʼAXOʼOB CHIʼICHNAKKÚUNTIK MÁAKOʼ.

• LE BIX U MEYAJ LE INTERNETOʼ. «Cada kʼiineʼ táan u maas kʼastal le bix u meyaj le Internetoʼ. Yaʼab máakoʼobeʼ ku meyajtiʼob utiaʼal u abusaroʼob tiʼ mejen paalal, u yaʼalikoʼob baʼal tiʼ máak, u túuxtikoʼob mensajeʼob jach kʼaastak bey xan utiaʼal u yoklikoʼob u datos máak» (Periódico The Australian). Le periodicoaʼ ku yaʼalik xan: «Bejlaʼeʼ táan u maas yaʼabtal le máaxoʼob ku yoklaʼal u datosoʼ [...]. Yaneʼ uts tu tʼaan u tsʼáaik ich Internet le baʼaxoʼob kʼaastak ku beetkoʼoboʼ».

• U YANTAL ÓOTSILIL. Junpʼéel xook beetaʼab maʼ sen úucheʼ tu yeʼesajeʼ yaan 8 máakoʼob jach táaj ayikʼaloʼob, letiʼobeʼ yaantiʼob le bukaʼaj yaan tiʼ tuláakal le 3,600 millones máakoʼob maas óotsiloʼoboʼ. Le xookoʼ tu yaʼalaj xan maʼ maʼalob le bix u meyaj le taakʼinoʼ tumen «chéen ku yáantaʼal le máaxoʼob jach yaantiʼoboʼ yéetel maʼatech u jach áantaʼal le máaxoʼob maas kʼaʼabéettiʼoboʼ, jeʼex le koʼoleloʼoboʼ». Yaan máakeʼ sajak ka kʼuchuk u kʼiinil u baʼateʼel le máakoʼob yoʼolal le bix kuxlikoʼoboʼ.

• GUERRAʼOB YÉETEL ULÁAKʼ BAʼATELOʼOB. Tu añoil 2018, le Naciones Unidasoʼ tu yaʼalaj: «Bejlaʼeʼ jach táaj yaʼab máakoʼob táan u binoʼob kajtal yaanal tuʼux. Maas tiʼ 68 millones máakoʼob tsʼoʼok u pʼatik u yotochoʼob yoʼolal guerraʼob bey xan uláakʼ baʼateloʼob». Tu yaʼalaj xan: «Cada minutoeʼ kex 30 máakoʼob ku binoʼob kajtal yaanal tuʼux».

• U KʼASKÚUNTAʼAL LE LUʼUMAʼ. Le Informe Global de Riesgos 2018, ku yaʼalikeʼ «teʼ kʼiinoʼobaʼ táan u pʼáatal minaʼan yaʼab tiʼ le jejeláas baʼaloʼob kuxaʼanoʼob kaʼachoʼ, [...] tsʼoʼoleʼ táan u maas kʼaskúuntaʼal le iikʼoʼ bey xan le kʼáaʼnáaboʼ, leloʼ jeʼel u beetik u kʼojaʼantal máakeʼ». Tsʼoʼoleʼ tiʼ yaʼab luʼumiloʼobeʼ táan u pʼáatal minaʼan yaʼab mejen ikʼeloʼob. Le cientificoʼoboʼ ku yaʼalikoʼobeʼ wa minaʼan le mejen ikʼeloʼob bisik le polen tiʼ le looloʼoboʼ yaʼab baʼaloʼob maʼ ken u tsʼáa u yichoʼob. Tsʼoʼoleʼ tak le baʼaxoʼob jatsʼutstak yanoʼob ichil le kʼáaʼnáaboʼ táan u kʼaskúuntaʼaloʼob. Le cientificoʼoboʼ ku yaʼalikoʼobeʼ ichil le 30 años tsʼoʼok u máanoʼ kʼaskúuntaʼab óoliʼ táanchumuk tiʼ le baʼaloʼob jatsʼutstak yaan ichil le kʼáaʼnáaboʼ.

¿Yaan wa baʼax jeʼel u páajtal k-beetik utiaʼal maʼ u seguer u kʼastal le baʼaloʼob yanoʼob teʼ yóokʼol kaabaʼ? Yaan máaxeʼ ku yaʼalikeʼ utiaʼal ka béeyak u kanáantaʼal le baʼaloʼoboʼ kʼaʼabéet u kaʼansaʼal máak. Wa beyoʼ, ¿baʼax claseil kaʼansaj kʼaʼabéet? Le xookoʼob ku segueroʼ yaan u tʼaanoʼob tiʼ leloʼ.