Ilawil bey baʼaxoʼob jeʼel a aktáantikeʼ

«Tin chʼaʼtuklaj u xuʼulul in tsʼuʼutsʼik chamal tumen táant u síijil in chaambaleʼ. Le oʼolal tin tsʼáaj junpʼéel letrero tin wotoch tuʼux ku yaʼalik: ‹Maʼ a tsʼuʼutsʼik chamal›. Pero chéen junpʼéel hora máaneʼ ka tin wuʼuyeʼ jach taak in tsʼuʼutsʼik, ka túun tin tʼabaj junpʼéeliʼ» (Yoshimitsu, japónil).

JEʼEX úuchik tiʼ Yoshimitsuoʼ wa juntúul máak taak u pʼatik u tsʼuʼutsʼik chamaleʼ yaan baʼax ken u kʼatuba tu beel utiaʼal maʼ u pʼatik. Por ejemploeʼ le investigadoroʼoboʼ tsʼoʼok u yilkoʼobeʼ óoliʼ u 90 por cientoil le máaxoʼob taak u pʼatkoʼob le chamaloʼ le kéen u kʼatuba wa baʼax tu beeloʼobeʼ ku kaʼa lúubloʼob tiʼ le viciooʼ. Le beetkeʼ wa teech taak a pʼatik a tsʼuʼutsʼik chamaleʼ unaj a wojéeltikeʼ yaan baʼax jeʼel u talamkuntik a pʼatkeʼ. Koʼox ilik bey baʼaxeʼ.

U jach tsʼíiboltik máak: U suukileʼ le kéen máanak tres días xuʼuluk u tsʼuʼutsʼik chamal máakeʼ ku jach tsʼíiboltik u kaʼa tsʼuʼutsʼik. Chéen baʼaleʼ le kéen máanak dos semanaseʼ ku chan xuʼulul u tsʼíiboltik. Juntúul máak ku tsʼuʼutsʼik chamal kaʼacheʼ ku yaʼalik: «Teʼ kʼiinoʼob táan a pʼatik a tsʼuʼutsʼik chamaloʼ yaan kʼiineʼ ka jach tsʼíiboltik a tsʼuʼutsʼik junpʼéeliʼ». Tsʼoʼoleʼ kex ka máanak yaʼab añoseʼ maʼ xaaneʼ jeʼel u taaktal a tsʼuʼutsʼik junpʼéel chamaleʼ. Wa ka úuchuktech beyoʼ maʼ a beetik chéen le baʼax ka tsʼíiboltikoʼ. Páaʼt cinco minutos, jeʼel a wilkeʼ yaan u máan.

Uláakʼ baʼal jeʼel u yúuchul tiʼ máak kéen xuʼuluk u tsʼuʼutsʼik chamaleʼ: Tu káajbaleʼ yaʼab tiʼ le máaxoʼob ku pʼatkoʼob u tsʼuʼutsʼkoʼob chamaloʼ jach ku taaktal u weenloʼob wa maʼ tu páajtal u concentrarkubaʼob, yéetel yaan xaneʼ jach ku poloktaloʼob. Uláakʼ baʼal ku yúuchultiʼobeʼ jach ku yaatal u wíinkliloʼob, ku saakʼtal u wíinkliloʼob, ku sen kʼíilkaboʼob yéetel ku saasaʼkaaloʼob. Tsʼoʼoleʼ jach séeb u kʼexpajal u modosoʼob, minaʼan paciencia tiʼob, séeb u pʼuʼujuloʼob wa hasta ku deprimiroʼob. U maas yaʼabil tiʼ le baʼaloʼob ku yúuchul tiʼ máakaʼ ku máan ich cuatro wa seis semanaʼob.

Teʼ kʼiinoʼob táan a pʼatik a tsʼuʼutsʼik chamaloʼ jeʼel u yáantkech jujunpʼéel tiʼ le baʼaloʼobaʼ:

● Weenkech tubeel.

● Ukʼ yaʼab jaʼ wa jugo yéetel jaanen tubeel.

● Beet ejercicio.

● Le kéen a chʼaʼa a wiikʼeʼ máans ta tuukuleʼ táan a chupik a pulmón yéetel iikʼ limpio.

Baʼaxoʼob jeʼel u beetik u taaktal a tsʼuʼutsʼik chamaleʼ: Yaan horaeʼ yoʼolal le bix a wuʼuyikabaoʼ jeʼel u taaktal a tsʼuʼutsʼik chamaleʼ. Por ejemploeʼ maʼ xaaneʼ suuk kaʼach a tʼabik junpʼéel chamal le kéen a wukʼ wa baʼaxoʼ. Wa beyoʼ le kéen a wukʼ wa baʼaxeʼ ilawil a séeb beetik, maʼ u xáantal a machmaj le baʼax táan a wukʼikoʼ. Kéen máanak kʼiineʼ jeʼel u páajtal u maas chan xáantal táan a disfrutartik le baʼax táan a wukʼikoʼ.

Yaan horaeʼ kex tsʼoʼok u máan yaʼab tiempo xuʼuluk u tsʼuʼutsʼik chamal máakeʼ yaan baʼaxoʼob jeʼel u kʼaʼajsiktiʼeʼ. Torben, le máax tsʼoʼok k-yáax aʼalikoʼ tu yaʼalaj: «Kex tsʼoʼok maas tiʼ 19 años xuʼuluk in tsʼuʼutsʼik chamaleʼ le kéen in wukʼ caféeʼ láayliʼ ku taaktal in tsʼuʼutsʼik chamaleʼ». Kex suuk u tsʼuʼutsʼik chamal máak le kéen u beet jujunpʼéel baʼaloʼobeʼ kéen máanak kʼiineʼ yaan u páajtal u beetik le baʼaxoʼob suuk u beetik sin ke u taaktal u tsʼuʼutsʼik chamal.

Chéen baʼaleʼ yaan máakoʼobeʼ suuk u yukʼikoʼob baʼaloʼob yaan alcohol ichil le táan u tsʼuʼutsʼkoʼob chamaloʼ. Le máaxoʼob ku beetkoʼob beyoʼ kʼaʼabéet u xuʼulul u yukʼikoʼob le baʼaloʼobaʼ wa u binoʼob teʼ lugaroʼob tuʼux ku koʼonoloʼ. Yaʼab máakoʼobeʼ ku kaʼa lúubloʼob tiʼ le viciooʼ tumen láayliʼ ku yukʼikoʼob baʼaloʼob yaan alcohol ichileʼ. ¿Baʼaxten bey u yúuchloʼ?

● Kex chéen junpʼíit alcohol ka u yukʼ máakeʼ láayliʼ ku beetik u taaktal u tsʼuʼutsʼik chamaleʼ.

● U suukileʼ le kéen u muchʼuba máak u yukʼ alcohol yéetel u maasileʼ ku tsʼuʼutsʼkoʼob xan chamal.

● Le máax ku yukʼik alcoholoʼ maʼ tu tuukul tubeel yéetel ku xuʼulul u suʼlaktal. Le oʼolal le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ u yuʼukʼul vinoeʼ «ku luʼsik tiʼ máak u tuukulil u beetik baʼax maʼalob» (Oseas 4:​11).

A amigoʼob: Yéey tubeel máax yéetel ken a bisaba. Por ejemploeʼ wa maʼ kʼaʼabéeteʼ maʼ a bin tu yiknal le máaxoʼob ku tsʼuʼutsʼkoʼob chamaloʼ wa le máaxoʼob jeʼel u invitarkechoʼob a tsʼuʼutsʼoʼ. Náachkuntaba xan tiʼ le máaxoʼob jach ku burlarkechoʼob tumen maʼ ta tsʼuʼutsʼik chamaloʼ.

Le bix a wuʼuyikabaoʼ: Junpʼéel estudio beetaʼabeʼ tu yeʼeseʼ óoliʼ tuláakal le máaxoʼob tu pʼataj u tsʼuʼutsʼkoʼob chamaloʼ tu yuʼububaʼob estresadoʼob. Tsʼoʼoleʼ tu yuʼububaʼob jach pʼujaʼanoʼob antes tiʼ u kaʼa chʼaʼjoʼoltikoʼob u tsʼuʼutsʼkoʼob chamal. Wa ka tsʼáaik cuenta bey jelaʼan a wuʼuyikaba yéetel ku taaktal a tsʼuʼutsʼik chamaleʼ beet le baʼaloʼobaʼ: ukʼ jaʼ, chaʼach chicle wa jáan jóokʼkech xíimbal. Tuukulnen xan tiʼ baʼaloʼob jeʼel u yáantkecheʼ, por ejemploeʼ kʼáat tiʼ Dios ka u yáantech wa xok le Bibliaoʼ (Salmo 19:14).

A kaxtik baʼal a waʼal utiaʼal a tsʼuʼutsʼik chamal

● Chéen junpʼéel ken in tsʼuʼutsʼiʼ.

U jaajil: Kex chéen junpʼéel chamal ka a tsʼuʼutsʼeʼ le nicotina yaantiʼoʼ ku beetik kex tres horas ta cerebro. Le máaxoʼob beetkoʼob beyoʼ ku lúubloʼob tu kaʼatéen tiʼ le viciooʼ.

● Le chamaloʼ ku yáantken utiaʼal maʼ in estresar.

U jaajil: Le investigaciónoʼob tsʼoʼok u beetaʼaloʼ ku yeʼeskoʼobeʼ le nicotinaoʼ ku beetik u maas estresar máak. Wa maʼalob a wuʼuyikaba le kéen a tsʼuʼutsʼ chamaleʼ ku yúuchul tumen tsʼoʼok a tsʼáaik le nicotina suuk tiʼ a wíinkliloʼ maʼ tumen wa táan u yáantkechiʼ.

● Tsʼokaʼanten beyaʼ, maʼ tu páajtal in pʼatik.

U jaajil: Maas istikyaj ken a pʼatil wa tiaʼan ta tuukul maʼ tu páajtal a pʼatkeʼ. Le Bibliaoʼ ku yaʼalik: «Wa ku lúubul a wóol le kéen taalak yaayaj kʼiinoʼobeʼ yaan u pʼáatal minaʼan a muukʼ» (Proverbios 24:10). Le oʼolaleʼ xuʼuluk a tuklik maʼ tun páajtal. Jeʼel máaxak ka u chʼaʼtukult u pʼatik u tsʼuʼutsʼik chamal yéetel ku beetik le baʼaxoʼob ku yaʼalik le revistaaʼ jeʼel u páajtal u xuʼulul u tsʼuʼutsʼik chamaleʼ.

● Ku ganarken u taakil in tsʼuʼutsʼik chamal.

U jaajil: U jaajileʼ yaan u taaktal a tsʼuʼutsʼik chamal, pero kéen máanak wa jaypʼéel semanaʼobeʼ yaan u xuʼulul a jach tsʼíiboltik. Chéen baʼaleʼ maʼ a tuklik wa tsʼoʼoktech beyoʼ. Wa le kéen máanak wa jaypʼéel meses wa años ka wuʼuyik taak a tsʼuʼutsʼik chamaleʼ kʼaʼajseʼ maʼ unaj a tsʼuʼutsʼik mix junpʼéeliʼ tumen chéen jun chan súutuk ku xáantal u taaktal a tsʼuʼutsʼik.

● Maʼ tu páajtal in pʼatik tumen teneʼ kʼojaʼanen.

U jaajil: Wa táan u tsʼaʼabaltech junpʼéel tratamiento yoʼolal junpʼéel kʼojaʼanil jeʼex depresión wa esquizofreniaeʼ aʼal tiʼ le doctor ka u yáantech utiaʼal u xuʼulul a tsʼuʼutsʼik chamaloʼ. Letiʼeʼ jach jeʼel u yáantkecheʼ. Maʼ xaaneʼ jeʼel u tsʼáaiktech uláakʼ tsʼaakoʼob utiaʼal maʼ a wuʼuyik wa jach chiʼichnakech ikil a pʼatik a tsʼuʼutsʼik chamaloʼ.

● Saajken u kaʼa joʼopʼol in tsʼuʼutsʼik chamal.

U jaajil: Yaʼab máakoʼobeʼ ku kaʼa lúubloʼob tiʼ le viciooʼ, pero leloʼ maʼ u kʼáat u yaʼal wa tsʼoʼoktiʼob beyoʼ. Maʼ u lúubul a wóol, ¡jeʼel a páajtaleʼ! Seguernak a tsʼáaik a wóoliʼ hasta kéen a pʼat junpuliʼ.

Jach bey úuchik tiʼ Romualdooʼ, letiʼeʼ 26 años táan u tsʼuʼutsʼik chamal yéetel 30 años u pʼate. Letiʼeʼ ku yaʼalik: «Yaʼab u téenel kaʼa lúuben tiʼ le viciooʼ. Tin tuklaj kaʼacheʼ tsʼoʼokten beyoʼ. Chéen baʼaleʼ káaj in biskinba yéetel Jéeoba yéetel joʼopʼ in waʼaliktiʼ ka u yáanten, bey úuchik u xuʼulul in tsʼuʼutsʼik chamaloʼ».

Le xook ku segueroʼ ku yaʼalik jujunpʼéel baʼaloʼob jeʼel u yáantkech utiaʼal u xuʼulul a tsʼuʼutsʼik chamaleʼ.

[Cuadro/Oochel]

KEX JEʼEL BIXAKEʼ KʼAAS

Le tabacooʼ jejeláas bix u koʼonol. Tiʼ yaʼab nukuch kaajoʼobeʼ ku koʼonol teʼ tiendaʼob tuʼux ku koʼonol baʼaloʼob naturaloʼoboʼ. Chéen baʼaleʼ le Organización Mundial de la Saludoʼ ku yaʼalikeʼ le tabacooʼ jeʼel bixak ka koʼonokeʼ kʼaas. Tsʼoʼoleʼ ku tsaʼaysik kʼojaʼaniloʼob jeʼex le cánceroʼ yéetel kʼojaʼaniloʼob tiʼ u puksiʼikʼal máak. Le embarazadaʼob ku tsʼuʼutsʼkoʼob chamaloʼ ku tsʼáaikoʼob xan en riesgoil u chaambaloʼob. Koʼox ilik le jejeláas baʼaloʼob ku beetaʼal yéetel le tabacooʼ.

Bidis. Le chamaloʼobaʼ bekʼechtakoʼob yéetel kotsʼaʼantakoʼob. Jach suuk u meyaj tiʼ jujunpʼéel u luʼumiloʼob Asia. Ichil le clase chamal beyaʼ jach yaan chapopote, nicotina yéetel monóxido de carbono.

Puro. Utiaʼal u beetaʼal le purooʼ ku pʼaʼayal wa ku xoʼoxotaʼal u leʼ tabacooʼ. Tsʼoʼoleʼ ku toʼobol xan yéetel uláakʼ u leʼ tabaco wa yéetel juʼun beetaʼan yéetel tabaco. Le purooʼ maʼ bey jeʼex u maasil chamaloʼoboʼ tumen jeʼel u páajtal u jáapaʼal u nicotinail kex maʼ tʼabaʼaneʼ.

Kreteks, wa chamal ku beetaʼal yéetel u clavoil janal. U suukileʼ le clase chamal beyaʼ yaan 60 por ciento tabaco ichil yéetel 40 por cientoil u clavoil janal. Ichil le chamalaʼ yaan yaʼab chapopote, nicotina yéetel monóxido de carbono.

Pipa. Le pipaoʼ bey jeʼex le chamaloʼ tumen láayliʼ jeʼel u tsaʼaysik cáncer tiʼ máakeʼ bey xan uláakʼ kʼojaʼaniloʼob.

Tabaco minaʼan u buutsʼil. Lelaʼ jejeláas bix u taal. Yaneʼ ku páajtal u chaʼachaʼal yéetel yaan uláakʼeʼ ku kʼaabaʼtik rapé yéetel gutkha, lelaʼ kiʼibokkíintaʼan yéetel suuk u meyaj tu noojol chikʼinil Asia. Le nicotinaoʼ le kéen okok tu chiʼ máakeʼ ku bin tak tu kʼiʼikʼel. Le tabaco minaʼan u buutsʼiloʼ láayliʼ peligroso jeʼex le chamal yaan u buutsʼiloʼ.

Pipa ku tsʼaʼabal jaʼ ichil (bongs, hookahs, narghiles, shishas). Le nuʼukuloʼobaʼ beetaʼan utiaʼal ka máanak u buutsʼil le chamal ich jaʼ antes tiʼ u jáapaʼaloʼ. Kex beyoʼ láayliʼ letiʼe toxinasoʼob ku kʼuchul tu pulmón máakoʼ. Tsʼoʼoleʼ tiaʼan xan le baʼaxoʼob beetik u tsaʼayal cánceroʼ.

[Cuadro/Oochel]

WA TAAK A WÁANTIK WA MÁAX

● Líiʼs u yóol. Maas maʼalob u líiʼsaʼal u yóol máak ke ka kʼeʼekʼeyaʼak. Jeʼel u páajtal a waʼaliktiʼeʼ: «Kex lúubech teʼ vicio teʼ vezaʼ seguernak a tsʼáaik a wóol. In wojel jeʼel u páajtal a pʼatkeʼ». Tu lugar a waʼaliktiʼ: «Jaaj túun ka patkaba, kaʼa lúubech teʼ viciooʼ».

● Tsʼáaba tu lugar. Le kéen u yaʼaltech baʼal yéetel le kéen pʼuʼujuk ta wéetel tumen maʼ maʼalob u yuʼubikubaeʼ maʼ a ketkaba tu yéetel. Maas maʼalob ka a waʼaltiʼ: «In wojel maʼ chéen chʼaʼabil u pʼaʼataliʼ, pero kiʼimak in wóol tumen tin wilik táan a tsʼáaik a wóoliʼ». Junpuliʼ maʼ a waʼaliktiʼ: «Maas maʼalob kaʼach a modos le táan kaʼach a tsʼuʼutsʼik chamaloʼ».

● Eʼes juntúul maʼalob amigoech. Le Bibliaoʼ ku yaʼalik: «Juntúul jach maʼalob amigoeʼ ku yeʼesik yaabilaj tiʼ tuláakal súutukil, tu kʼiinil táan u muʼyaj máakeʼ letiʼeʼ bey juntúul sukuʼuneʼ» (Proverbios 17:17). Kex wa kiʼimak u yóol bey xan wa kʼuuxilnajaʼaneʼ eʼes paciencia yéetel utsil tiʼ tuláakal súutukil.