¿YAAN WA ESPERANZA U YUTSTAL LE LUʼUMAʼ?
Le kʼáaʼnáaboʼ
YAʼAB tiʼ le baʼaloʼob suuk k-jaantikoʼ tiʼ u taal teʼ kʼáaʼnáaboʼ, tsʼoʼoleʼ yaʼab xan tiʼ le baʼaxoʼob ku taasik le tsʼaakoʼoboʼ tiʼ xan ku chʼaʼabliʼ. Le kʼáaʼnáaboʼ letiʼe baʼax xan beetik u yantal u maas yaʼabil tiʼ le iikʼ kʼaʼabéet teʼ Luʼumaʼ. Maases xan letiʼ kóolik le gasoʼob contaminartik le iikʼoʼ. Pero maʼ chéen leloʼ, baʼaxeʼ ku yáantaj xan utiaʼal maʼ u jach ooxoltal mix u jach keʼeltal.
Táan u contaminartaʼal le kʼáaʼnáaboʼ
Le u jáajan kʼexpajal le climaoʼ ku beetik u kʼastal le coraloʼob yaan teʼ kʼáaʼnáaboʼ yéetel ku afectartik jujuntúul baʼalcheʼob yaan ichil le kʼáaʼnáab jeʼex le camarónoʼob yéetel le cangrejoʼoboʼ. Yaʼab tiʼ le baʼalcheʼob yaan teʼ kʼáaʼnáaboʼ kʼaʼabéettiʼob le coral utiaʼal u kuxtaloʼoboʼ, chéen baʼaleʼ le científicoʼoboʼ ku yaʼalikoʼobeʼ ich 30 añoseʼ maʼ xaaneʼ yaan u pʼáatal minaʼan coraloʼob teʼ kʼáaʼnáaboʼ.
Le científicoʼoboʼ ku yaʼalikoʼobeʼ cada jaʼabeʼ u millonesil baʼalcheʼob yaan teʼ kʼáaʼnáab ku kíimloʼob yoʼolal le plástico yaan ichiloʼ. Yéetel ku yaʼalikoʼobeʼ tiʼ tuláakal u chʼíichʼiloʼob jaʼeʼ óoliʼ tuláakloʼob tsʼoʼok u jaantikoʼob plástico.
Tu añoil 2022, António Guterres, u secretarioil le Naciones Unidasoʼ, tu yaʼalaj: «Toʼoneʼ maʼ t-kanáantaj le kʼáaʼnáaboʼ, le oʼolaleʼ bejlaʼeʼ kʼaʼabéet k-séeb ilik baʼax ken k-beet utiaʼal k-salvartik».
Le kʼáaʼnáaboʼ beetaʼan utiaʼal u pʼáatal limpioil tu juunal
Le kʼáaʼnáab yéetel le baʼalcheʼob yaan ichiloʼ beetaʼan utiaʼal u béeytal u limpiokíintkubaʼob tu juunaloʼob, chéen baʼaleʼ kʼaʼabéet k-kanáantik maʼ u chuʼupul yéetel baʼaloʼob jeʼel u contaminarkoʼobeʼ. Junpʼéel libroeʼ ku yaʼalikeʼ «wa maʼ u contaminartaʼal le kʼáaʼnáab tumen le nukuch empresaʼoboʼ jeʼel u limpiarkuba tu juunal mantatsʼeʼ» (Regeneration: Ending the Climate Crisis in One Generation). Koʼox ilik jujunpʼéel ejemploʼob eʼesik lelaʼ:
-
Teʼ kʼáaʼnáaboʼ yaan mejen ikʼeloʼob ku kʼaabaʼtikoʼob fitoplancton ku xúuchikoʼob le dióxido de carbono wa junpʼéel tiʼ le gasoʼob ku beetik u sen chokotal le Luʼumaʼ. Le bukaʼaj dióxido de carbono ku xúuchik le mejen ikʼeloʼobaʼ óoliʼ letiʼe bukaʼaj xan ku xúuchik le cheʼob yéetel tuláakal le paakʼaloʼob yaan teʼ Luʼumaʼ.
-
Ichil le kʼáaʼnáaboʼ yaan mejen ikʼeloʼob ku jaantikoʼob le kayoʼob ku kíimloʼob ichiloʼ, beyoʼ maʼ tu contaminar le kʼáaʼnáaboʼ. Tsʼoʼoleʼ yaan uláakʼ baʼalcheʼob jaantik xan le ikʼeloʼobaʼ. Junpʼéel página ich Internet ku tʼaan tiʼ le kʼáaʼnáaboʼ ku yaʼalikeʼ «le baʼax ku beetik le mejen ikʼeloʼob yéetel le uláakʼ baʼalcheʼoboʼ ku yáantaj utiaʼal u pʼáatal mantatsʼ limpioil le kʼáaʼnáaboʼ» (Smithsonian Institution).
-
Yaʼab tiʼ le baʼalcheʼob yaan teʼ kʼáaʼnáaboʼ ku jaantikoʼob jujunpʼéel baʼaloʼob ku contaminarkoʼob le jaʼoʼ, pero le kéen u jóoʼsoʼobeʼ limpio. Lelaʼ ku yáantaj utiaʼal maʼ u kíimil le coraloʼob yéetel le uláakʼ baʼalcheʼoboʼ jeʼex le camarónoʼoboʼ.
Baʼax táan u beetik wíinik
Wa k-ilik maʼ u meyajtoʼon baʼaloʼob desechableʼobeʼ jeʼel k-áantaj utiaʼal u pʼáatal maas limpio le kʼáaʼnáaboʼ.
Wa maʼ u puʼulul basura teʼ kʼáaʼnáaboʼ bejlaʼa maʼ tu kʼaʼabéettal u limpiartaʼaleʼ. Le oʼolal ku yaʼalaʼaltoʼon maʼ u meyajtoʼob bolsaʼob wa uláakʼ baʼaloʼob desechables.
Chéen baʼaleʼ lelaʼ maʼ u solucióniliʼ. Maʼ sen úucheʼ junmúuchʼ máakoʼob ku meyajoʼob utiaʼal u kanáantaʼal le Luʼumaʼ tiʼ junpʼéel añoeʼ tu moloʼob 8,300 toneladas basura tu jáal u kʼáaʼnáabil 112 luʼumiloʼob. Lelaʼ chéen junpʼíit tiʼ le bukaʼaj basura ku yantal teʼ kʼáaʼnáab cada añooʼ.
Le ka tʼaanaj tu yoʼolal le kʼáaʼnáaboʼ junpʼéel revistaeʼ tu yaʼaleʼ ‹le bix tsʼoʼok u contaminartaʼal le jaʼoʼ maʼ xaaneʼ maʼ kun béeytal u yutskíintaʼal›. Tsʼoʼoleʼ tu yaʼaleʼ tuláakal le baʼaxoʼob kuxaʼanoʼob yaan teʼ kʼáaʼnáaboʼ ‹maʼ tu páajtal u limpiarkoʼob le jaʼoʼ tumen tsʼoʼok u maas yaʼabtal máaxoʼob usartik baʼaloʼob jeʼex le petróleooʼ, le gasoʼ wa uláakʼ baʼaloʼob› (National Geographic).
Baʼax esperanzail ku tsʼáaik le Bibliaoʼ
«Le luʼumaʼ chuup yéetel tuláakal le baʼaxoʼob a beetmoʼ. Le kʼáaʼnáaboʼ jach nojoch yéetel jach taam, chuup yéetel baʼalcheʼob nuuktakoʼob yéetel mejentakoʼob» (Salmo 104:24, 25).
Yaʼab baʼaloʼob tu beetaj Jéeoba utiaʼal u pʼáatal limpioil tu juunal u jaʼil le kʼáaʼnáaboʼ. Wa Jéeoba u kʼaj óol tubeel tuláakal le baʼaxoʼob yaan ichil le kʼáaʼnáaboʼ, ¿jeʼel wa u béeytal u yutskíintik le kʼáaʼnáab tsʼoʼok u contaminartaʼaloʼ? Ilawil le xook ku kʼaabaʼtik «Dioseʼ ku yaʼalikeʼ yaan u yutskíintik le Luʼumaʼ» lelaʼ tiaʼan teʼ página 15 tiʼ le revistaaʼ.
