¿YAAN WA ESPERANZA U YUTSTAL LE LUʼUMAʼ?
Le jaʼoʼ
LE JAʼOʼ jach kʼaʼabéet utiaʼal u yantal kuxtal way Luʼumeʼ. Tuláakal le baʼaxoʼob kuxaʼanoʼob yaan way Luʼumaʼ maases puru jaʼ yaan tu wíinkliloʼob. Wa maʼ tu yoʼolal le jaʼ yaan teʼ ríoʼob, le lagoʼob yéetel uláakʼ tuʼuxoʼoboʼ, bejlaʼa minaʼan jaʼ utiaʼal u yukʼ wíinikeʼ mix le baʼalcheʼoboʼ, tsʼoʼoleʼ bejlaʼaʼ minaʼan xan jaʼ utiaʼal u jóoyabtaʼal le paakʼaloʼoboʼ.
Táan u contaminartaʼal le jaʼoʼ
Le Organización Meteorológica Mundialoʼ, ku yaʼalikeʼ kex yaʼab jaʼ yaan teʼ yóokʼol kaabaʼ chéen junpʼíit «maʼalob utiaʼal ukʼbil yéetel utiaʼal u meyaj tiʼ wíinikiʼ». Chéen baʼaleʼ kex chéen junpʼíit le chʼujuk jaʼ yanoʼ u jaajileʼ letiʼe bukaʼaj kʼaʼabéet utiaʼal u yantal kuxtal teʼ yóokʼol kaabaʼ. Pero cada kʼiin ku máaneʼ táan u maas contaminartaʼal le jaʼoʼ yéetel táan u maas pʼíittal. Lelaʼ ku yúuchul tumen táan u maas chokotal le kʼiinoʼ yéetel maas yaʼab jaʼ ku xupik máak. Le máaxoʼob kaʼanchajaʼan u xookoʼoboʼ ku yaʼalikoʼobeʼ ich 30 añoseʼ maʼ tun antal jaʼ tiʼ cinco mil millones máakoʼob.
Le Luʼumaʼ beetaʼan utiaʼal u pʼáatal limpioil tu juunal
Teʼ Luʼumaʼ yaan le suficiente jaʼ utiaʼal u kuxtal le máaxoʼob yanoʼoboʼ tsʼoʼoleʼ tu juunal ku pʼáatal limpioil tu kaʼatéen. Le Luʼumoʼ, le Kʼiinoʼ bey xan le mejen baʼalcheʼob yéetel ikʼeloʼob yaan teʼ jaʼoʼ ku yáantajoʼob utiaʼal u pʼáatal limpioil le jaʼoʼ. Koʼoneʼex ilik jujunpʼéel baʼaloʼob eʼesik de ke le Luʼumaʼ beetaʼan utiaʼal maʼ u xuʼulul u yantal kuxtaliʼ.
-
Tsʼoʼok u yilaʼaleʼ le luʼumoʼ ku limpiartik le jaʼ tiʼ le baʼaloʼob contaminarkoʼ. Por ejemploeʼ tsʼoʼok u yilaʼaleʼ teʼ nukuch lugaroʼob yaan teʼ tuʼux ku aktal le jaʼoʼ (wa humedalesoʼ) yaan jujunpʼéel paakʼaloʼob ku kóolikoʼob le baʼaloʼob contaminartik le jaʼ jeʼex le nitrógeno wa le líquidoʼob ku meyaj tiʼ máak utiaʼal u rociaroʼ.
-
Le científicoʼoboʼ tsʼoʼok u yilkoʼobeʼ ichil le jaʼoʼ yaan mejen bacteriaʼob wa ikʼeloʼob limpiokíintik le jaʼ tiʼ le baʼaloʼob contaminarkoʼ. Mientras táan u yáalkab le jaʼoʼ le mejen ikʼeloʼobaʼ táan u limpiarkoʼob xan.
-
Le mejen caracoloʼob jeʼex le almejas yéetel le mejillones yaan ichil le chʼujuk jaʼoʼ ku xúuchkoʼob le baʼaloʼob contaminartik le jaʼoʼ, tsʼoʼoleʼ ku beetkoʼob chéen ichil wa jaypʼéel kʼiinoʼob. Hasta maas maʼalob u limpiarkoʼob ke le nukuch plantas tsʼaʼan utiaʼal u purificartaʼal le jaʼoʼ.
-
Le kéen kʼáaxak xan le jaʼoʼ ku saʼapʼal yéetel ku bin teʼ múuyaloʼoboʼ tsʼoʼoleʼ ku kaʼa kʼáaxal xan way Luʼumeʼ. Lelaʼ ku yáantaj tumen beyoʼ le jaʼoʼ maʼ tu bin táanxel tuʼux mix tu xuʼulul u yantal. Lelaʼ kʼaj óolaʼan bey ciclo del aguaeʼ.
Baʼax táan u beetik wíinik
Wa ka wutskíintik a coche ku pulik aceite yéetel ka kanáantik tuʼux ka pulik le baʼaloʼob ku contaminaroʼoboʼ yaan a wáantaj utiaʼal u pʼáatal limpioil le jaʼoʼ
Utiaʼal u kanáantaʼal le jaʼoʼ táan u yaʼalaʼal tiʼ máak maʼ u xupik jaʼ chéen minaʼan u cuentail. Ku yaʼalaʼal xan ka u yutskíint máak u coche wa ku pulik aceite yéetel u beetkoʼob uláakʼ baʼaloʼob jeʼex maʼ u pulik máak tsʼaak teʼ sumiderooʼ.
Jujuntúul ingenieroʼobeʼ tsʼoʼok u yilkoʼob bix jeʼel u luʼskoʼob u taʼabil u jaʼil le kʼáaʼnáab utiaʼal u béeytal u yuʼukʼuloʼ. Beyoʼ jeʼel u yantal agua potable tiʼ máaxoʼob minaʼan tiʼobeʼ.
Chéen baʼaleʼ lelaʼ maʼ u solucióniliʼ tumen utiaʼal u luʼsaʼal u taʼabil u jaʼil le kʼáaʼnáaboʼ yaʼab taakʼin ku xuʼupul bey xan uláakʼ baʼaloʼob. Le ka tʼaanaj le Naciones Unidas tu yoʼolal le jaʼ tu añoil 2021, tu yaʼalaj: «Teʼ años ku taaloʼobaʼ kʼaʼabéet u maas séebkuntaʼal u yilaʼal baʼax kun beetbil utiaʼal u yantal jaʼ tiʼ tuláakal máak».
Baʼax esperanzail ku tsʼáaik le Bibliaoʼ
«[Dioseʼ] ku kóolik le jaʼ utiaʼal u bin kaʼanaloʼ, teʼeloʼ ku listokíintik utiaʼal u kʼáaxal, le kéen tsʼoʼokkeʼ ku beetik u láalaʼal tumen le múuyaloʼ, ku láalik tu yóokʼol tuláakal máak» (Job 36:26-28).
Yaʼab baʼaloʼob tu beetaj Dios utiaʼal maʼ u xuʼupul le jaʼ yaan way Luʼumaʼ (Eclesiastés 1:7).
Tukult lelaʼ: Wa Dios tu beetaj le jaʼ utiaʼal u pʼáatal limpioil tu juunaloʼ, ¿jeʼel wa ta tʼaan u béeytal u limpiartik le jaʼ tsʼoʼok u contaminartaʼaloʼ? Ilawil le xook ku kʼaabaʼtik «Dioseʼ ku yaʼalikeʼ yaan u yutskíintik le Luʼumaʼ», lelaʼ tiaʼan teʼ página 15 tiʼ le revistaaʼ.
