Xeen tiʼ baʼax ku taasik

Xeen tu cuadroil baʼax ku taasik

Le baʼax ku yeʼesik le universooʼ

Le baʼax ku yeʼesik le universooʼ

Le científicoʼoboʼ yaʼab túumben baʼaloʼob yaantiʼob utiaʼal u estudiarkoʼob le baʼaxoʼob yaan teʼ kaʼanoʼ. ¿Baʼax tsʼoʼok u descubrirkoʼob?

Tu tsoolol u péek le universooʼ. Le revista Astronomyoʼ ku taasik junpʼéel xook tuʼux ku yaʼalikeʼ «le galaxiaʼoboʼ maʼ xaʼaxaʼakʼ yanikoʼob teʼ kaʼanoʼ, baʼaxeʼ tu tsoolol u péekoʼob». ¿Bix u béeytal leloʼ? Le científicoʼoboʼ ku yaʼalikoʼobeʼ ku béeytal yoʼolal junpʼéel baʼal maʼ tu páajtal u yilaʼal ku kʼaabaʼtik «materia oscura». Lelaʼ letiʼe baʼax beetik u péek junmúuchʼ le galaxiaʼob sin ke u jóokʼloʼob tu lugaroʼoboʼ. Ichil le universooʼ yaan u milesil galaxiaʼobiʼ, según bukaʼaj u yaʼabileʼ ku yaʼalaʼaltiʼob «cúmulos de galaxias wa supercúmulos de galaxias».

A waʼalikeʼ, ¿chéen wa bey anchajik tuláakal le baʼaloʼob teʼ universooʼ? Ilawil baʼax tu yaʼalaj Allan Sandage, juntúul científico jach famoso kuxlaj teʼ siglo veinte yéetel ku creertik Diosoʼ.

Letiʼeʼ tu yaʼalaj: «Maʼ tin creertik wa junpʼéel nojoch explosión beet u yantal tuláakal baʼal, baʼaxeʼ jach seguro yaan Máax beet utiaʼal ka meyajnak tu tsoolol».

Le universooʼ jach maʼalob bix beetaʼanik. Le científicoʼoboʼ ku yaʼalikoʼobeʼ le fuerza nuclear débiloʼ ku yáantaj utiaʼal maʼ u tuʼupul le Kʼiinoʼ. Wa ku yéemel u muukʼ le fuerza nuclear débiloʼ jeʼel u xuʼulul u meyaj le Kʼiinoʼ, chéen baʼaleʼ wa ku píitmáan u muukʼeʼ jeʼel xan u jáabal le Kʼiinoʼ.

Le fuerza nuclear débiloʼ chéen junpʼéel tiʼ le baʼaxoʼob ku yáantaj utiaʼal ka meyajnak maʼalob le baʼaxoʼob yaan teʼ universooʼ. Anil Ananthaswamy, juntúul máax u xokmaj bix u meyaj le universooʼ, ku yaʼalikeʼ wa maʼ yoʼolal le leyoʼob tsʼaʼan teʼ universooʼ bejlaʼa maʼ tu yantal kaʼach le estrellaʼoboʼ, le planetaʼoboʼ yéetel le galaxiaʼoboʼ, tsʼoʼoleʼ bejlaʼa maʼ tu yantal xan kuxtaleʼ.

Ichil le universooʼ chéen le Luʼum jach maʼalob utiaʼal u kuxtal máakoʼ. Le atmósferaoʼ jach maʼalob bix u kanáantik le Luʼumaʼ yéetel suficiente le jaʼ yaan way Luʼumoʼ. Tsʼoʼoleʼ le bukaʼaj u nojchil le Luna xanoʼ ku yáantaj utiaʼal u suut maʼalob le Luʼumoʼ. Le revista National Geographicoʼ ku yaʼalik: «Tiʼ le bukaʼaj estudios tsʼoʼok u beetaʼaloʼ tsʼoʼok u yilaʼaleʼ chéen le Luʼum jach maʼalob utiaʼal u yantal kuxtaloʼ». *

Juntúul máax jach yaʼab baʼax u yojel yoʼolal cienciaeʼ ku yaʼalikeʼ le Kʼiin yéetel le planetaʼoboʼ jach maʼalob le tuʼux yanikoʼob ichil le galaxiaoʼ. Le lugar tuʼux yanoʼ ku yáantaj utiaʼal u yantal kuxtal way Luʼumeʼ. Wa ka yanak kaʼach le sistema solar naatsʼ tiʼ le estrellaʼoboʼ, maʼ xaaneʼ tu centro wa tu orilla le galaxiaoʼ, bejlaʼa minaʼan kuxtaleʼ. Le científicoʼoboʼ ku yaʼalikoʼobeʼ tiʼ tuláakal le galaxiaoʼ jach chéen teʼ Luʼum ku béeytal u kuxtal máakoʼ.

Paul Davies, juntúul científico jach yaʼab baʼax u kʼaj óol teʼ universooʼ tu yaʼalaj: «Maʼ tin creertik wa le universooʼ chéen bey úuchik u yantaloʼ, maʼ tin creertik wa junpʼéel explosión beet u yantal tuláakal baʼal. In waʼalikeʼ yaan baʼax oʼolal tiaʼanoʼon wayeʼ». * U jaajileʼ Paul Davieseʼ maʼ táan u yaʼalik wa Dios beet le universooʼ mix wa letiʼ xan beet u yantal le kuxtal way Luʼumoʼ. Techeʼ ¿baʼax ka tuklik yoʼolal le universooʼ? ¿Máasaʼ yaan baʼaxoʼob eʼesik yaan Máax beetmil tuláakal baʼal?

^ xóot’ol 8 Le revista National Geographicoʼ maʼ táan u yaʼalik wa Dios beetmil le Luʼumaʼ mix tuláakal le baʼaxoʼob yanoʼ, baʼaxeʼ chéen táan u yaʼalikeʼ le Luʼumaʼ jach maʼalob utiaʼal u kuxtal wíinikiʼ.

^ xóot’ol 10 Paul Davies: La mente de Dios, publicartaʼab 1993.