¿Baʼaxten kʼaʼabéettoʼon esperanza?

¿BAʼAX jeʼel u yúuchul kaʼach wa maʼ u xuʼulul u yantal esperanza tiʼ Daniel, le chan xiʼipal t-aʼalaj teʼ xook máanikoʼ? ¿Jeʼel wa kaʼach u yutstaleʼ? ¿Maʼ wa kun kíimil kaʼachi? Mix le máakoʼob jach creertik ku yáantaj le esperanza jeʼel u yaʼalikoʼob wa maʼ tun kíimil kaʼachoʼ. Jach kʼaʼanaʼan ka k-naʼateʼ le esperanzaoʼ maʼ junpʼéel baʼal ku tsʼakik tuláakal le kʼojaʼaniloʼoboʼ.

Tiʼ junpʼéel entrevista tu tsʼáaj le doctor Nathan Cherney tiʼ le CBS Newsoʼ tu yaʼaleʼ maʼ unaj u yaʼalaʼal tiʼ le máaxoʼob graveʼoboʼ wa yaantiʼob esperanzaeʼ jeʼel u yutstaloʼobeʼ. Tu yaʼalaj: «Yaan íichamtsileʼ ku kʼeyik u yatan tumen maʼ bin tu tsʼáaik tu tuukul wa jeʼel u yutstaleʼ. Pero le tuukul beyaʼ maʼ maʼalobiʼ tumen wa maʼ tu yutstaleʼ táan u culpartik le máax kʼojaʼanoʼ. Leloʼ jach junpuliʼ maʼ maʼalobiʼ».

Le máaxoʼob taʼaytak u kíimloʼob yoʼolal junpʼéel kʼojaʼaniloʼ jach ku muʼyajoʼob tumen maʼ chéen chʼaʼabil le baʼax ku aktáantkoʼoboʼ. Le beetik u láakʼtsiloʼob yéetel u amigoʼobeʼ maʼ tu yaʼalikoʼob baʼaloʼob jeʼel u beetik u maas yaatal u yóoloʼobeʼ. ¿U kʼáat wa túun u yaʼaleʼ mix baʼal u biilal le esperanzaoʼ? Maʼatech.

U suukileʼ le kéen kʼojaʼanchajak máakeʼ ku yilaʼal u tsʼaʼakal wa bix jeʼel u kuxtal maas tiempoeʼ. Le doctor Cherneyoʼ especialista tiʼ tratamientoʼob ku beetik maʼ u jach muʼyaj le máaxoʼob yaantiʼob junpʼéel kʼaakʼas kʼojaʼaniloʼ, tu lugar u tsʼakikoʼobeʼ ku yilik ka kiʼimakchajak u yóoloʼob le tiempo pʼaataltiʼoboʼ. Uláakʼ doctoroʼobeʼ ku yaʼalikoʼobeʼ le tratamientoʼobaʼ jach ku yáantaj utiaʼal u yuʼubikuba maʼalob le máaxoʼob kʼojaʼanoʼoboʼ tak le jach graveʼoboʼ. Tsʼoʼok u yilaʼaleʼ le esperanzaoʼ maas ku yáantaj ke le tratamientoʼobaʼ.

Le esperanzaoʼ ku yáantik máak

Le doctor W. Gifford-Jonesoʼ tu yaʼalaj: «Le esperanzaoʼ junpʼéel terapia jach ku yáantik máak». Letiʼeʼ tu investigartaj wa jach tu jaajil ku yáantaj le u líiʼsaʼal u yóol le máaxoʼob taʼaytak u kíimloʼob yoʼolal junpʼéel kʼojaʼaniloʼ. Wa ku líiʼsaʼal u yóoloʼobeʼ le kʼojaʼanoʼoboʼ ku yantaltiʼob esperanza yéetel ku kiʼimaktal u yóoloʼob. Tu añoil 1989, ilaʼabeʼ le kʼojaʼanoʼob líiʼsaʼab u yóoloʼoboʼ maas chan xáanchaj kuxaʼanoʼob, baʼaleʼ maʼ sen úucheʼ ilaʼabeʼ kex líiʼsaʼab u yóol le kʼojaʼanoʼoboʼ maʼ yaʼab tiʼ letiʼob maas xáanchaj u kuxtaloʼobiʼ. Jeʼel bixakeʼ tsʼoʼok u yilaʼaleʼ le kʼojaʼanoʼob ku líiʼsaʼal u yóoloʼoboʼ maʼ tu jach deprimiroʼob yéetel maʼ tu sen sufriroʼob.

Koʼoneʼex ilik uláakʼ estudio beetaʼab yaan yil yéetel le cardiopatía isquémicaoʼ wa junpʼéel kʼojaʼanil ku tsaʼayal tu puksiʼikʼal máak. Le estudioaʼ beetaʼab tiʼ maas tiʼ mil trescientos xiiboʼob utiaʼal u yilaʼal bix u yilkoʼob le kuxtaloʼ, wa kiʼimak u yóoloʼob bey xan wa lubaʼan u yóoloʼob. Ka máan diez añoseʼ beetaʼab uláakʼ estudio tiʼobeʼ ka ilaʼabeʼ maas tiʼ u doce por cientoileʼ tsaʼaytiʼob junpʼéel clase cardiopatía isquémica. Ilaʼabeʼ le máaxoʼob tsaʼaytiʼob le kʼojaʼanilaʼ tiaʼanoʼob ichil le máaxoʼob maʼ kiʼimak u yóoloʼoboʼ. Laura Kubzansky, juntúul profesoraeʼ, tu yaʼalaj: «Maʼ jach suuk u yaʼalaʼal ku yáantaj le u kiʼimaktal u yóol máak utiaʼal maʼ u sen kʼojaʼantaloʼ. Pero teʼ estudio beetaʼabaʼ ilaʼabeʼ jach jaaj ku yáantik le máaxoʼob yaantiʼob wa baʼax kʼojaʼanil tu puksiʼikʼaloʼoboʼ».

Tsʼoʼok u yilaʼaleʼ le máaxoʼob ku operartaʼaloʼoboʼ wa ku tuklikoʼob láayliʼ kʼojaʼanoʼobeʼ ku xáantal u chʼaʼik u yóoloʼob, pero le ku tuklikoʼob toj u yóoloʼoboʼ maas séeb u yutstaloʼob. Tsʼoʼok u yilaʼal xaneʼ le máaxoʼob kiʼimak u yóoloʼoboʼ maas yaʼab años ku kuxtaloʼob. Beetaʼab xan junpʼéel estudio tiʼ máaxoʼob chʼijaʼanoʼob utiaʼal u yilaʼal bix u yuʼubikubaʼob kéen aʼalaʼaktiʼob baʼaloʼob ku líiʼsik u yóoloʼob. Le ka aʼalaʼabtiʼob jach yaʼab baʼax u yojloʼob yéetel jach yaan u naʼatoʼobeʼ hasta maas anchaj u muukʼoʼob, bey ka u beetoʼob tres meses ejercicioeʼ.

¿Baʼaxten le esperanza yéetel le kiʼimak óolaloʼ ku yáantik máak utiaʼal maʼ u sen kʼojaʼantal? Le doctoroʼob yéetel le científicoʼoboʼ maʼ páajchajak u tsolkoʼob tubeel bix u meyaj u tuukul yéetel u wíinklil máak. Pero le especialistaʼoboʼ tsʼoʼok u yilkoʼobeʼ le esperanza yéetel le kiʼimak óolaloʼ jach ku yáantik máak. Juntúul neurólogoeʼ tu yaʼalaj: «Le máaxoʼob yaantiʼob esperanzaoʼ kiʼimak u yóoloʼob yéetel maʼalob u yuʼubikubaʼob. Letiʼobeʼ maʼ tu jach chiʼichnaktaloʼob yéetel maʼ tu jach kʼojaʼantaloʼob. Le máax u kʼáat ka yanak toj óolal tiʼeʼ kʼaʼabéet u yilik ka yanaktiʼ esperanza yéetel u kiʼimaktal u yóol».

Maʼ xaaneʼ lelaʼ túumben utiaʼal le doctoroʼob, psicólogoʼob yéetel le científicoʼoboʼ, pero utiaʼal le máaxoʼob xokik le Bibliaoʼ maʼ beyiʼ. Le rey Salomónoʼ óoliʼ tres mil años u yaʼal le baʼax ku chíikpajal teʼ tekstoaʼ: «Junpʼéel puksiʼikʼal kiʼimak u yóoleʼ bey junpʼéel tsʼaakeʼ, pero le máax yaachajaʼan u yóoloʼ ku pʼáatal minaʼan u muukʼ» (Proverbios 17:22). Jach jaaj le baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ tumen le kiʼimak óolaloʼ chéen bey junpʼéel tsʼaakeʼ, maʼ tu yaʼalik wa ku tsʼakik tuláakal le kʼojaʼaniloʼoboʼ.

Wa le esperanza junpʼéel tsʼaakoʼ, ¿máasaʼ tuláakal le doctoroʼob jeʼel u recetarkoʼoboʼ? U jaajileʼ le esperanzaoʼ jeʼel u yáantaj xan tiʼ uláakʼ baʼaloʼobeʼ.

Bix u afectartik máak le bix u yuʼubikubaoʼ

Le investigadoroʼoboʼ tsʼoʼok u yilkoʼobeʼ le máaxoʼob kiʼimak u yóoloʼoboʼ maas maʼalob u bintiʼob. Ku maas tsʼáaik u yóoloʼob xook, meyaj bey xan kéen u beetoʼob deporte. Lelaʼ bey ilaʼabik le ka beetaʼab junpʼéel investigación tiʼ le koʼoleloʼob yanoʼob tiʼ junpʼéel u equipoil atletismooʼ. Le entrenadoroʼoboʼ tu tsʼáajoʼob u datos le koʼoleloʼobaʼ, tsʼoʼoleʼ teʼ kʼiin xanoʼ entrevistartaʼaboʼob utiaʼal u yilaʼal wa kiʼimak u yóoloʼob yéetel wa yaantiʼob esperanza. Ka tsʼoʼokeʼ utiaʼal u yojéeltaʼal bix ken u tsʼáa u yóol le koʼoleloʼob tiʼ le deporteʼoboʼ, ilaʼabeʼ maas áantajnaj le entrevista beetaʼabtiʼoboʼ ke le datos tu tsʼáaj le entrenadoroʼoboʼ. ¿Baʼaxten jach ku yáantik máak le esperanzaoʼ?

Maʼ chéen tiʼ le máaxoʼob kiʼimak u yóoloʼob tsʼoʼok u beetaʼal estudioʼoboʼ, baʼaxeʼ tak tiʼ le máaxoʼob séeb u lúubul u yóoloʼoboʼ. Tu añoiloʼob 1960, ilaʼabeʼ tak le baʼalcheʼob ku lúubul u yóoloʼoboʼ, le investigadoroʼob túunoʼ tu tsʼáajoʼob u kʼaabaʼt le baʼax ku yúuchultiʼoboʼ resignación aprendida. Tu yiloʼobeʼ lelaʼ ku yúuchul xan tiʼ le máakoʼoboʼ. Beetaʼab junpʼéel prueba tiʼ junmúuchʼ máakoʼob, tsʼaʼab u yuʼuboʼob junpʼéel ruido jach kʼaas yéetel aʼalaʼabtiʼobeʼ jeʼel u páajtal u jeʼelsikoʼob wa ku tsʼáankʼabtkoʼob jujunpʼéel botónoʼobeʼ. Tuláakloʼob tu tsʼáankʼabtkoʼob le botónoʼob utiaʼal u jeʼelsikoʼob le ruidooʼ.

Beetaʼab le prueba tu kaʼatéenoʼ pero yéetel yaanal máakoʼob. Chéen baʼaleʼ kex tu tsʼáankʼabtikoʼob le botónoʼoboʼ maʼ xuʼul u yuʼubikoʼob le ruidooʼ. Le beetik yaʼab tiʼ letiʼobeʼ lúub u yóoloʼobeʼ ka xuʼul u tsʼáankʼabtikoʼob le botónoʼoboʼ. Le ka beetaʼab uláakʼ prueba tiʼ le máakoʼobaʼ maʼ tu beetoʼob mix baʼal utiaʼal u jeʼelsikoʼob le ruidooʼ tumen ku tuklikoʼobeʼ deporsi maʼ tu páajtal u jeʼelsikoʼob. Pero ichil le grupooʼ anchaj máaxoʼob maʼ xuʼul u kaxtikoʼob bix jeʼel u jeʼelsikoʼob le ruidooʼ.

Le doctor Martin Seligmanoʼ áantajnaj utiaʼal u beetaʼal le estudioʼobaʼ. Le baʼax tu yiloʼ tu beetaj u taaktal u xakʼaltik bix u tuukul le máaxoʼob kiʼimak u yóoloʼoboʼ, pero maas tu xakʼaltaj bix u tuukul le máaxoʼob séeb u lúubul u yóoloʼoboʼ. Tu tsʼáaj cuentaeʼ le máaxoʼob beyaʼ maas ku talamtal tiʼob u beetkoʼob wa baʼax meyajil yéetel yaan kʼiineʼ hasta mix tu páajtal u beetkoʼob. Le doctor Seligmanoʼ tu yaʼalaj: «Le veinticinco años xook tin beetoʼ tu yeʼesajteneʼ le máax ku séeb lúubul u yóoloʼ mantatsʼ ku tuklik u culpa le baʼaxoʼob kʼaastak ku yúuchultiʼoʼ, mix bikʼin xan kun xuʼulul u sufrir yéetel maʼ kun páajtal u beetik mix baʼal. Le máax ku tuukul beyaʼ maas yaʼab problemas ku yantaltiʼ ke le máaxoʼob kiʼimak u yóoloʼoboʼ».

Maʼ xaaneʼ lelaʼ túumben utiaʼal jujuntúul máakoʼob, pero utiaʼal le máaxoʼob xokik le Bibliaoʼ maʼ beyiʼ. Yaan junpʼéel proverbio ku yaʼalik: «Wa ku lúubul a wóol le kéen taalak yaayaj kʼiinoʼobeʼ yaan u pʼáatal minaʼan a muukʼ» (Proverbios 24:10). Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ wa ku séeb lúubul k-óoleʼ maʼ tun antal k-muukʼ utiaʼal k-aktáantik k-problemas. ¿Baʼax jeʼel u páajtal k-beetik utiaʼal maʼ u séeb lúubul k-óol yéetel utiaʼal ka yanaktoʼon esperanzaeʼ?

[Oochel]

Le esperanzaoʼ jach jeʼel u yáantkoʼoneʼ