XOOK 10
¿Baʼaxten kʼaʼabéet a wokjaʼ?
«Okjaʼanak cada juntúul tiʼ teʼex» (HECH. 2:38).
KʼAAY 34 In kʼáat in beet baʼax toj mantatsʼ
TIʼ BAʼAX KUN TʼAAN a
1, 2. 1) ¿Baʼax ku yúuchul kéen okjaʼanak máak? 2) ¿Baʼax ken k-il teʼ xookaʼ?
¿TSʼOʼOK wa a wilik bix u núukik le máaxoʼob kun okjaʼ le kaʼapʼéel pregunta ku beetaʼaltiʼoboʼ? ¿Máasaʼ kʼaʼam yéetel tu jaajil u yóol ku núukikoʼob? Le kéen jóokʼkoʼob ichil le jaʼoʼ chíikaʼan tu táan u yichoʼob jach kiʼimak u yóoloʼob yéetel ku yuʼubaʼal xan u papaxkʼab le sukuʼunoʼoboʼ. Tsʼoʼoleʼ u láakʼtsiloʼob yéetel u amigoʼobeʼ jach ku kiʼimaktal xan u yóoloʼob. Cada semanaeʼ u milesil máakoʼob ku yokjaʼob, kéen u beetoʼob beyoʼ ku kʼuchul u beetubaʼob u testigoʼob Jéeoba.
2 Wa táan a tuklik a wokjaʼeʼ u kʼáat u yaʼaleʼ táan a «kaxtik Jéeoba». Jeʼel u páajtal u yaʼalaʼaleʼ beyech junpʼéel sáasil ichil le éeʼjochʼeʼen yóokʼol kaabaʼ (Sal. 14:1, 2). Kex wa táankelmech bey xan wa tsʼoʼok u yantal a jaʼabileʼ le xookaʼ jach yaan u yáantkech. Yaan a wilik óoxpʼéel baʼax oʼolal k-meyajtik Jéeoba. Pero ¿kux túun wa tsʼoʼok a wokjaʼ? Le xookaʼ yaan u yáantkech utiaʼal u seguer a meyajtik Jéeoba yéetel kiʼimak óolal.
YAABILT U JAAJIL BEY XAN LE JUSTICIAOʼ
Satanáseʼ tsʼoʼok u máan u milesil años táan u pʼatik kʼaasil u kʼaabaʼ Jéeoba (Ilawil párrafo 3 yéetel 4)
3. Jeʼex u yaʼalik Salmo 119:128 yéetel 163, ¿baʼaxten le máaxoʼob meyajtik Jéeobaoʼ u yaabiltmoʼob u jaajil bey xan le justiciaoʼ?
3 Jéeobaeʼ tu yaʼalaj tiʼ le máaxoʼob meyajtikoʼ: «Yaabilteʼex baʼax jaaj» (Zac. 8:19). Tsʼoʼoleʼ Jesúseʼ tu yaʼalaj xan tiʼobeʼ ka u yaabiltoʼob le justiciaoʼ (Mat. 5:6). Leloʼ u kʼáat u yaʼaleʼ kʼaʼabéet k-tsʼíiboltik k-beetik baʼax maʼalob yéetel baʼax limpio tu táan Dios. Seguro techeʼ a yaabiltmaj le justiciaoʼ bey xan le baʼaloʼob jaajtakoʼ, le oʼolal a pʼekmaj le tuusoʼ, le injusticiaoʼ yéetel le kʼasaʼaniloʼ (xok Salmo 119:128, 163). Le máaxoʼob ku tuusoʼoboʼ ku seguerkoʼob u ejemplo Satanás, le máax gobernartik le yóokʼol kaabaʼ (Juan 8:44; 12:31). Letiʼeʼ jach taak u pʼatik kʼaasil u kʼaabaʼ Jéeoba. Desde tu jardínil Edén ka joʼopʼ u yaʼalik baʼaloʼob maʼ jaajtak tu contraiʼ, tu yaʼaleʼ Jéeobaeʼ kʼasaʼan, ku tuus yéetel maʼ u kʼáat ka xiʼik utsil tiʼ wíinikiʼ (Gén. 3:1, 4, 5). Yoʼolal lelaʼ yaʼab máakeʼ ku tsʼáaikuba tu contra Jéeoba yéetel maʼ tu yaabiltikoʼob u jaajil. Le beetkeʼ Satanáseʼ maas chéen chʼaʼabil u péeksikoʼob u beetoʼob injusticiaʼob yéetel baʼaloʼob kʼaastak (Rom. 1:25-31).
4. ¿Bix u yeʼesik Jéeoba letiʼ ‹u Diosil le jaajoʼ›? (Ilawil xan le dibujooʼ).
4 Jéeobaeʼ ‹u Diosil le jaajoʼ›, le oʼolal ku kaʼansik u jaajil tiʼ le máaxoʼob meyajtikoʼ (Sal. 31:5, Quiliʼich Biblia ich Maya). Lelaʼ ku yáantaj utiaʼal maʼ u tuʼusloʼob tumen Satanás. Tsʼoʼoleʼ ku kaʼansiktiʼob xan ka u yaʼaloʼob u jaajil yéetel ka u beetoʼob baʼax toj, leloʼ ku beetik u yuʼubikubaʼob maʼalobil yéetel ka yanaktiʼob jeetsʼelil (Pro. 13:5, 6). ¿Bey wa a wuʼuyikaba desde ka káaj a xokik le Bibliaoʼ? Wa beyoʼ seguro tsʼoʼok a tsʼáaik cuentaeʼ chéen Jéeoba jeʼel u páajtal u nuʼuktik tubeel wíinikeʼ (Sal. 77:13). Yoʼolal leloʼ a kʼáat a beet le baʼaxoʼob ku yaʼalik Jéeobaoʼ (Mat. 6:33). Tsʼoʼoleʼ jach taak a weʼesik maʼ jaaj le baʼax ku yaʼalik Satanás tu contra Diosoʼ. ¿Bix túun jeʼel a beetkeʼ?
5. ¿Bix jeʼel a weʼesik a yaabiltmaj le jaaj bey xan le justiciaoʼ?
5 Le bix a kuxtaloʼ yaan u yeʼesik wa a tsʼaamaba tu contra Satanás bey xan wa ka defendertik u jaajil. Yaan xan u yeʼesik wa a kʼáat ka u gobernartech Jéeoba yéetel wa a kʼáat a beet baʼax ku yaʼalik u leyoʼob. Utiaʼal leloʼ kʼaʼabéet a waʼalik tiʼ Jéeoba ich oración taak a meyajtik tuláakal u kʼiiniloʼob a kuxtal. Tsʼoʼoleʼ unaj a wokjaʼ tu táan u maasil utiaʼal a weʼesik tsʼoʼok a kʼubik a kuxtal tiʼ letiʼ. Jeʼex k-ilkoʼ le baʼax jeʼel u beetik u taaktal a wokjaʼeʼ letiʼe a yaabiltik le jaajoʼ bey xan le justiciaoʼ.
YAABILT JESUCRISTO
6. Jeʼex u yaʼalik Salmo 45:4, ¿baʼaxten k-yaabiltmaj Jesús?
6 ¿Baʼaxten a yaabiltmaj Jesús? Tumen letiʼeʼ ku defendertik u jaajil, ku defendertik le justiciaoʼ bey xan le máaxoʼob maʼatech u taaskubaʼob nojbaʼaliloʼ, bey u yaʼalik Salmo 45:4 (xoke). Le beetkeʼ wa a yaabiltmaj u jaajil bey xan le justiciaoʼ ka weʼesik a yaabiltmaj xan Jesús, tumen letiʼeʼ bey tu beetiloʼ (Juan 18:37). Pero ¿bix tu yeʼesil Jesús kʼaʼabéet k-eʼesik kabal óolal?
7. ¿Baʼax maas jatsʼuts a wilik tiʼ bix u yeʼesik kabal óolal Jesús?
7 Jesúseʼ ku yeʼesik kabal u yóol yéetel le baʼaxoʼob ku yaʼalikoʼ bey xan yéetel le baʼaxoʼob ku beetkoʼ. Letiʼeʼ mantatsʼ u kʼáat ka alabartaʼak u Taata, maʼ ka alabartaʼak letiʼiʼ (Mar. 10:17, 18; Juan 5:19). ¿Bix a wuʼuyikaba kéen tuukulnakech tiʼ le kabal óolal ku yeʼesik Jesúsoʼ? ¿Máasaʼ ka maas yaabiltik yéetel ku taaktal a weʼesik kabal óolal jeʼex letiʼeʼ? ¿Baʼaxten jach kabal u yóol Jesús? Tumen Jéeobaeʼ kabal u yóol, kʼaʼajaktoʼoneʼ Jesúseʼ ku yeʼesik tuláakal le jatsʼuts modos yaan tiʼ u Taataoʼ (Sal. 18:35; Heb. 1:3). ¿Máasaʼ leloʼ ku beetik a maas yaabiltik Jesús?
8. ¿Baʼaxten kiʼimak k-óol ikil u gobernarkoʼon Jesús?
8 Jach kiʼimak k-óol ikil u gobernarkoʼon Jesús tumen jach maʼalob bix u beetik, tsʼoʼoleʼ Jéeoba kaʼanse yéetel letiʼ tsʼáa u beet u Reyil (Isa. 50:4, 5). Jesús xaneʼ tu yeʼesaj jach u yaabiltmoʼon tumen tu tsʼáaj u kuxtal t-oʼolal (Juan 13:1). Kʼaʼabéet k-yaabiltik tumen letiʼ k-Rey, tsʼoʼoleʼ tu yaʼaleʼ wa jach tu jaajil k-yaabiltmeʼ yaan k-beetik le baʼaxoʼob ku yaʼalikoʼ (Juan 14:15; 15:14, 15). ¡Junpʼéel nojoch privilegio k-amigotik u Hijo Jéeoba!
9. ¿Tiʼ baʼax chíikaʼan u yokjaʼ Jesús tiʼ u yokjaʼ u discípuloʼoboʼ?
9 Jesúseʼ tu yaʼaleʼ le máaxoʼob tsaypachtikoʼ kʼaʼabéet u yokjaʼob tumen letiʼeʼ bey tu beetiloʼ (Mat. 28:19, 20). Chéen baʼaleʼ maʼ jach igual u yokjaʼ Jesús tiʼ u yokjaʼ u discípuloʼobiʼ, pero yaan tiʼ baʼaxoʼob chíikaʼan (ilawil le cuadro « ¿Baʼax u jelaʼanil u yokjaʼ Jesús tiʼ u yokjaʼ u discípuloʼoboʼ?»). Por ejemploeʼ le ka okjaʼanaj Jesúseʼ tu yeʼeseʼ listo utiaʼal u beetik baʼax u kʼáat u Taata (Heb. 10:7). U discípuloʼob xaneʼ le kéen okjaʼanakoʼobeʼ ku yeʼeskoʼob tsʼoʼok u kʼubik u kuxtaloʼob tiʼ Jéeoba yéetel yaan u beetkoʼob baʼax u kʼáat letiʼ, maʼ chéen le baʼax u kʼáatoʼoboʼ. Bey u yeʼeskoʼob táan u seguerkoʼob u ejemplo Cristooʼ.
10. ¿Baʼaxoʼob beetik a yaabiltik Jesús, yéetel bix jeʼel a weʼesik a yaabiltmeʼ?
10 Techeʼ tsʼoʼok a kanikeʼ Jesúseʼ u juntúuliliʼ Paal Jéeoba yéetel letiʼe Rey u yéeymaj utiaʼal u gobernarkoʼonoʼ. Tsʼoʼoleʼ kabal u yóol yéetel ku yeʼesik u jatsʼuts modos u Taata. Tsʼoʼok a kanik xaneʼ letiʼeʼ tu tsʼáaj baʼal u jaant yaʼab máakoʼob, tu líiʼsaj u yóol le lubaʼan u yóoloʼoboʼ yéetel tu tsʼakaj kʼojaʼanoʼob (Mat. 14:14-21). A wojel xaneʼ Jesús nuʼuktik u kaajal Jéeoba teʼ kʼiinoʼobaʼ (Mat. 23:10). Tsʼoʼoleʼ u gobiernoeʼ maʼ tun xáantaleʼ yaan u luʼsik le baʼaloʼob beetik u muʼyaj máakoʼ. ¿Bix jeʼel a weʼesik a yaabiltmaj Jesúseʼ? Letiʼe ken a seguert u ejemplooʼ (Juan 14:21). Utiaʼal leloʼ kʼaʼabéet a kʼubik a kuxtal tiʼ Jéeoba yéetel a wokjaʼ.
YAABILT JÉEOBA
11. ¿Baʼax oʼolal maases kʼaʼabéet u yokjaʼ máak?
11 ¿Baʼax oʼolal maases kʼaʼabéet u yokjaʼ máak? Jesúseʼ tu yaʼaleʼ yoʼolal le maas nojoch mandamiento u tsʼaamaj Diosoʼ. Letiʼeʼ tu yaʼalaj: «Kʼaʼabéet [...] a yaabiltik Jéeoba a Dios yéetel tuláakal a puksiʼikʼal, yéetel tuláakal a kuxtal, yéetel tuláakal a tuukul bey xan yéetel tuláakal a muukʼ» (Mar. 12:30). ¿Bey wa le yaabilaj ka wuʼuyik tu yoʼolal Jéeobaoʼ?
Tuláakal le baʼaloʼob maʼalobtak yaantoʼon beoraaʼ yéetel le kun antaltoʼon maʼ tun xáantaloʼ tiʼ Jéeoba u taal (Ilawil párrafo 12 yéetel 13)
12. ¿Baʼaxten a yaabiltmaj Jéeoba? (Ilawil xan le fotoʼoboʼ).
12 Jach yaʼab baʼax oʼolal k-yaabiltmaj Jéeoba. Por ejemploeʼ tsʼoʼok a kanik letiʼ «u sayabil le kuxtaloʼ», tsʼoʼoleʼ letiʼ xaneʼ ku síiktoʼon yaʼab «baʼaloʼob maʼalobtak» (Sal. 36:9; Sant. 1:17). Tuláakal le baʼaloʼob maʼalobtak yaantechoʼ Jéeoba tsʼaamiltech tumen jach u yaabiltmech.
13. ¿Baʼaxten le u kuxtal Jesús tu kʼuboʼ letiʼe baʼax maas nojoch tsʼoʼok u síiktoʼon Jéeobaoʼ?
13 Le baʼax maas nojoch tsʼoʼok u síiktoʼon Jéeobaoʼ letiʼe u kuxtal Jesús tu kʼuboʼ. ¿Baʼaxten bey k-aʼalikoʼ? Tumen Jéeoba yéetel Jesúseʼ jach u yaabiltmubaʼob. Jesúseʼ tu yaʼalaj: «In yaabiltmaj le Taataoʼ». Yéetel tu yaʼalaj xan: «U yaabiltmen le Taataoʼ» (Juan 10:17; 14:31). Letiʼobeʼ jach u yaabiltmubaʼob tumen máan u millonesil años táan u múul meyajoʼob (Pro. 8:22, 23, 30). Kex beyoʼ como jach u yaabiltmaj wíinikeʼ Jéeobaeʼ tu túuxtaj u Hijo utiaʼal u kíimil t-oʼolal. Kex u yojel yaan u sufrir le kéen u yil le baʼax kun beetbil tiʼ u Hijoeʼ tu beetaj tumen u kʼáat ka kuxlakoʼon mantatsʼ (Juan 3:16; Gál. 2:20). ¿Máasaʼ Jéeobaeʼ jach ku náajmatik ka k-yaabilte?
14. ¿Baʼax unaj a chʼaʼtuklik a beetik?
14 Tuláakal le baʼax tsʼoʼok a kanik yoʼolal Jéeobaoʼ tsʼoʼok u beetik a maas yaabiltik. ¿Baʼax túun jeʼel u yáantkech utiaʼal a maas biskaba tu yéeteleʼ? Letiʼe a chʼaʼtuklik a kiʼimakkúuntik u yóol yéetel le baʼaxoʼob ka waʼalikoʼ bey xan yéetel le baʼaxoʼob ka beetkoʼ (Pro. 23:15, 16). Le baʼax ken a beet yéetel a kuxtaloʼ le kun eʼesik wa jach tu jaajil a yaabiltmaj Jéeoba (1 Juan 5:3). Bey túunoʼ le baʼax maas maʼalob jeʼel a beetkoʼ letiʼe a chʼaʼtuklik a meyajtikoʼ.
15. ¿Bix jeʼel a weʼesik a yaabiltmaj Jéeobaeʼ?
15 ¿Bix jeʼel a weʼesik a yaabiltmaj Jéeobaeʼ? Yáaxeʼ kʼaʼabéet a waʼaliktiʼ ich oración a kʼáat a kʼub a kuxtal tiʼ letiʼ (Sal. 40:8). Tsʼoʼoleʼ kʼaʼabéet a wokjaʼ utiaʼal a weʼesik tu táan u maasil tsʼoʼok a kʼubik a kuxtal tiʼ Jéeoba. Jeʼex t-aʼalil tu káajbal le xookaʼ le okjaʼoʼ jach ku taasik kiʼimak óolal yéetel ku kʼexik u kuxtal máak tumen desde teʼ kʼiin jeʼeloʼ a kuxtaleʼ ku pʼáatal u tiaʼal Jéeoba (Rom. 14:8; 1 Ped. 4:1, 2). U jaajileʼ junpʼéel nojoch decisión pero wa ka beetkeʼ jach yaʼab utsiloʼob ken u taastech. Koʼox ilik baʼaxten.
16. Jeʼex u yaʼalik 1 Juan 2:25, ¿baʼax ken u tsʼáa Jéeoba tiʼ le máaxoʼob meyajtikoʼ?
16 Jéeobaeʼ jach yaʼab baʼax ku tsʼáaiktoʼon. Letiʼeʼ mantatsʼ ku tsʼáaiktoʼon u maas yaʼabil tiʼ le bukaʼaj k-tsʼáaiktiʼoʼ (Mar. 10:29, 30). Tsʼoʼoleʼ tak teʼ tu tsʼook kʼiinoʼobaʼ ku yáantkoʼon utiaʼal u kiʼimaktal k-óol bey xan utiaʼal k-disfrutartik le kuxtaloʼ. Le kéen okjaʼanakecheʼ bey jeʼex ka káajak a xíimbal tiʼ junpʼéel bej minaʼan u xuuleʼ tumen jeʼel u páajtal a meyajtik Jéeoba utiaʼal mantatsʼeʼ. Le yaabilaj ka wuʼuyik yoʼolal Jéeobaoʼ yaan u maas nojochtal, tsʼoʼoleʼ jeʼex letiʼeʼ yaan u páajtal a kuxtal utiaʼal mantatsʼ (xok 1 Juan 2:25).
17. ¿Baʼax jeʼel u páajtal a tsʼáaik tiʼ Jéeobaeʼ?
17 Tuláakal le baʼaloʼob maʼalobtak ka disfrutarkoʼ Jéeoba tsʼáaiktech. Kux teech, ¿baʼax jeʼel u páajtal a tsʼáaiktiʼeʼ? Jeʼel u páajtal a chʼaʼtuklik a meyajtik yéetel u chúukpajal a wóol tiʼeʼ, lelaʼ ka beetik le kéen a kʼub a kuxtal tiʼ yéetel kéen okjaʼanakech. Beyoʼ ka síik tiʼ u Yuumil le kaʼan yéetel le Luʼum junpʼéel baʼal jach koʼoj u tojoloʼ (Job 1:8; 41:11; Pro. 27:11). ¿Máasaʼ minaʼan uláakʼ baʼax maas maʼalob jeʼel a beetkeʼ? Wa a yaabiltmaj Jéeobaeʼ yaan a chʼaʼtuklik a wokjaʼ.
¿LISTOECH WA UTIAʼAL A WOKJAʼ?
18. ¿Tiʼ baʼax preguntailoʼob unaj a tuukul?
18 Jach yaʼab baʼaxoʼob tsʼoʼok k-kanik. Chéen baʼaleʼ yaan junpʼéel pregunta chéen teech jeʼel a núukikeʼ: ¿Yaan wa a wokjaʼ? Utiaʼal a chʼaʼtuklik baʼax ken a beeteʼ tuukulnen tiʼ le preguntaaʼ: «¿Listoen wa utiaʼal in wokjaʼ?» (Hech. 8:36). Kʼaʼajaktecheʼ yaan óoxpʼéel baʼaloʼob unaj u péeksikech okjaʼ. Yáaxeʼ letiʼe a yaabiltik le jaajoʼ yéetel le justiciaoʼ. Tukulte: «¿Kin tsʼíiboltik wa u kʼuchul u kʼiinil ka u yaʼal u jaajil tuláakal máak yéetel ka u beet baʼax toj?». U kaʼapʼéeleʼ letiʼe a yaabiltik Jesúsoʼ. Tukulte: «¿Kin tsʼíiboltik wa ka u gobernarten Jesús yéetel in seguertik u ejemplo?». Le u yóoxpʼéeloʼ letiʼe maas kʼaʼanaʼanoʼ, letiʼe k-yaabiltik Jéeobaoʼ. Tukulte: «¿Jach wa kin tsʼíiboltik in meyajtik Jéeoba yéetel in kiʼimakkúuntik u yóol?». Wa ka tsʼíiboltik a beetik yéetel a wilik u béeytal le baʼax ku yaʼalik le preguntaʼoboʼ, ¿baʼaxten túun maʼ okjaʼanakechiʼ? Maʼ a chaʼik u máan maas yaʼab tiempo (Hech. 16:33).
19. ¿Baʼaxten maʼ unaj u kaʼapʼéeltal u tuukul máak le kéen u chʼaʼtukult wa yaan u yokjaʼiʼ? Aʼal junpʼéel ejemplo (Juan 4:34).
19 Wa todavía maʼ a chʼaʼtukult a wokjaʼeʼ tuukulnen tiʼ le ejemplo tu tsʼáaj Jesúsoʼ (xok Juan 4:34). Letiʼeʼ tu yaʼaleʼ u yoʼocheʼ letiʼe u beetik le baʼax u kʼáat u Taataoʼ. ¿Baʼaxten bey tu yaʼaliloʼ? Tumen le janaloʼ ku beetik uts tiʼ máak, Jesúseʼ u yojleʼ le baʼax ku yaʼalik Jéeoba ka k-beetoʼ utiaʼal k-utsil. Jéeobaeʼ maʼatech u yaʼaliktoʼon ka k-beet baʼaloʼob u yojel jeʼel u beetiktoʼon kʼaaseʼ. Le beetkeʼ junpʼéel tiʼ le baʼaloʼob ku yaʼaliktech ka a beetoʼ letiʼe ka okjaʼanakechoʼ (Hech. 2:38). Jeʼex túun k-ilkoʼ wa ka wokjaʼ jeʼex u yaʼalik Jéeobaoʼ yaʼab utsiloʼob ken u taastech. Wa ka jáalaʼak junpʼéel janal kiʼ a wuʼuyikeʼ, ¿máasaʼ maʼ tu kaʼapʼéeltal a tuukul utiaʼal a wilik wa yaan a jaantik? Baʼaxeʼ tu séebaʼanil a beetik. Bey xan unaj a beetik yéetel le okjaʼoʼ, maʼ unaj u kaʼapʼéeltal a tuukuliʼ.
20. ¿Baʼax ken k-il teʼ tuláakʼ xookoʼ?
20 ¿Baʼaxten yaan máakeʼ maʼ tu jáan okjaʼ? Maʼ xaaneʼ tumen ku tuklikeʼ todavía maʼ listo utiaʼal u yokjaʼiʼ. U jaajileʼ le decisión maas kʼaʼanaʼan ku chʼaʼik máak ichil u kuxtaloʼ letiʼe u kʼubik u kuxtal tiʼ Jéeobaoʼ yéetel u yokjaʼ. Le oʼolaleʼ tukult tubeel, jóoʼs tiempo utiaʼal a beetik yéetel wa ka wilik yaan baʼax ku bineltiktecheʼ tsʼáa a wóol a beet tu séebaʼanil. Pero wa taak a wokjaʼeʼ, ¿bix jeʼel a prepararkabaeʼ? Lelaʼ yaan k-ilik teʼ tuláakʼ xookoʼ.
KʼAAY 28 In kʼáat in bisinba yéetel Jéeoba
a Tuláakal le máaxoʼob ku tsʼaʼabal xook tiʼob yéetel le Bibliaoʼ kʼaʼabéet u yokjaʼob. Chéen baʼaleʼ letiʼe yaabilaj unaj u péeksikoʼob okjaʼoʼ. Teʼ xookaʼ yaan k-ilik bix jeʼel u yaabiltikoʼob Jéeoba, Jesús yéetel bix jeʼel u yaabiltikoʼob baʼax maʼalobeʼ. Tsʼoʼoleʼ yaan xan k-ilik bix unaj u kuxtal juntúul máak tsʼoʼok u yokjaʼ.
